Rơnó xah hêi ro kố, pó vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ rơtế troh lăm pôu Khu tôu chêng koăng mơngế kơdrâi Bồ Liêng, cheăm Đinh Văn – Lâm Hà, Lâm Đồng, pêng păm tung tíu tôu chêng koăng kơdrâm phiu ro ƀă tơdroăng ki lĕm hduăng dêi mâu vâi kơdrâi K’Ho.

Khu tôu chêng koăng mơngế vâi kơdrâi Bồ Liêng châ mơjiâng a hơnăm 2011 nah, apoăng ai 12 ngế. Ing ivá pro vâi hâk dêi khôi túa lĕm tro vâi krâ nah, troh nôkố khu hiăng ai 20 ngế, hơnăm sap ing 20 troh vâ chê 50 hơnăm; tôu chêng koăng ƀă mâu prôa, ting ning hdroâng kuăn ngo, rơhdruê ƀă xuăng tiô khôi vâi krâ nah. Krê ‘na chêng koăng, khu hiăng tôu hmâ mâu ƀai Gùng me (Tơdah nhŏng o), Čing ting (Phiu ro ƀlêi trâng), Rơhrach (Troh chêm)... Rơtế tơdroăng rơmuô̆n lĕm phá tơ-ê ƀă mâu khu tôu chêng vâi kơnốu hdrối nah.

Nâ Ka Phen, ối a tôh kơphô̆ Bồ Liêng, phiu ro tối ăm ‘nâi, mơđah tơbleăng chêng koăng cho tơdroăng hâk ro ƀă hâk tơngăm dêi tâi tâng khu xua hiăng gum ivá kân dêi tơná tung tơdroăng rak ƀă mơnhông khôi túa lĕm tro chêng koăng dêi hdroâng kuăn ngo K’Ho, tung tíu mơhno khôi túa lĕm tro chêng koăng Tây Nguyên - Ƀai hnê ing rơkong ƀă tơmeăm ‘na hiâm mơno dêi kuăn mơngế.

Hiăng hmâ chiâng mâu ƀai chêng 7 tiô khôi vâi krâ nah cho tá hâi tŭm, mâu nâ hiăng pơtối hriâm chêng 2. Chêng 2 dêi mơngế K’Ho bu ai 2 ngế tôu, rơtế mâu prôa, ting ning ki ê môi tiah kơm- boăt (khiê̆n plôi 6 klŏng) khiê̆n (rkèl) djâ tơdroăng ki mơđah tơbleăng, tơdroăng  drêng vâ, ngê̆ thuât ki lĕm ro tâ.

Nâ Ka Phen tối ăm ‘nâi tơ’nôm: hdrối nah, mơngế K’Ho tối tôu chêng koăng cho tơdroăng dêi mơngế kơnốu. Mâu vâi kơdrâi chiâng tôu chêng hmâ tro pơlê tối cho mơngế rơdêi, tâ bê xâu vâi. Xua mê ki hên vâi kơdrâi kơmêi ôh tá khên hriâm tôu chêng. Mơjiâng châ khu chêng mơngế kơdrâi tôu cho tơdroăng prôk xŏn vâ nâ o tơkâ tơdroăng ki tơmiât ki hiăng ai sap ing nah, pêi pro tơdroăng pói vâ, mơjiâng tơ’nôm tơdroăng ki pro vâi hâk vâ tung rêm tơdrá chêng koăng dêi hdroâng kuăn ngo.

Nôkố nâ Ka Phen hâk tơngăm cho ngế kơdrâi rak tơdrá ‘’nôu’’ – chiêng ki djâ tung khu chêng 6 to dêi mơngế K’Ho:

"Á pói vâ rơxông á xuân môi tiah rơxông kuăn cháu thế đi đo rak khôi túa lĕm tro vâi krâ nah dêi pôa pâ cho chêng koăng. Pin cho rơxông ối nếo thế đi đo pâ vế tơdroăng rak vế ƀă mơnhông khôi túa lĕm vâi krâ nah chêng koăng, vâ khôi túa lĕm tro vâi krâ nah kố đi đo rak troh tá ah troh rơxông kơ’nâi ah nếo".

Ngê̆ nhân ưu tú vâi krâ nah inâi cho pôa K’Bes, ngế ki tơdrêng hnê tôu chêng koăng ăm khu tôu chêng mơngế kơdrâi Bồ Liêng, tối ăm ngin ‘nâi: vâ kô chiâng tôu hmâ môi ƀai chêng cho tơdroăng ki ôh tá tơ’lêi hlâu, kal thế pơtâp pá puât. Tơdroăng ki kal má môi tung tôu chêng cho kih thuât tơmâng tơdrá chuât, peăng kố tiâ peăng tá thế ti lâi ăm ga tơtro khâp, xua mê cho pá vâ rĕng chiâng tung môi pơla. Laga ƀă vâi kơdrâi ki ai tuăn chiâng rơkê krê kô tơkŭm po khu tôu chêng. Pôa K’Bes tối:

"Tâng pơchông ƀă kơnốu mê mâu nâ o ing kot mâ troh drêng xo on veăng mê vâi ối môi tíu, ôh tá lăm a tíu ki ê, ai tơdroăng klâi kal tơkŭm krếo cho vâi ai mâ. Xua mê tơkŭm chiâng khu chêng koăng cho tơ’lêi. Khu tôu chêng koăng mơngế vâi kơdrâi, pơtâp môi tiah khu tôu chêng mâu ngế kơnốu, ai drêng vâi pơtâp kô rĕng chiâng tâ tơdrá tâng pơchông ƀă khu tôu chêng kơnốu".

Cho ngế tơkŭm po chêng mơngế kơdrâi Bồ Liêng, ngê̆ nhân K’Thể, cho Phŏ Kăn pơkuâ Tíu xiâm mơhno khôi túa lĕm tro Tơ’noăng ivá – Tơdroăng kal tơring Lâm Hà, kong pơlê Lâm Đồng (hdrối nah) tối ăm ‘nâi, sap ing nah cho iâ vâi kơdrâi mơngế K’Ho tôu chêng koăng. A mâu roh leh tơbleăng, rơkâu xối dêi pơlê, nâ o ki lâi chiâng tôu pơrá châ mơhnhôk mơđah tơbleăng rơtế ƀă kơnốu, ôh tá pơrah ki klâi. Ki lĕm dêi khu tôu chêng koăng cho mơngế vâi kơdrâi vâ rơmuô̆n lĕm. Laga mơngế ki nếo pơtâp tôu chêng cho mơngế kơdrâi vâi chôa ‘lâng, inhên, xua mê pâ tơdrá rĕng tâ. Khu tôu chêng koăng vâi kơdrâi vâi mơ-eăm pơtâp, tôu tơdâng mâu ƀai chêng, khu tôu chêng dêi vâi lĕm tâ tâng pơchông ƀă khu tôu chêng mơngế kơnốu, xâp ếo tiô khôi vâi krâ nah lĕm tâ. Pôa K’Thế tối ăm ‘nâi tơ’nôm:

"A mâu roh tơkŭm po leh tơbleăng chêng koăng dêi kong pơlê, dêi cheăm tung mâu hơnăm achê kố, ngin pơrá rah mâu khu chêng koăng kơdrâi lăm tơ’noăng, vâi to a tíu mơđah tơbleăng cho lĕm. Ngin tơkŭm po chiâng tơdroăng ki tơtro ƀă leh tơbleăng, môi tiah mơdâng kâng, ai xiâm drôu ƀă kơchâi kâ hdroâng kuăn ngo, mâu bâ o pêi pro chiâng hlối ƀă tơtro. Xua mê pơtối hnê mơjiâng ngê̆ nhân tôu chêng koăng cho kơdrâi, tâi rơxông kố troh rơxông ki tá tung mâu pơlê môi tiah khu tôu chêng koăng tôh kơphô̆ Bồ Liêng, lơ khu tôu chêng koăng pơlê Sre Nhác cho tơdroăng kal pêi vâ rak vế khôi túa lĕm chêng koăng".

Ƀă tơdroăng hâk vâ ƀă pôu râng hnoăng cheăng ƀă khôi túa lĕm tro hdroâng kuăn ngo, khu tôu chêng koăng mơngế vâi kơdrâi K’Ho a Tôh kơphô̆ Bồ Liêng, cheăm Đinh Vân – Lâm Hà, kong pơlê Lâm Đồng, djâ ivá rêh nếo ăm tíu mơhno khôi túa lĕm tro chêng koăng. Rơtế ƀă tơdroăng đi đo veăng mâu tơdroăng pêi, tơdroăng ki kal khôi túa lĕm tro pơlê, nôkố khu tôu chêng Bồ Liêng rơtế ƀă ngê̆ nhân K’Thế cho khu cheăng ki xiâm tung tơdroăng mơđah tơbleăng khôi túa lĕm tro hdroâng kuăn ngo K’Ho a kơpong ôm hyô a Lâm Hà. Tơdroăng ki kố kum rêm ngế châ rêh ƀă tơdroăng hâk vâ khôi túa lĕm vâi krâ nah, ƀă mơjiâng cheăng pêi tơ’nôm. Tơdroăng pêi dêi khu tôu chêng koăng Bồ Liêng ôh tá xê pro tơmối vâi hâk vâ ngăn, mê dế chôa ‘lâng mơhnhôk mâu pú hmâ hơnăm ối nếo veăng rak ƀă tơbleăng ki lĕm khôi túa lĕm tro dêi hdroâng kuăn ngo tơná.

Tơdroăng túa lĕm tro tŏn chêng koăng Tây Nguyên châ UNESCO mơnhên cho kế tơmeăm ki kơnía git dêi kuăn mơngế. Ƀă mơngế K’Ho a Lâm Đồng, vâ veăng rak vế, mơnhông ki kơnía túa lĕm tro chêng koăng, hên ngê̆ nhân a mâu pơlê cheăm dế tơdjuôm ivá rak vế, hnê tŏn chêng koăng ăm kuăn cháu a kong pơlê. Ngê̆ nhân Cil Ha Ôn, 90 hơnăm, a cheăm Lạc Dương, kong pơlê Lâm Đồng cho môi ngế ki kơhnâ tung tơdroăng cheăng kố.

Tơdroăng nhuô̆m ƀă tơdroăng hâk vâ ƀă idrâp chêng koăng môi tiah hiăng mot trâu tung mơheăm chhá dêi ngê̆ nhân Cil Ha Ôn sap ing tơxĭn nah. Pôa tối, rôh ối xĭn nah pôa hmâ tiô dêi nôu pâ veăng ai mâ tung rôh po mơdĭng môi tiah: Phiu ro kâ báu nếo, rơkâu xối xeăng Ngo, xeăng Têa hdrối vâ pêi chiâk pêi deăng rơkâu xối pâ kong mê tro tôu ‘ló kế tơmeăm pêt chiâng lĕm, châ xo hên. Drêng hiăng kân, pôa xuân hmâ châ tiô mâu krâ pơlê, ngế pơkuâ pơlê lăm tŏn chêng koăng a hên kơpong tung kong pơlê môi tiah Dam Rông, Lâm Hà, Đức Trọng, Di Linh ƀă hên mâu tíu ki ê. Ƀă nôkố, maluâ hiăng 90 hơnăm, ngê̆ nhân Cil Ha Ôn rơtế ƀă mâu ngế ngê̆ nhân ki ê a kong pơlê xuân ối pơtối kơhnâ, veăng, mơhnhôk kuăn ‘nĕng cháu chái, hdroâng hdrê ƀă vâi krâ nhŏng o tung pơlê veăng rak vế túa lĕm tro chêng koăng, tơdrêng amê hlối po lâm hnê tŏn chêng koăng ăm kuăn ‘nĕng cháu chái. Ngê̆ nhân Cil Ha Ôn, tối:

“Á rơhêng vâ vế ăm mâu túa ki tŏn chêng koăng ăm mâu rơxông hơnăm ối nếo vâ khôi hmâ túa lĕm tro dêi pâ pôa vâi krâ nhŏng o pin ối châ rak vế troh tá ah. Á xuân hmâ djâ mâu khu ki tŏn chêng koăng, tung mê ai khu tŏn chêng koăng hơnăm ối nếo lăm tŏn tung rôh môi tiah pơkoăng ong mế, drêng pơlê cheăm thế, mê á đi đo krếo mâu vâi muăn hơnăm ối nếo ki á hiăng hnê ăm vâi mê rơtế lăm tŏn tơdjuôm”.

Lâm hnê tŏn chêng koăng ki achê kố khât ki ngê̆ nhân Cil Ha Ôn veăng hnê ai 30 ngế hriâm cho kơnốu, kơdrâi đoân viên, droh rơtăm mơngế hdroâng kuăn ngo K’Ho sap ing 15 troh 30 hơnăm. Ngê̆ nhân Cil Ha Ôn ăm ‘nâi, mâu vâi muăn hriâm tung lâm hriâm kố kô châ á hnê ăm kih thuât tŏn ƀă mơđah tŏn chêng, túa ki mơđah tŏn, túa ki xúa chiâng tro rơrêk. Klêi hriâm, vâi pơrá hriâm rơkê tiô tơdroăng vâ cho ‘nâi tŏn chêng chiâng rơkê ƀă tŏn châ iâ hlái sap ing 2 troh 3 ƀai chêng môi tiah: Hâk phiu tơmối troh hêi a hngêi, hâk phiu kâ báu nếo, hâk phiu tơdah hơnăm nếo ƀă hên ki ê. Pôa ôh tá kâi pâ kố cho lâm hnê ki má to lâi ki tơná veăng hnê tŏn chêng koăng, bu tơngah ing mê veăng gum ivá ki kŭn dêi tơná tung rak vế, túa lĕm tro chêng koăng. La vâ mơnhông châ tơdroăng ki kơnía ‘na túa lĕm tro khôi hmâ kố, kal khât tơdroăng ki tơdjuôm ivá hiâm mơno dêi pơlê pơla. Ngê̆ nhân Cil Ha Ôn tối:

“Xua môi to xiâm loăng pêi ôh ta chiâng klâi, hên xiâm loăng veăng pêi chiâng kơpong kong loăng ki kân. Xua mê á rơhêng vâ vâi krâ kuăn pơlê tung pơlê pin athế môi hiâm mơno ƀă dêi rơpó, kuăn pơlê ƀă Tơnêi têa rơtế prôk ƀă dêi rơpó pêi cheăng, rak ngăn tơdroăng cheăng kâ vâ mơnhông. Kuăn ‘nĕng athế kơhnâ hriâm tâp, ai tiah mê nếo mơnhông krá tơniăn”.

Tiô pôa Kră Jăn Ha Nrang, sap ing tơdroăng hnê ăm dêi ngê̆ Cil Ha Ôn ƀă mâu ngê̆ nhân ki ê a cheăm pơlê, hên mâu vâi droh rơtăm tung kơpong hiăng chiâng tôu tŏn tâi tâng mâu ƀai chêng dêi hdroâng kuăn ngo tơná. Đô̆i ki tŏn chêng koăng hmâ veăng tŏn chêng koăng tung mâu rôh po tơdroăng xua kong pơlê tơkŭm po. Kố ôh ti xê cho tơdroăng hâk tơngăm ƀă mâu ngê̆ nhân mê ối cho tơdroăng ki hơniâp lĕm dêi cheăm drêng ôh tá ăm túa lĕm tro chêng koăng tro hía lôi. Pôa Kră Jăn Ha Nrang, ăm ‘nâi:

“Ngê̆ nhân Cil Ha Ôn kơhnâ khât tung tơdroăng ki troh a lâm hnê tŏn chêng koăng ăm vâi muăn kuăn cháu mâu pơlê, cheăm. Troh nôkố, pôa xuân ối kơhnâ veăng hnê ƀă pố veăng ‘mêng rơnêu idrâp chuât dêi chêng, hnê mâu rơxông hơnăm ối nếo tŏn ăm ti lâi tro ƀă ƀai chêng dêi mơngế K’Ho tơná”.

Nôkố a Lạc Dương ai 5 khu tŏn chêng koăng ƀă vâ chê 15 khu ki tŏn chêng cho rơpŏng hngêi ƀă a mâu kơpong ôm hyô Langbiang, Pơlê Cù Lần, Kơdrum kong ilâng Bidoup - Núi Bà. Mâu khu ki tŏn chêng koăng kố ki hên cho tŏn ăm tơmối ôm hyô troh hmâng. Tơdroăng ki rơhêng vâ tối, ki hên mâu ngế ki hriâm tŏn dêi khu, khu ki tŏn chêng koăng kố pơrá ing tơdroăng kơhnâ hnê dêi ngê̆ nhân Cil Ha Ôn.