Kơ’nâi kô, pó vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ rơtế lăm troh ƀă kong pơlê Lâm Đồng, ngăn khôi túa vêa vong lĕm tro tôu chêng Tây Nguyên - môi túa lĕm tro ki kơnía ton nah dêi kuăn mơngế.     

 “ Ô mâu xeăng pơlê! Klêi môi hơnăm pêi cheăng tơbrê tơbrêh ƀă chiâk deăng, hâi kố báu hiăng ok pêng hnôu pêng hneăm, drôu xiâm hiăng troh hâi têk ôu. Pin tơtế tơkŭm po mơdĭng vâ mơnê kơ mâu Xeăng hiăng kring vế pro ăm pơlê môi hơnăm kong mêi tro, tô ‘ló, ăm báu chiâk xông dhêh kơpâu hên, ăm mâu chu hngâ kuăn hên môi tiah hmui prăng, ăm  kơpôu ai hên kuăn môi tiah kơpáu ối a têa krông.

Ô mâu Xeăng! Pin rơtế lăm troh a kô veăng mơdĭng”.

Chôu ki lĕm hiăng hiăng troh, pôa K’Thê - Krâ pơlê ối a ƀon Srê Nhắc, cheăm Đinh Văn Lâm Hà, kong pơlê Lâm Đồng hlŭm tơdŭt  chuât mơngối hlối krếo thế rêm ngế veăng troh tơkŭm mơdĭng. Tiâ rơkong  krếo mê, kuăn pơlê  troh veăng tơkŭm ối rơtâ tá loăng kâng a tơdế plông pro mơdĭng. Drêng rêm ngế hiăng troh hên hiăng hbrâ rơnáu tơniăn, pôa K’Thế krâ pơlê pơxâu rơkâu krếo xeăng:

“Ô xeăng chêng ki tĭng! Ki dế hmuâ ối tung mâu chêng kân, chêng kŭn; chêng nôu, chêng kuăn. Pơlê pơla ai kế kâ kế kế ’măn, ‘nâi hmâng, ‘nâi pêi pro ƀối. Mơnê kơ xeăng ƀă krếo xeăng troh veăng mơdĭng ƀă nhŏng o tung pơlê. Hâi kố pơlê po mơdĭng, kô ai mâu tơmeăm xối pleăng, ai drôu xiâm xăng ‘mrit. Pâ xeăng ăm ju chêng ƀă tôu ăm ăm chêng chuât xơtó troh kong ngo kân, ăm chuât rơdêng troh tơrêm hiâm mơno, pro lĕm ro hâi po mơdĭng’’.

Klêi rơkâu pâ, krâ pơlê pro mơdĭng xối pleăng môi to í hmong; drêng ƀă mâu tơmeăm têk pleăng ki ê mê cho măm khăng, po, phái, tơxông, plâi. Pro mơdĭng xối pleăng mê ai pơxúa vâ pâ djâ mâu chêng ju ‘măn vâ xúa tŏn ƀă hlối rơkâu pâ ăm rêm ngế ki veăng mơdĭng mê xuân trâm tơdroăng hơhiâp lĕm, ivá mo sêi, trâm tơdroăng pon mơhúa. Pơtối mê cho tơdroăng  xối ‘măn mâu chêng ƀă pơcháu chêng ăm 6 ngế rơtăm pơxiâm tŏn ƀai chêng “Gungme Gungma”, tơkéa vâ tối “Koh hâk kơ tơmối”. Drêng hiăng klêi pro mơdĭng ‘măn chêng, idrâp chêng chuât rơdêng cho ƀai chêng tŏn pơxiâm păng hâi mơdĭng. Pôa K’Thế - Krâ pơlê ăm ‘nâi:

“Hdroâng kuăn ngo ki lâi ai krâ pơlê lơ tung pơlê ki mê ai kơtum chêng mê xeăng dêi mâu chêng kô ối tung pơlê ki mê. Tơdroăng pro mơdĭng ‘măn chêng cho vâ pâ phep xeăng vêh rơtế veăng mơdĭng ƀă rơtế xôk ro ƀă kuăn pơlê tung mâu rôh môi tiah pơxiâm chối báu chiâk lơ pơxiâm mơdâng pro hngêi, xo kơdrâi, ăm kuăn kơdrâi xo drôh... Tâi tâng mâu ƀai chêng mê xuân pâ phêp mê ngin nếo châ tŏn chêng”.

Môi tung mâu ƀai tŏn hơniâp ro má môi tung xối chêng cho tŏn chêng (ching Yo). Drêng pló drôu xiâm hiăng mot tung  ko, mâu rơtăm mơnúa tŏn chêng, xúa kih thuât tŏn chêng dêi tơná pơklât khu pá tá ki ôh tá chiâng tŏn chêng vâ tơná châ ƀlêi. Tơdroăng sôk ro hmếo ti mê, pakĭng mâu xiâm drôu xăng ‘mrit, idrâp chêng rế ton rế chuât xơtó troh hơngế. Ngoh Kra Jan K’Rông, ối a thôn Bồ Liêng, cheăm Đinh Văn Lâm Hà, ăm ‘nâi, chêng koăng ƀă mâu tơdroăng pro mơdĭng cho tơdroăng pro ‘na tuăn ngôa ôh tá chiâng lôi tung tơdroăng rêh ối dêi mơngế K’Ho.

“Tơdroăng tơmâng ngăn, tŏng gum dêi Đảng ƀă Tơnêi têa hiăng mơnhông vâi krâ nhŏng o pin rế hía rế hía rế rak vế khôi túa tơlá tiô ‘na nôu. Mê cho môi tơdroăng ki kơnía git, kế kâ hiâm mơno dêi kuăn pơlê pin”.

Tung chêng koăng ai xeăng, mơngế K’Ho malối nhuô̆m rak vế, ôh tá xúa hmâng vâ. Pôa K’El, a tôh kơphô̆ Ryông Srê, cheăm Đinh Văn Lâm Hà, kong pơlê Lâm Đồng tối: chêng koăng hmâ ƀă mâu tơdroăng rơkâu xối tơdjâk troh tơdroăng rêh dêi kuăn mơngế ƀă mâu rôh po mơdĭng  ki kal dêi pơlê.

“Chêng dêi mơngế K’Ho mê ai 6 to, koăng mê ai 8 to. Tung kơtum chêng mê mê chiâng vâ tŏn hên tơdrá, xúa tung mâu hâi po mơdĭng ki kân, pơtih djâ báu vêh a hngêi, pơkoăng ƀă mâu rôh po mơdĭng ki kal mê ngin pơrá xúa chêng. Chêng cho môi kế ki kơnía git dêi hdroâng kuăn ngo K’Ho”.

Tung mâu tơdroăng po mơdĭng dêi mơngế K’Ho, rơkâu xối chêng cho tơdroăng rơkâu xối apoăng vâ pâ xeăng ăm kơtum chêng koăng chu vâ xúa. Kố xuân cho mơdĭng vâ po troăng ăm mâu tơdroăng po mơdĭng ki pêng păm idrâp chuât ƀă mơngiơk kơ’nâi mê. Tơdroăng rêh kâ ối rế hía rế mơnhông, vâi krâ kuăn pơlê xuân ối ngăn nhuô̆m ƀă pơtối rak vế, mơnhông mâu tơdroăng ki kơnía git khôi hmâ. Tung mê, rơkâu xối chêng cho môi tơdroăng ki kal, châ mơngế K’Ho rak vế hnê pơtó tung hên rôh po mơdĭng nôkố.

Ô vâi krâ-nhŏng o ƀă pú hmâ! Chêng cho tơmeăm khoăng ki ôh ta păng lôi tung i hiâm mơno dêi mơngế Tây Nguyên. Ƀă vâi krâ-nhŏng o hdroâng K’Ho a kong pơlê Lâm Đồng, ƀai chêng ki hơniâp ro-Chêng Bor-châ kuăn pơlê rơhêng vâ hmâng má môi. Drêng tôu chêng ki kố cho roh ki vâi krâ kuăn pơlê trâm mâ, achê dêi pó pơla kuăn mơngế, mơhno tối tơdroăng ki tơrŭm môi hiâm mơno tung rơpŏng hngêi ƀă pơlê pơla.

*Tâng toh chôu lăm pôu ngăn mâu pơlê cheăm dêi hdroâng K’Ho, tơmối kô châ kăn rơpŏng hngêi tơdah ƀă ƀai chêng Bor, mơhno tối ki hơniâp ro drêng ai tơmối troh pôu ngăn. Pôa Liêng Hót Ha Kliêng, hdroâng kuăn ngo K’Ho Cil, ối a thôn Srê Đăng, cheăm Tân Hội, kong pơlê Lâm Đồng tối ăm ‘nâi: Hdrối nah, chêng Bor hmâ châ tôu chuât drêng ai tơdroăng ki hơniâp ro tung rơpŏng hngêi lơ pơlê pơla. Mê cho mâu roh ki ôu drôu pơkŏng, koh tơdah tơmối ki git, lơ to hngêi nếo lơ klêi xuâ báu, krí plâi. Idrâp chêng Bor pro kuăn mơngế thăm rế hơniâp ro, pói tơngah:

“Drêng pin hiăng klêi pôe, xuâ dêi báu djâ vêh a hngêi mê pin athế hơniâp  ro, athế ‘no chêng Bor mê vâ tôu, rơkâu xối xeăng báu vâ tối pơtâng ăm kuăn pơlê. Veăng rơtế hơniâp ro ƀă pơlê pơla ƀă hiâm mơno pói rơhêng vâ a rơnó ki nếo kô ai hên ivá châ chăn ƀă ai hên báu phái djâ vêh a hngêi, mê cho khôi túa, vêa vong ki lĕm tro ƀă tơdroăng ki pơtối kal rak vế, hriâm tâp dêi hdroâng K’Ho ngin.”

Pôa Ka Să Ha Sang, ối a thôn Dà Blah, cheăm Lạc Dương, kong pơlê Lâm Đồng tối ăm ngin ‘nâi: Kơtum chêng dêi mơngế K’Ho ai 6 kơtâ, cho vâ mơhno ăm rơpŏng hngêi ai 6 ngế, tung mê, ai nôu pâ ƀă 4 ngế kuăn. Inâi dêi tơrêm to cheng, mê cho Chêng Me, Chêng Rơnoai, Chêng Ndơn, Chêng Mboăt, Chêng Bla ƀă Chêng Kồng.

Tơdrá dêi ƀai chêng Bor drêng tôu athế ai tŭm 6 kơtâ. Mơngế ki tôu chêng mê xuân chiâng pơhlêh dêi pó (ai 3 ngế kơnốu-3 ngế kơdrâi, lơ 6 ngế kơnốu ƀă 6 ngế kơdrâi). Pôa Ka Să Ha Sang ai tối nhên tiah kố, tâng ôh tá ai 1 kơtâ chêng tung 6 kơtâ mê, kô oh ta chiâng tối chêng Bor - cho chêng dêi i hiâm mơno, tơdroăng tơrŭm:

“Tâi tâng rơtế vêh ngiâ môi pêa, rơtế tŏng gum, rak ngăn dêi pó, tơrŭm, môi i hiâm moi mơno. Tối chêng ki kố, ai 6 kơtâ chêng la drêng vâi krâ-nhŏng o tôu athế ai tŭm 6 kơtâ chêng, tâng klâ lôi tơdế, bú ai 3 kơtâ chêng mê ôh tá chiâng tơdrá ƀai chêng Bor, ôh tá chiâng ai chêng ki hơniâp ro-mơhno tối tơdroăng ki tơrŭm, mê ối krếo cho rơtế môi xiâm kối, môi pơlê, môi to tơnêi têa.”

Drêng tôu chêng Bor kố, chêng nôu chêng pâ kô pơxiâm chuât ahdrối, klêi mê, nếo pơtối mâu chêng kuăn kô tiâ tối dêi nôu pâ. Idrâp chêng kân lơ kŭn ga ngăn tiô kơ rêm tơdroăng ƀă tôu rế hiá rế rĕng tâ, mơhno tối hiâm mơno hơniâp ro, sôk suâ tung i hiâm mơno dêi rêm ngế. Rêm ƀai chêng ki hơniâp ro mê pơkâ thế ai 6 kơtâ chêng, ga ôh tá chiâng hơniâp ro tâng klâ lôi 6 kơtâ chêng ki mê, ôh tá chiâng tơklâ pơla chêng nôu, chêng pâ ƀă chêng kuăn. Pôa Ka Să Ha Sang tối ăm ngin ‘nâi tơnôm, ki pơxúa dêi kơtum chêng Bor mê cho vâ mơho tối tơdroăng ki ôh tá khoh chiâng tơklâ, athế tơrŭm, ƀă mơjo pâ dêi pó, ing mâu rơpŏng hngêi, troh a pơlê pơla ƀă tơnêi tíu:

“Ki vâ mơhno tối dêi ƀai chêng Bor kố mê cho, tung rơpŏng hngêi lơ tung pơlê pơla ai vâi krâ, ai vâi hnŭm, ai vâi hdrêng, ai mâu ki pá pêng, ai mâu pá kơdâm, la tâi tâng rơtế môi i hiâm mơno, ing mê nếo ai tơnêi têa Việt Nam pin.”

Ƀă idrâp hơniâp ro ƀă pơxúa ó khât kố, mâu hâi ki kố a lâp pơlê cheăm dêi K’Ho, kong pơlê Lâm Đồng, idrâp Chêng Bor dế chuât xơtó, rơtế tơdjuôm ƀă tơdroăng ro ƀă mâu hdroâng kuăn ngo nhŏng o tung lâp tơnêi têa. Ƀă ki pơxúa krê ai dêi Lâm Đồng, rơtế ƀă tơdroăng ki tŏng gum mơnhông dêi tơnêi têa, ivá mơ-eăm dêi vâi krâ kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo ki iâ mơngế, hiăng djâ “Tơdroăng túa lĕm tro chêng koăng Tây Nguyên” chiâng môi tơdroăng ôm hyô tơ’mot hên kơdrâm tơmối tung tơnêi têa ƀă kong têa ê tăng troh vâ châ hmâng rêm rôh troh a tíu kố.