Châ hlo tơdrêng tơdroăng meăn tơmeăm khoăng ƀă tơnêi hneăn dêi mơngế M’Nông Rlăm a cheăm Yang Tao, tơring Lăk, kong pơlê Dak Lak tung roh ôm hyô a Việt Nam, jâ Catherine Salois, tơmối lo ing kong têa Canada tối hâk ‘nâng. Jâ tối, kố cho roh apoăng jâ châ hlo vâi meăn tơmeăm khoăng ƀă tơnêi hneăn ƀă tá drêng pêi klêi tơmeăm môi tiah môi tơdrá xuăng ƀă tơdroăng ki ƀeăn ƀĕng rơkê, mơnhên, hiăng hmâ dêi mâu ngế ngê̆ nhân kơdrâi.

“Á tá hâi chói hlo tơdroăng ki mê, á tá hâi pêi tơdroăng ki mê, laga mê cho môi tơdroăng ki châ hlo hên ‘nâng vâ hlê plĕng troăng rêh ối dêi kuăn pơlê meăn tơmeăm khoăng ing tơnêi hneăn. Ƀă á, châ hlo mâu ngế vâi kơdrâi pêi cheăng kơhnâ. Ƀă ngin, troăng pêi kố gá phá tơ-ê, nếo tơviah, môi tiah vâi dế kơhnhon xuăng drêng vâi prôk rơtâ tá vâ pro ăm i lĕm. Mơni tâng mơ’no môi iâ tơdrá nhak mê kô môi tiah môi tơdrá xuăng’’.

Cho tơdroăng cheăng pêi ki hiăng ton sap ing nah dêi mơngế M’Nông ƀă Rơđế a Dak Lak laga nôkố tơdroăng cheăng meăn pro tơmeăm khoăng ing tơnêi hneăn bu u ối a ƀuôn Dơng Băk, cheăm Yang Tao, tơring Lăk. Kơxô̆ mâu vâi krâ ki chiâng meăn bu lối chât ngế, kơxô̆ mơngế dế pêi cheăng meăn tơmeăm khoăng ƀă tơnêi hneăn mê ối iâ tâ.

Mâu hơnăm achê kố, ƀă tơdroăng ki mơnhông dêi tơdroăng ôm hyô châ tâ châ hlo, tơdroăng cheăng meăn tơmeăm khoăng ƀă tơnêi hneăn môi tiah châ ‘’rêh nếo’’. Ngê̆ nhân H’Phiết Uông, ối a ƀuôn Dơng Băk tối ăm ‘nâi: kơnôm ai tơdroăng mơnhông dêi ôm hyô mê rế hía rế hên ngế ‘nâi troh tơdroăng cheăng meăn tơmeăm khoăng ƀă tơnêi hneăn, ƀuôn Dơng Băk tơdah rế hía rế hên khu tơmối ôm hyô troh lăm ngăn, châ tâ châ hlo. Xuân ing mê, ai tơ’nôm hên nâ o vâ hriâm ƀă rak tơdroăng cheăng vâi krâ ton nah.

"Kố cho mâu tơdroăng ki kơnía ing rơxông jâ pôa nah ‘măn ăm. Môi tiah nah mê bu pro mơngeăn, mŏng, mâu khu hdro lơ kế tâ phái. Laga nôkố ối ai tơ’nôm um rơnuâ mâu kuăn kiâ kong môi tiah rui, kơpôu, chu, ro, hên um nếo tơviah ki pin kô chiâng tơmiât, chiâng meăn bro. Kơnôm ai ôm hyô, tơmối troh ƀă kal vâ mê ngin kô mơjiâng tơmeăm môi tiah vâi vâ mê.’’

Ôh tá xê to a ƀuôn Dơng Băk, kong pơlê Dak Lak, mơnhông ôm hyô hlối rak vế khôi túa lĕm tro dế cho troăng prôk châ hên pơlê a mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên tơmâng, vâ pêi pro mâu tơdroăng xiâm tiô pơkâ kơxô̆ 23 hơnăm 2022 dêi Khu xiâm kal kí ‘na Mơnhông kơpong Tây Nguyên troh hơnăm 2023; hnoăng vâ pêi troh hơnăm 2045. Pơtối mê, pơkâ mơ’no cho mơjiâng mâu tíu xiâm ôm hyô kân, mơjiâng mâu troăng ôm hyô, tơmeăm ôm hyô ƀă khôi túa lĕm tro mâu hdroâng kuăn ngo Tây Nguyên.

Ƀă troăng prôk kố, mâu kong pơlê tung kơpong hiăng pêi pro hên troăng pêi ki pơxúa tŏng kum kuăn pơlê rak vế chêng koăng ƀă mâu tơmeăm ki kơnía khôi túa lĕm tro ƀă mơnhông ôm hyô a mâu kong pơlê. Jâ Nguyễn Thị Thanh Lịch, Kăn phŏ hnê ngăn Vi ƀan kuăn pơlê kong pơlê Gia Lai tối ăm ‘nâi troăng pêi dêi kong pơlê:

“Ai mâu troăng hơlâ ki phá tơ-ê dêi kong pơlê vâ tŏng kum troăng pêi kố mơnhông mơdêk, ki má lối cho mơnhông tiô troăng trâu, ƀă khôi túa lĕm tro. Tung mê, pơlê pơla mâu hdroâng kuăn ngo a pơlê mê, vâi cho mâu ki xiâm ƀă cho vâi cho mâu ngế veăng kum mơjiâng tơmeăm ôm hyô lĕm má môi ƀă tơdroăng rak vế khôi túa lĕm tro dêi pơlê pơla mâu hdroâng kuăn ngo’’.

Ƀă hên tơdroăng mơ-eăm ƀă mâu tơdroăng pêi hên tung hơnăm 2023, ôm hyô a mâu kong pơlê Tây Nguyên pơxiâm tơniăn klêi kơ’nâi môi pơla ‘’rơhĭng rơhối’’ xua pơreăng kân COVID 19. Hâi leh tơbleăng khôi túa lĕm, tơ’noăng ivá ƀă ôm hyô mâu hdroâng kuăn ngo kơpong Tây Nguyên roh má môi a kong pơlê Kon Tum; Măng tĭng leh tơbleăng khôi túa lĕm tro, ôm hyô kong pơlê Gia Lai; Hâi leh tơbleăng khôi túa lĕm mâu hdroâng kuăn ngo kong pơlê Dak Lak; Leh tơbleăng kơphế Ƀuôn Ma Thuột roh má 8, pơrá cho mâu tơdroăng pêi ki kân, mơhnhôk hrĭng rơpâu ngế tơmối. Tá 3 kong pơlê, tung hơnăm pơrá tơdah pá kơdâm 1 rơtuh 200 rơpâu ngế tơmối, tâk sap ing 16 troh lối 22% tâng pơchông ƀă hơnăm 2022.

Rơtế ƀă mâu leh tơbleăng khôi túa lĕm tro, kuăn pơlê mâu kong pơlê hiăng khên tơnôu mơjiâng pro mâu tơmeăm ôm hyô nếo ing ki phá tơ-ê khôi túa lĕm tro pơlê pơla. Mâu tơmeăm ôm hyô kố chôa ‘lâng teăm tơdroăng ki vâ ƀă tiô tơdroăng ki vâ dêi tơmối. Ngê̆ nhân ưu tú A Ƀiu, a pơlê Klếch, cheăm Ngọc Bay, pơlê kong kơdrâm Kon Tum, kong pơlê Kon Tum tối:

“Vâ tơbleăng ‘na khôi túa lĕm tro Tây Nguyên mê a hngêi á hiăng pro môi tíu ôm hyô mot ngăn. Ki mơhnhôk xiâm cho kơnôm mơngế rơtâ tá, pú hmâ, nhŏng o, ki má lối cho tơmối ôm hyô. Drêng vâi mot a hngêi á mê tâi tâng rơpŏng, ing kuăn cháu ối âu gá xuân hâk tơmâng chêng koăng, xah tôu, drêng nôu gá pin gá xuân kơ’ron dêi chêng kŏng, kơtê. Mơni kuăn pơlê kô hlo tơdroăng rŭm môi tuăn krá tơniăn tung khu râ tung pơlê pơla. Ki má péa nếo, á xuân vâ vêh rak vế idrâp chêng. Rak vế khôi túa lĕm tro ƀă ôm hyô mê ôh tá xê to mâu kong pơlê tung tơnêi têa mê tá tơmối ôm hyô a kong têa ê vâi hâk vâ păng ‘nâng’’.

Mâu tơmeăm ôm hyô ing pơlê pơla, xua kuăn pơlê mơjiâng pro dế rế hía rế châ hên kuăn pơlê ƀă tơmối ôm hyô ‘nâi troh. Tơdroăng ki kố ôh ta xê to mơjiâng tơmeăm ôm hyô ki má môi mơhnhôk tơmối ôm hyô mê ối kum rak vế, pơ-ôu pơ-eăng mâu tơmeăm khoăng tung kơpong Tây Nguyên. Ing kố, hên ki kơnía git khôi túa lĕm tro vâi krâ nah châ ‘’mơdriu’’, mơjiâng ivá ki rơdêi vâ mơnhông ôm hyô, xúa mâu kế tơmeăm khoăng ki ai hlâu a mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên.