Tung rơxông dêi mơngế Bơhnéa ối ai Tĭng Mơnê, mơdĭng rơkâu hơnăm rêh ton dêi mơngế ƀă hên hĕng mâu tĭng ki ê vâ kuăn ‘nĕng mơhno hiâm mơno pâ mơnê ƀă nôu pâ, jâ pôa, pơ-eăng ngế ki hiăng hên hơnăm, ‘mâi mơnhông tơrŭm tung rơpŏng hngêi ƀă pơlê pơla. Tung tơdroăng ki ôm hyô tăng ‘nâi ‘na túa lĕm tro ki lĕm tơviah dêi mâu hdroâng kuăn ngo a kơpong tơnêi Tây Nguyên, tơmối châ lăm ngăn, lăm hlo, châ ‘nâi  mâu tơdroăng ki krih tơviah, ro rih kố.

Ƀă vâi krâ nhŏng o hdroâng kuăn ngo Bơhnéa a kong pơlê Gia Lai, rơkâu xối kơtê klo (Et tuh klŏk) gá kal khât, xua kố cho tơdroăng rơkâu xối ki apoăng tung rơxông dêi rêm ngế. Rơkâu xối kố cho rơkâu mơnê, rơhêng vâ mâu xeăng tŏng gum, rak vế ngế hdrêng mê rĕng kân, ivá mo sêi, têi ‘răng. Kố cho tơdroăng rơkâu xối mơnhên ngế hdrêng ki hiăng păng ‘nâng chiâng ngế kuăn tung rơpŏng hngêi, hdroâng hdrê ƀă pơlê pơla.

Rơkâu xối kơtê klo châ tơkŭm po kân lơ kŭn ngăn tiô kơ tơdroăng cheăng kâ dêi rơpŏng hngêi ai hên lơ iâ, la pơkal thế ai í pôh, 2 vó drôu. Pakĭng mê, nhŏng o, hdroâng hdrê ki hmâ achê rơtế veăng gum drôu xiâm, í, peâp ƀă hên ki ê tiô ivá tơná ai, rế tŏng gum, veăng ro, rế pro tơdroăng tơrŭm hmâ tung hdroâng hdrê. Drêng tơmeăm pleăng hiăng hbrâ tŭm têk, ngế hdrêng ki hiăng kơtê klo ƀă rơpŏng hngêi hiăng môi tuăn pơkâ dó inâi ăm ngế hdrêng mê nếo krếo pôa pơchâu troh rơkâu xối.

“Ô mâu Xeăng, hâi kố, rơpŏng ngin kố pro rơkâu xối kơtê klo ăm ngế hdrêng ki kố. Pâ mâu Xeăng híu hơ-ui gum ăm ngế hdrêng kố ai ivá mo sêi, têi ‘răng, ôh tá tro châi tamo, rơhêng vâ mâu xeăng đi đo gum, rak vế, păn roăng, hnê djâ ngế hdrêng xông kân tơniăn lĕm. Pâ mâu xeăng tŏng gum muăn rĕng kân, ai ivá mo rơdêi, kơhnâ pêi cheăng kâ, rêh ối tơniăn plâ rơxông”.

Klêi rơkâu xối, rêm ngế rơtế ôu kâ hâk kơ ngế hdrêng hiăng kơtê klo ƀă ai inâi, rơkâu hâk rơpŏng hngêi ai ngế ki nếo. Drôu xiâm rơkâu xối kơtê klo mê rơpŏng kô krếo ngế ki ngăn drêng mơhum ối achê ngế nôu tung pơla rơneh kuăn ngá, kố cho túa ki mơnê dêi rơpŏng ƀă ngế ki mê hiăng gum ăm ngế nôu rơneh kuăn tơ’lêi hlâu “nôu mo lĕm, kuăn ai mâ tơniăn”. Pơtối mê, krâ pơlê krếo nôu pâ dêi ngế hdrêng mê vâ rơkâu xối. Rôh kố tung rơpŏng xuân pơxiâm pơhlêh túa krếo, ki xiâm cho tiô inâi dêi ngế hdrêng mê. Krâ pơlê Y Thành a pơlê K’Dung, cheăm H’ra, kong pơlê Gia Lai ăm ‘nâi, nah mơngế Bơhnéa loi dêi: Rêm ngế vâi hdrêng klêi kot mâ bu châ ngăn cho kuăn mơngế, cho ngế tung rơpŏng hngêi, hdroâng hdrê ƀă pơlê pơla drêng hiăng tơkŭm rơkâu xối klêi kơtê klo ƀă dó inâi.

“Drêng ngế hdrêng nếo kot mâ klo tá hâi kơtê, tá hâi ai inâi mê bu ngăn môi tiah kuăn kiâ ki păn xo, tá hâi cho kuăn mơngế. Tâng tung pơla kố ngế hdrêng ôh tá ai ivá mo sêi, ôh tá mơhúa tâng lơ hlâ mê nôu pâ ƀă rơpŏng hngêi djâ tâp môi tiah kuăn kiâ ki păn, ôh tá tơkŭm ‘mế rơkâu xối klâi ôh. Tâng xeăng hơ-ui, gum troh drêng ngế hdrêng kơtê klo mê nôu pâ, hdroâng hdrê ngế hdrêng phiu ro, tơkŭm po rơkâu xối hiăng kơtê klo ƀă dó inâi. Rôh kố ngế hdrêng păng ‘nâng châ ngăn cho kuăn mơngế”.

Tiô túa tơlá dêi mơngế Bơhnéa, tung rơxông tiah hmâ tơkâ luâ mâu tơdroăng rơkâu xối ki kal, la rơkâu xối kơtê klêa cho kơnía ‘na hiâm mơno, xua rơkâu xối kố ôh ti xê to pro ăm ngế hdrêng mê chiâng ngế ki păng ‘nâng tung rơpŏng hngêi ƀă pơlê pơla mê ối cho rôh vâ rơpŏng mơhno hiâm mơno mơnê ƀă mâu xeăng hiăng roăng rak ngế hdrêng ing hneăng apoăng kot mâ. Pôa Y Thành - Krâ pơlê tối tơ’nôm:

“Kuăn ngo Bơhnéa ngin troh nôkố xuân ối rak vế tơdroăng rơkâu xối kơtê klo kố. Xua rơkâu xối kơtê klo cho tơdroăng rơkâu xối ki kal vâ kuăn pơlê ngăn ngế hdrêng xông kân chiâng kuăn mơngế, chiâng ngế tung rơpŏng hngêi dêi kuăn pơlê. Kố cho vâ rơkâu pâ mâu Xeăng hơ-ui gum ăm pon mơhúa, roăng rak ngế hdrêng rĕng kân, mo sêi troh krâ”.

Tung mâu tơdroăng rơkâu xối plâ rơxông mơngế dêi hdrông Bơhnéa, sap ing kot mâ troh a hâi ki kơtê i hiâm, cho hâi ki hlâ, ối ai tơdroăng ki rơkâu xối hâk châ rêh ton (Chruih sok ko). Kố cho môi túa tơlá ki lĕm, kơnía rơkê rế mơhno hiâm mơno pâ nhuô̆m, mơnê rế păn roăng, rak ngăn hiâm mơno tơrŭm ƀă tối tơbleăng ki lĕm tung túa lĕm tro tơpui tơno dêi mơngế Bơhnéa.

Hơnăm kố, pôa Ching a pơlê Tuơh Ktu, cheăm Đak Đoa, kong pơlê Gia Lai hiăng châ 70 hơnăm. Pôa châ kuăn ‘nĕng cháu chái tơkŭm po Rơkâu hâk rêh ton (Chruih sok ko) tung tơdroăng ki ro mê. Kuăn ‘nĕng cháu chái ing lâp lu vêh troh ƀă, bô bố xuân djâ mâu tơmeăm, méluâ ôh ti kơnâ klâi ‘na liăn ngân la kơnía ‘na hiâm mơno: báu, phái, í, drôu xiâm ƀă hên ki ê, lơ mâu jiâ, rơmoăng, va, khan, xên, cho mâu tơmeăm tĕn xua tơná vâi nâ o tĕn. Ngăn hlo mâu kuăn ‘nĕng ivá mo sêi, tơrŭm ‘nâi hơ-ui kơ nôu pâ, pôa Ching ƀriê lo têa mâ:

“Hơnăm kố, á hiăng châ 70 hơnăm, á hlo hơtôu tung hiâm mơno khât. Tá kuăn ‘nĕng chau chái veăng gum ăm í, kế kâ ƀă hên ki ê rơtế veăng ai mâ hên, kơdrâm kơdrĕng mâu nhŏng o, hdroâng hdrê achê hngế troh veăng ro. Á hlo hơniâp khât! Á rơhêng vâ kuăn ‘nĕng  xông kân, pêi cheăng kâ pon mơhúa, ‘nâi pâ nhuô̆m dêi rơpó, jâ pôa, nôu pâ vâ tơdroăng rêh ối đi đo hơniâp lĕm”.

Cho mơdĭng kân, rơpŏng hngêi nhŏn go hdrông hdrê pôa Ching kât môi to ro a ngiâ plông vâ pro mơdĭng. Pôa pơchâu xối xeăng rơkâu pâ mâu xeăng, hơ-ui tŏng gum ăm kăn rơpŏng hngêi mo sêi, têi ‘răng, rêh ối ton hơnăm, hlối rơkâu ăm kuăn ‘nĕng, châu chái mo krá, pêi cheăng kâ pon mơhúa, tơdroăng rêh ối tơniăn, rơpŏng hngêi hmiên tuăn cheăng kâ. Klêi xối xeăng, pôh ro, pế pơchên hên kơchâi kâ tiô hmâ dêi jâ pôa. Hâi ôu kâ rơkâu hâk rêh ton chiâng môi hâi sôk ro kân. Rêm ngế ối rơtâ tá drôu xiâm, têk triăng, ôu drôu, kâ hơ’nêh ro, hơ’nêh chu, kâ tơxông prông, hơdruê, rơngêi, ting ting. Drêng kố, tâi tâng kuăn cháu ing kuăn rơmúa troh kuăn hdrui, cháu chái râng mâm, râng hơ’nêh, lơ mâm ki pôh pheăng kơhiâm hnhó péa pâ kŏng chiân ăm nôu pâ, jâ pôa.

Tíu ki rơhêng vâ tối cho chu, ro... vâ pro mơdĭng xối rơkâu hâk rêh ton ôh tá xê xua môi ngế kuăn ‘nĕng rôe, mê tâi tâng mâu ngoh nâ  o tung rơpŏng hngêi rơtế tơlo liăn ƀă tơkŭm po ăm nôu pâ drêng ối mo sêi, ối lĕm vâ nôu pâ rơtế ôu kâ, tơkŭm ƀă kuăn cháu. Jâ Yao, 72 hơnăm, ối a pơlê Piơm, cheăm Đak Đoa, tối tiah kố: Mơdĭng rơkâu hâk rêh ton ga kơnía git tá tuăn mơno, hlối mơhno hnoăng cheăng ƀă ki hmâ ing hhdrông hdrê, mơheăm chhá, hlối cho tơdroăng sôk ro dêi nôu pâ drêng kuăn ‘nĕng hiăng xông kân hdrah ai cheăng pêi tơniăn:

“Mơdĭng Rơkâu hâk rêh ton châ tơkŭm po drêng kuăn ‘nĕng pêi cheăng kâ hiăng châ tơmeăm khoăng. Ai tơdroăng rêh ối tơniăn mê vâi rơtế tơkŭm po mơdĭng ăm nôu pâ vâ nôu pâ châ xúa tơmeăm kuăn ‘nĕng pêi lo. Nhŏng o hdrông hdrê troh veăng xah hêi ro rơkâu mo sêi, ngế ki lâi ai drôu têk drôu, ngế ki lâi ôh tá ai xuân lăm troh veăng sôk ro há’’.

‘Na pôa Chôn ối a pơlê Tuơh Ktu, cheăm Đak Đoa hlối rơtế ƀă mâu nhŏng o dêi tơná tơkŭm Rơkâu hâk rêh ton ăm nôu pâ, tối:

“Nhŏng o ngin hlo sôk ro xua hiăng châ tơkŭm po Mơdĭng Rơkâu hâk rêh ton ăm jâ pôa. Mâu tơmeăm pêi lo hâi kố  nhŏng o ngin rơtế tơkŭm vâ hâk ro kơ nôu pâ tơkŭm xah hêi, kâ ôu ƀă kuăn cháu... Púi vâ jâ pôa đi đo mo sêi ối rêh ton ‘nôi ƀă kuăn cháu”.

Tiô pôa Lik, krâ pơlê, ối a pơlê Piơm, cheăm Đak Đoa, kong pơlê Gia Lai tối: Sap ing nah, tung tơdroăng rêh ối dêi mơngế Bơhnéa, tơdroăng mơhno hiâm mơno ‘nâi hơ-ui pâ đi đo châ nhuô̆m mơnê. Ƀă tơdroăng ‘nâi pâ nhoăm kơ nôu pâ dêi mơngế Bơhnéa mơhno ing 2 tơdroăng po mơdĭng kân ăm nôu pâ. Mê cho mơdĭng mơhno hnoăng pâ ƀă mơdĭng Rơkâu hâk rêh ton. Mơngế Bơhnéa đi đo tơmiât, tơdroăng ‘nâi hơ-ui pâ nhoăm nôu pâ cho tơdroăng ki lĕm má môi ôh tá xê drêng nôu pâ hiăng hlâ, mê cho drêng nôu pâ ối rêh, nôu pâ châ xúa tơdroăng ki lĕm ro ing tơdroăng kuăn ‘nĕng xông kân, pêi cheăng châ tơƀrê, kuăn ‘nĕng tơrŭm tơkŭm dêi rơpó. pôa Lik krâ pơlê, tối nhên tiah kố:

“Klêi kơ’nâi klâ rơpŏng, ối krê tơrêm on veăng, mâu on veăng xará mơ-eăm pêi cheăng kâ, drêng hiăng ai tơmeăm mê nếo pro mơdĭng mơnê kơ nôu pâ, ƀă tơmeăm ăm mê cho bung, duh, hmân ếo tơmeăm teăn, chu ƀă hên ki ê... Klêi mê tâng vâi pêi cheăng kâ pon mơhúa, nhŏng o môi klêa kliâm ối mo rơdêi, nôu pâ hiăng krâ rêh ối lĕm tơniăn mê vâi tơrŭm dêi rơpó tơlo chu xuân hôm, tâng tơlo liăn rôe ro rế hôm tâ vâ pro mơdĭng Rơkâu hâk rêh ton ăm nôu pâ. Vâ drêng nôu pâ hiăng krâ tâng ối rêh kô châ kâ mâu hơ’nêh mâm xua kuăn cháu pê lo, xâu drêng hlâ ah mơhé vâ pôh kơpôu ro nôu pâ ôh tá châ kâ xếo. Xua mê, vâi tơkŭm po mơdĭng Rơkâu hâk rêh ton”.

Mơdĭng Rơkâu hâk rêh ton dêi mơngế Bơhnéa tối nhên tơdroăng rêh ối ki lĕm tro, mơnê nhoăm nôu pâ ki hiăng mơjiâng tơná, rơtế tơrŭm tung rơpŏng hngêi, nhŏng o tung pơlê hlối pơtối rak túa lĕm tro ton nah. Um méa jâ pôa, nôu pâ hơniâp ro tung kơpeăng kŏng kuăn cháu, kuăn pơlê troh veăng sôk ro hiăng chiâng tơdroăng ki lĕm mơhno ăm tơdroăng rêh ối ‘nâi mơjo pâ kơ nôu pâ dêi mơngế Bơhnéa.

Tung tơdroăng rêh ối nếo, mâu tơdroăng pro mơdĭng cho túa lĕm tro dêi mơngế Bơhnéa xuân ối châ rak, ôh tá xê to rak vế mâu khôi túa - vêa vong lĕm tro dêi kuăn ngo, mê ối chiâng tíu ki vâ tối tơbleăng hên tung mơjiâng mâu tíu ôm hyô tung kuăn pơlê, tơ’mot hên tơmối troh hlo, ngăn, hlê plĕng a tơnêi tơbăng kong ngo ki ai hên tơdroăng hơ’muăn tối kố.