A cheăm Đức Lập, kong pơlê Lâm Đồng, Ngê̆ nhân Nhân yân Y Kri (hdrông M’Nông) xuân ối hâk git ‘na tơdroăng hnê kih thuât ‘mâi rơnêu idrâp chêng vâ ăm mâu vâi hdrêng. A ƀuôn Kon Wang, cheăm Tân Tiến, kong pơlê Dak Lak. Ngoh Thiap, cho ngê̆ nhân, hdrông Rơteăng hâk git vâ khât tung tơdroăng hnê tối kơ vâi o, vâi muăn tôu chêng tôu koăng, ƀă hiăng mơjiâng pro 4 khu tôu chêng koăng - rơngê ting tung - kơhnhon xuăng. Ing kơpeăng kŏng ƀă tuăn mơno dêi mâu ngê̆ nhân ki mê, idrâp chêng koăng Tây Nguyên châ vêh pơtối rak vế, pơtối mơnhông ƀă châ chuât xơtó chhâk hơngế. Mê xuân cho tơmeăm khoăng ki ôm hyô túa lĕm tro ki krê xêh a Tây Nguyên.

Idrâp chuât ki dri drih dri drih, krih tơviah, hơniâp ro dêi idrâp chêng koăng, ki chuât chôa ‘lâng, pơlông mot tung tuăn ngôa, rơ-eăng ro dêi têng nêng, ki hmâ ai, mê ga chhâk hơngế ki lĕm rơ-eăng tơniâ dêi klŏng put; hơniâp ro, la trâu rơdâ dêi mâu tơdrá mơngế Rơteăng hiăng mot tung i hiâm mơno ngoh Thiap ing hơnăm ối tơxĭn nah. Drêng xông kân, ngoh Thiap, ối a ƀuôn Kon Wang, cheăm Tân Tiến, kong pơlê Dak Lak hiăng pơtối châ pêi pro tiô dêi i hiâm mơno tơná:

“Pơla mâu hơnăm 2005 nah, á pơrá lăm tăng hriâm xêh ing mâu ngê̆ nhân tung pơlê vâ hriâm tơdroăng tôu chêng, tôu koăng. Xua ing tơdroăng ki á hâk mơnâ mê, drêng hiăng chiâng rơkê tôu chêng koăng. Troh nôkố, á hiăng hnê ƀă mơjiâng 4 khu tôu chêng koăng, tung mê, ai 2 khu tôu chêng koăng cho khu vâi hnŭm ƀă 2 khu tôu chêng koăng cho khu vâi hdrêng, vâi o, vâi muăn. Á hnê ƀă tơdroăng ki hâk git dêi tơná á, ôh tá ai tơdroăng ki pơklât thế lơ tơdroăng ki châ liăn ngân vâi mơhá. Lalâi tâng idrâp chêng koăng mê pro á tâ rơ-rêk, phoih tung i hiâm mơno, lĕm ro, ôh tá păng triê̆n ối môi tíu. Xua ti mê, á ôh tá chiâng lôi hía idrâp chêng koăng dêi vâi krâ, jâ nôa pin roh nah.”

Dế nôkố, ngoh Thiap hiăng châ pơcháu tơdroăng cheăng rak vế ƀă pơkuâ rak ngăn 2 kơtum chêng koăng vâi krâ nah dêi pơlê, tung mê, ai: Môi kơtum chêng koăng Hlêng, ai 12 kơtâ ƀă môi kơtum chêng koăng Boa, ai 6 kơtâ chêng. Drêng tung pơlê ai tơdroăng leh mơdĭng, tơdroăng ki ro kân, lơ ai tơdroăng ki po mơđah túa lĕm tro, ai tơdroăng cheăng kal kí dêi pơlê cheăm kal xúa chêng koăng mê ngoh Thiap pơrá châ pơkuâ ngăn khu tôu chêng tôu koăng lo lăm mơđah.

Pakĭng mê, ngoh Thiap ối tơkŭm po mâu lâm hnê tôu chêng tôu koăng ăm khu rơxông nếo. Xua mâu vâi hdrêng ki mot hriâm akố ga kơdrâm ó ‘nâng, mê ngoh athế mơjiâng pro tơ’nôm chêng kơlá, vâ ngế ki lâi xuân ai tơmeăm ki vâ mơhriâm. Drêng mâu vâi o, vâi muăn hiăng rơkê khât tung tôu chêng kơlá mê, vâi o nếo xúa chêng hlái vâ tôu, vâ mơđah. Muăn A Yih, 13 hơnăm, ối a ƀuôn Kon Wang ai tối ăm ngin ‘nâi:

“Á hâk vâ mơhriâm ó khât ‘na chêng koăng, troh nôkố á mơhriâm hiăng châ 5 khế, á muăn hiăng chiâng tôu 2 ƀai, tơdrá chêng ki hơniâp ro”.

Idrâp chuât ki hơniâp ro dêi chêng koăng ga ai ivá ki toi tơ’mot tuăn tơmâng rơdêi ó ƀă pơlê pơla. Ôh tá xê to kuăn ‘nĕng, cháu chái hdrông kuăn ngo Rơteăng tung ƀuôn Kon Wang mê mâu vâi o a pơlê cheăm ki ê xuân lăm troh akố vâ hriâm tôu chêng tŏn koăng a hngêi ngoh Thiap. Mâu Khu tôu chêng tŏn koăng-rơngê ting ting kơhnhon xuăng xua ngoh Thiap mơjiâng hiăng veăng lăm mơđah hên roh a mâu cheăm, tơring, kong pơlê, ƀă hiăng châ kâ pri ki kân.

Pakĭng tơdroăng ki tôu chêng, tŏn koăng, tơdroăng hnê vâi o, vâi muăn tôu chêng, tôu koăng, mê ngoh Thiap xuân ối tí tăng hriăn plĕng, bro mơjiâng ƀă rơkê rêi têng nêng, ai hên tơdrá ki pơrá phá dêi pó. Ngoh xuân hiăng chêh nâl ki nếo ăm mâu tơdroăng ki rơngê, ting ting ƀă hên mâu tơdroăng ki ê. Ngoh A Điêt, kăn ƀô̆ ngăn ‘na túa lĕm tro-cheăng tối tơbleăng tơdroăng nếo dêi cheăm Tân Tiến, kong pơlê Dak Lak tối ăm ngin ‘nâi: Ngoh Thiap cho ngế ki rơkê hên tơdroăng, veăng gum hên tơdroăng ki pơxúa kân khât tung hnoăng rak vế, pơtối mơnhông túa tơlá lĕm tro dêi kuăn ngo, tơdrêng amê, hnối tối tơbleăng um méa dêi pơlê cheăm. Ki rơhêng vâ tối, cheăm Tân Tiến dế mơjiâng túa cheăng ki vâ ôm hyô pơlê pơla, ôh tá păng lôi tơdroăng ki tôu chêng tŏn koăng ăm tơmối vâ i hmâng, i ngăn.

“Ngoh Thiap hiăng veăng ‘no dêi hnoăng tơná tung tơdroăng rak vế ngăn ƀă pơtối mơdêk khôi túa, vêa vong dêi hdrông kuăn ngo Rơteăng ngin. Á loi tơngah ƀă hâk nhoăm khât kơ ngoh Thiap, ƀă tuăn tơmiât rơkê, chêng kŏng ƀĕng ƀĕn, ngoh hiăng “vêh mơdriu” idrâp chêng koăng dêi hdrông Rơteăng châ chuât chhâk xơ tó hơngế tâ”.

Ing tuăn mơno ki hâk mơnâ, vâ git hât tơdrá dêi kuăn ngo, ngoh Thiap hiăng mơdoh dêi chôu phut, hâi khế, ƀă tuăn mơno ăm tơdroăng ki  rak vế ƀă po lân rơdâ idrâp chêng koăng-cho tơmeăm khoăng ki kơnía git dêi hdrông mơngế. Ƀă kơpeăng kŏng ki rơkê plĕng ƀă plâi nuih dêi vâi ngê̆ sih, pôa ôh tá xê to rak vế idrâp chêng koăng ki krih tơviah dêi chêng koăng, dêi têng nêng, dêi klŏng put, mê ối cho vâ mơhno tối hiâm mơno ngê̆ thuât tung rơxông nếo, gum hnê ăm vâi o, vâi muăn ki tơxĭn châ ‘nâi, châ hlo tơdroăng ki hâk tơngăm, túa tơlá ki lĕm tro dêi hdroâng kuăn ngo ing idrâp, rơ-rêk chêng koăng, ing khu prôa, ing têng nêng, klŏng put ƀă hên mâu prôa, rơvŏng hlŭm ki ê.

Ối a pơlê Ôm hyô kuăn pơlê Akô Dhông (dêi bêng Buôn Ma Thuột) kong pơlê Dak Lak, khôi túa, vêa vong lĕm tro dêi Rơđế dế pơtối râk vế krá kâk. Tơmối troh ôm hyô ngăn ôh ti xê to ngăn mâu hngêi trá xŏn dêi kuăn ngo, mê ối ôu kơphê, kâ mâu kơchâi kế kâ ki pế pơchên tiô túa kuăn ngo Rơđế mê ối ối ngăn vâi tôu chêng kơhnhon xuăng hơniâp ro.

Vâ hbrâ nhên ăm rôh mơđah tŏn chêng mơ’nui măng tĭng, ngê̆ nhân ưu tú Y Bhiông Niê (kuăn ngo Rơđế) hiăng mơdoh plâ hâi vâ “ ‘mâi rơnêu’’ dêi chêng Knah ăm gá chuât lĕm, tơtro. Râng tơmô ki hmâ xúa tơgôu chôa pơlâng a tơrêm kơtâ chêng, ngê̆ nhân ưu tú Y Bhiông Niê tối nhên:

“Vâ ‘mâi bro chêng Knah mê pá khât, ôh tá xê hlâu klâi. Nôkố tung pơlê xuân bu ối péa pái ngế tê chiâng ‘mâi rơnêu chêng. Mơhé ‘nâi tŏn, la vâ ’mâi rơnêu chêng ối pá tâ nếo. ‘Mâi rơnêu a tíu lâi, tôu ah tâng chuâng têi, tíu ki lâi tŏn tâng chuât chôa, tŏn tíu lâi tâng chuât lĕm, tro idrâp dêi chêng Knah, tŏn hdrối, tŏn kơnâi, tŏn péa pâ. Gá pá a tíu mê. Ai hên lâm po hriâm ‘mâi rơnêu chêng châ po hnê ăm vâi hriâm; dâng 40 to lâm hiăng po hnê a Dak Lak. A púi vâ mâu pơlê xuân ai ngế ‘nâi ‘mâi rơnêu chêng, xua a Dak Lak kố bú ai péa pái ngế tê ‘nâi. Ai chêng xuân vâi djâ ăm á rơnêu gum, á ôh tá chiâng rơnêu mê xuân ôh tá ai kơbố chiâng rơnêu xếo”.

Tối ‘na kih thuât ‘mâi rơnêu chêng, ngê̆ nhân ưu tú Y Bhiông Niê ăm ‘nâi, hdrối nah vâi xúa mâu tơdroăng môi tiah pât, kúa... la nôkố ki hên vâi pât ƀă tơmô ki hmâ pêi. Vâ ăm ga chuât prŏng  lĕm mê thế pât ing tung tá troh pa kong, vâ ăm gá chuât prông mê thế pât ing pa kong troh tung dế; ngăn tiô kơlo ki chât dêi tơrêm to chêng, lơ tâi tâng kơtum chêng. Laga, tiô ngê̆ nhân Y Bhiông Niê vâ ăm chêng chuât lĕm tơrêm to, ngê̆ nhân thế “tơmiât nhên drêng ‘mâi rơnêu” thế hâk vâ khât ƀă tơdroăng rơnêu chêng.

“Vâ rơnêu chêng ăm chuât ro, ki hdrối pin thế hâk vâ ƀă tơdroăng cheăng  mê. Mơngế ki ‘mâi rơnêu chêng thế vâ khât, tơkéa vâ tối pin thế pêi cheăng tâ hiâm mơno ƀă chêng, vâ chêng ‘mâi rêu chuât ro, xơtó troh hơngế. Drêng mê, tơdroăng cheăng ‘mâi rơnêu chêng  nếo tro, ai tiô tuăn vâ. Thế chôa hriâm, klêi mê thế hâk vâ mê pin nếo hmâ ƀă chiâng ‘mâi rơnêu chêng”.

Sap ing nah, chêng ôh tá chiâng lôi tung tơdroăng rêh ối dêi kuăn ngo Tây Nguyên. Ngế ki ‘nâi tŏn chêng mê hên, la ngế ki rơkê ‘mâi rơnêu chêng iâ. A cheăm Đức Lập, kong pơlê Lâm Đồng, pôa Y Kri (kuăn ngo M’Nông) hiăng châ Kăn xiâm hnê ngăn tơnêi têa pơxá inâi ngê̆ nhân nhân yân tung kơvâ ‘mâi rơnêu chêng. Ôh tá xê to dêi 16 ƀai chêng ton nah dêi mơngế M’Nông, pôa ối rơtế ƀă khu tŏn chêng mơđah 36 ƀai chêng ki nếo.

“Mâu ƀai chêng mê, khu tŏn chêng xuân veăng lăm mơđah, tŏn a mâu rôh po mơdĭng tŏn Chêng a Lâm Đồng, Gia Lai, Dak Lak. Rôh ki lâi lăm mơđah xuân veăng, xuân châ pri tâi. A châ mơnhên Ngê̆ nhân Nhân yân ‘na tŏn chêng, ‘mâi rơnêu chêng, hriăn pro ƀai tŏn chêng ki nếo”. 

Ngê̆ nhân Nhân yân Y Kri kơhnâ hnê ăm mâu hok tro a mâu hngêi trung hnê Kuăn ngo ai tíu kâ koi ối pơtê kong pơlê hriâm tŏn, hnê kih thuât ‘mâi rơnêu chêng ăm mâu ngê̆ nhân a mâu pơlê vâ pơtối tơbâ mơdĭng ƀă ôm hyô tung kuăn pơlê.  Vâ ‘mâi rơnêu chêng, ôh tá xê kal ai kơpeăng kŏng rơkê, mê ki kal tâ tá péa pâ tuăn thế rơkê  hmâng idrâp chêng chuât ki ti lâi tro, ro ki ti lâi ôh, thế ‘nâi  tíu ki lâi ôh tá tro, tíu ki lâi têi tíu ki lâi chôa. Ngê̆ nhân Nhân yân Y Kri ăm ‘nâi, vâ chiâng “krếo  mơhúa chêng’’ mâu chêng ki chuât ôh tá tro mê  vêh ăm gá tro tiô tơdrá idrâp chêng cho môi tơdroăng thế hriâm ton, pơtâp hên rôh nếo ‘nâi.

“Á xo tơmô, loăng tơgôu vâ tŏn ‘mâi rơnêu chêng, tơgôu a chêng hmâng troh drêng tâng chêng chuât tro khât mê hiăng hôm. Tung khu chêng tâng mê ai 1 to chêng chuât ôh tá tơ ‘ló, chuât tri tróu, chuât tơ-ê xêh , mê tâi tâng chêng ki ê kô chuât ôh tá lĕm tro há. Xua mê, drêng ‘mâi rơnêu , thế rơnêu ăm chuât lĕm tơdâng hlối”.

Ngê̆ nhân ưu tú Y Bhiông Niê ƀă ngê̆ nhân Y Kri cho ngế ki iâ ai a Tây Nguyên ối rak túa ki rơkê ƀă hâk vâ tơdroăng cheăng ‘mâi rơnêu chêng. Ing péa kơpeăng kong rơkê ƀă ai tuăn hmâng thế nhên khât dêi mâu ngê̆ nhân, mâu chêng kô chuât lĕm ro nếo, xơtó hơngế troh kong ngo, djâ mơhúa dêi kuăn ngo Rơđế, M’Nông vêh nếo ƀă tơdroăng rêh ối hâi kố, veăng rak vế ki kơnía túa lĕm tro chêng koăng, ai tiô tơdroăng púi vâ hmâng dêi tơmối rêm rôh troh ôm hyôh ƀă kơpong Tây Nguyên.