Hâi xah hêi ro tơ’noăng Pơlê xah hêi ro – Pơlê rơhdruê xuăng a cheăm Tân Tiến, kong pơlê Dak Lak hiăng mơhnhôk lối 240 vâi krâ-nhŏng o, ngê̆ nhân dêi 8 to pơlê: Kon Wang, Kon Tây, Ea Mao, Chư Drăng, Kon Hring, Đak Rơ Leang 1, Hằng 1A, Hằng 1C veăng ai mâ amê. Kuăn pơlê chôa ‘lâng mơđah tơbleăng ƀă mơđah tơbleăng rơhdruê xuăng, kơchâi kâ ƀă mâu tơdroăng xah hêi tiô khôi vâi krâ nah.

Mâu tơdroăng xah hêi tiô khôi vâi krâ nah châ tơkŭm po a 4 tơdroăng xiâm mê cho: pâng kât mâ rup peâp, tơhrot kơxái, to chêng klĕng kơtú ƀa long ƀă tơ’noăng hnêng têa ki ‘măn tung kơthung kân, vâ pơto lăm hnêng têa kơneăng. Ki má môi cho tơdroăng xah hêi tơ’noăng hnêng xo têa prôk tơkâ hluâ 2 kông ki pro ƀă péa to loăng kŭn bu pro ƀă kơlá xŏn dâng 50 met. Tung pơla 5 phut, nâ o ki lâi pôu châ hên têa má môi mê kô châ kâ pri. Tơdroăng xah hêi kố vâ pơ-ôu pơ-eăng tơdroăng ki kơhnâ, ƀeăn ƀĕng rơkê dêi vâi vâi droh, vâi o, vâi muăn kơdrâi mơngế Rơteăng. Nâ Rosa Huyết, ối a ƀuôn Kon Wang hâk ro drêng veăng tơdroăng ‘’Pơlê xah hêi ro, pơlê rơhdruê xuăng’’, tối:

''Châ veăng a Hâi xah hêi ro tơ’noăng Pơlê xah hêi ro – Pơlê rơhdruê, á phiu ro păng ‘nâng, pro ăm á hlê plĕng tơ’nôm ‘na khôi túa, vêa vong rêh ối jâ pôa pin rôh nah. Ngin dế mơhno tơbleăng ăm rơxông ối nếo vâ vâi hlê plĕng ƀă nhuô̆m ‘na khôi túa vâi krâ nah pôu têa ki krúa lĕm dêi hdroâng kuăn ngo tơná, ai têa vâ pế kâ rêm hâi, ai tơdroăng rêh ối ăm rơpŏng. Tơdroăng pôu têa cho ai khât tung tơdroăng rêh ối pêi cheăng dêi ngin’’.

A hâi xah hêi ro tơ’noăng pế pơchên kơchâi, mâm, ká tiô khôi vâi krâ nah, kuăn pơlê rơtế tơ’noăng ƀeăn ƀĕng rơkê tung tơdroăng pế pơchên, pôh mâu hơ’nêh mâm, ká, kơchâi kâ ki phá krê tơ-ê, djâ ki xú hŏm lĕm cho phá krê dêi hdroâng kuăn ngo tơná, dêi pơlê pơla tơná. Mâu kơchâi kâ tiô khôi vâi krâ nah hiăng châ pế ing mâu kế tơmeăm pêt mơjiâng a chiâk deăng trối kơchâi mŏn chôu, kơchâi tơpoăng pế ƀă pok, hơ’nêh mâm í, rơmôe tơ-uâ, tơxông prông, kơchâi kơxŭn kong, ká têa kroăng, têa krông, têa tuâm ƀă hiá hé... Cho ngế ki tơ’noăng pế kơchâi kâ ki kơhiâm má môi dêi mơngế Rơteăng, jâ Y Nă, ối a ƀuôn Chư Drăng, tối ăm ngin ‘nâi: Mâu kơchâi kâ xúa tơmeăm ing kông, rêi, hlá kong tiô khôi vâi krâ nah, cho tơdroăng ki lĕm ai xêh, xú hŏm, kơhiêm, lĕm krúa dêi tơmeăm ing kong kế.

''Djâ troh hâi xah hêi ro tơ’noăng pế kơchâi kâ, pơlê ngin ai 4 kơchâi tiô khôi vâi krâ nah. Ki má môi cho kơchâi ká pôh, tơmeăm mê cho truâ, hmâng ki rup a têa plông, klâng; má péa nếo cho kơchâi xăng ing kong tâ tung klŏng phêa; má pái cho kơchâi kló priât kong; má pŭn cho kơchâi hơ’nêh krêi pôh. Tâi tâng mâu kơchâi kố pơrá xúa mâu kế hĕm hŏm râm, tơvât ing kong kế vâ tâm, hơ’lâk, cho kơhiâm, hơ-iâ ƀă xú hĕm hŏm păng ‘nâng’’.

Kơdrâm kơdrĕng mơngế phiu ro má môi cho hâi xah hêi ro tơ’noăng rơhdruê xuăng, rơngê ting ting xua tơná kuăn pơlê mơđah tơbleăng, ngê̆ nhân dêi 8 pơlê veăng mơđah tơbleăng. Ai pơlê veăng mơđah tơbleăng troh 5 tơdroăng rơhdruê xuăng, pơlê iâ má môi xuân tơbleăng mơđah 2 tơdroăng. Mâu tơdroăng rơhdruê xuăng, tôu chêng koăng ai tơdroăng ki xiâm cho kheăn kơdeăn ‘na rêh ối nếo, tơdroăng ki hâk vâ dêi pó, mơhnhôk kuăn pơlê, hnê kuăn cháu hriâm tâp, tơ’noăng pêi cheăng pêt mơjiâng tơmeăm... Môi tung mâu tơdroăng rơhdruê xuăng châ Khu tơkŭm po mơnhên ki má môi cho tôu chêng ‘’Kâ báu nếo’’ dêi Khu tôu chêng koăng vâi hdrêng pơlê Kon Wang. Khu tôu Chêng koăng ai 14 ngế vâi o pá kơdâm 16 hơnăm, xua ngê̆ nhân A Thiap hnê mơhno. Pôa tối ăm ‘nâi:

''Kơnôm tơdroăng hâk vâ ƀă hriâm tâp a mâu ngê̆ nhân rơxông prôk hdrối á ‘nâi mâu tơdrá chêng koăng. Troh nôkố, á hiăng mơjiâng châ 4 khu chêng koăng, tung mê: 1 khu chêng koăng ki hiăng xo on veăng, cho khu hnŭm, 1 khu tôu chêng koăng ối rơtăm ƀă achê kố cho 2 khu tôu chêng koăng vâi hdrêng. Hâi kố, khu vâi hdrêng hiăng veăng mơđah tơbleăng tôu chêng koăng cho lĕm tro ‘nâng, veăng gum tung tơdroăng châ tơƀrê ăm Hneăng tơ’noăng kố’’.

Troh ƀă Hâi xah hêi ro tơ’noăng, tơmối châ ngăn ƀă mâ tơdroăng pro mâu kơchâi kâ tiô khôi vâi krâ nah, ƀă kâ mâu kơchâi kâ ki hơ-iâ, kơhiâm má môi dêi mâu hdroâng kuăn ngo Tây Nguyên. Rơtế amê, tơmối veăng trâm mâ mơhno khôi túa lĕm, pơloăng mơnúa ƀă mâu tơdroăng xah hêi tiô khôi vâi krâ nah... pro roh tơ’noăng phiu ro, ai ti lâi mơhno ti mê. Ƀă mâu khôi túa lĕm ki má môi, mơngế Rơteăng hâk tơngăm hiăng veăng gum tung tơdroăng ‘’Pơlê xah hêi ro, pơlê rơhdruê xuăng’’ hên tơdroăng xah hêi, sôk ro. Pôa A HMrông ối a cheăm Tân Tiến, kong pơlê Dak Lak ai tối:

''Hâi xah hêi ro tơ’noăng môi tiah kố á hlo pơxúa ‘nâng, kum kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo Rơteăng ngin ‘nâi nhuô̆m hên ki lĕm khôi túa vâi krâ nah dêi tơná. Hdrối nah,  mê hơnăm ki lâi kuăn pơlê tung cheăm xuân tơkŭm po, ai hên tơdroăng xah hêi tiô khôi vâi krâ nah, tôu chêng koăng, rơhdruê xuăng. ‘Na tơdroăng tơ’noăng pế pơchên kơchâi kâ hâi kố xuân tro ƀă rêm kơchâi kâ ki xiâm dêi hdroâng kuăn ngo ngin, môi tiah kơchâi kong, hmêng, hrốu, kơchâi xăng kong, kló priêt ƀă tơxông prông’’.

“Pơlê xah hêi – pơlê hơdruê xuăng” tơkŭm po a cheăm Tân Tiến, kong pơlê dak Lak, cho rôh po mơdĭng mơđah tŏn chêng koăng mâu proâ hdroâng kuăn ngo, pế pơchên hmê kơchâi, mâm, ká, cheăng chal krâ ƀă hên ki ê cho vâ thăm mơnhông hiâm mơno tơrŭm tâi tâng mâu hdroâng kuăn ngo. Kố cho tơdroăng ki hâk vâ tung rêh kâ ối dêi vâi krâ nhŏng o veăng rak vế khôi túa lĕm tro, ƀă chiâng tơdroăng ôm hyô ki ro tơviah djâ chêng tơmối lăm troh ngăn.

Ôh ti xê mơđah to a rôh tơ’noăng, mê tung tơdroăng rêh ối, mơngế Rơteăng a ƀuôn Kon Hring, cheăm Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak đi đo rak mâu túa ki lĕm tro khôi hmâ. Tung mê, Mơdĭng kâ báu nếo châ tơkŭm po rêm hơnăm cho rôh vâ kuăn pơlê mơhno rơdêi mâu kế tơmeăm ki kơnía git ‘na túa lĕm tro tơdjêp hiâm mơno tơrŭm, djâ tơmối troh a pơlê cheăm vâ ngăn.

Sap ing kơxo má, nâ Ngân hiăng hbrâ rơnáu mâu tơxông ki chối a chiâk xú hŏm lĕm xua rơpŏng chối, vâ pro tơxông prông. Nâ tối, kố cho môi tơdroăng mơdĭng ki kal dêi tá pơlê, mê athế hbrâ krâu yoh. Phái tơxông châ uâm ăm krúa lĕm, tâm tá troh tơxông hiăng poh rơbĕn ah, mê tâ tung klŏng phêa, pheăng pôh a on.

“Á xuân tâ phiu ro châ rơtế veăng ƀă vâi krâ nhŏng o pế mâu kế kâ chal krâ vâ rơtế ƀă dêi rơpó veăng hơniâp. Hơnăm kố mâu báu prá alâi tê pơrá ai yă tê kơnâ mê vâi krâ nhŏng o ro khât”.

Rơpŏng jâ Tah ôh ti xê to hbrâ tơxông prông ƀă í pôh pheăng, mê ối ai môi kơchâi kâ kơhiâm krê xêh: Hơ’nêh kơnái kong, Jâ Tah ăm ‘nâi, tiô hmâ loi dêi ing vâi krâ nah mơngế Rơteăng, kuăn kơnái cho kiâ ‘mêi kâ ‘nhiê báu, kâ ‘nhiê to tơmeăm ki pêt mơjiâng. Xua mê, kơnái thế châ rup hlối xối xeăng vâ rơkâu pâ xeăng kring vế báu prá alâi pôi tá tro kâ ‘nhiê xếo.

“Ai í xo í, ai ká xo ká, ai kơnái xo kơnái. Tâng kâ tâi kô mơhúa xua ká vâi hmâ loi dêi gá têm ối tung têa hngíu rơngiâp. Kơnái kâ ‘nhiê báu alâi, pin kâ gá troh hơnăm kơ’nâi ah gá ôh tá kâ ‘nhiê xếo báu alâi pin’’.

Drêng hiăng pê klêi tơdroăng hbrâ tơmeăm têk pleăng, vâ xối tĭng châ tơkŭm po kân krip a hngêi kuăn pơlê tơkŭm hôp, veăng leh mê ai krâ pơlê, kăn pơlê ƀă hên hĭn kuăn pơlê. Mâu kơchâi kâ môi tiah tơxông prông, hơ’nêh pôh pheăng, drôu xiâm... châ pleăng xối ăm xeăng. Pôa Vi Voan, krâ pơlê Kon Hring, ăm ‘nâi: 

“Kuăn pơlê hâk tơngăm tơdah hâi kô klêi môi hơnăm pêi cheăng tơbrêi tơbrêh, hâi kố pơtê vâ rơtế ƀă dêi rơpó lăm troh akố, ai ki klâi veăng tơlo ki mê rêm ngế veăng mơdĭng cho hâi dêi tơná ing mê rak vế túa vêa vong lĕm tro dêi mơngế Rơteăng ing pôa pâ pin nah ‘măn ăm”.

Klêi pro mơdĭng xối xeăng, lâp pơlê kô tơtŭm a hngêi kuăn pơlê tơkŭm hôp, tíu ki tơrêm kơchâi kế kâ châ xing xoăng ăm ing krâ pơlê troh vâi hdrêng. Tơxông prông, kơchâi kâ têk pleăng xối xeăng nôkố chiâng kơchâi kâ tơdjuôm dêi kuăn pơlê, ƀă mâu kơchâi kâ tiah hmâ ing nah, tơxông prông, hơ’nêh prông, kơchâi kong, tâi tâng mâu kơchâi kế kâ mê châ pế pro ing  báu nếo  ƀă kơchâi tăng kêi tung kong Tây Nguyên. Tơmối môi tiah jâ Phạm Kerstin (Khơs-thền) , mơngế Alơmăng, hlo tơviah ngăn hâi mơdĭng mê:

"Mơdĭng ki kố ro tơviah ‘nâng, pro a hlo rơhêng vâ ngăn. A hlo ngăn tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê a kố ga hơniâp ro. Hâi mơdĭng sôk phiu, tơdroăng rêh ối a kố lĕm ro há’’.

Tĭng kâ báu nếo a ƀuôn Kon Hring cho rôh vâ rêm ngế kuăn pơlê mơhno hiâm mơno pâ nhoăm kơ tơmối, tơrŭm môi tuăn ƀă ăm dêi rơpó ‘nâi. Nâ Nguyễn Thị Yên, ối a ƀuôn Sang, cheăm Cư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, mâu kơchâi kâ kuăn pơlê pơchên kơhiâm tơtro, ƀă malôi cho túa lĕm tro pro mơdĭng mê ro tơviah krê.

“Kố cho rôh apoăng a veăng ngăn hâi mơdĭng. Ai hên tơdroăng xah hêi ƀă tơdroăng pro mơdĭng xối xeăng krê tơviah mê a hâk vâ ngăn châ hlo hâi mơdĭng dêi môi pơlê tiah mê”.

Tĭng kâ báu nếo dêi mơngế Rơteăng a ƀuôn Kon Hring, cheăm Cư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak cho hâi Tĭng tơrŭm kuăn pơlê, tíu mâu tơmeăm khoăng kơnía túa lĕm trop, tơdroăng tơrŭm môi tuăn ƀă tơdroăng phiu ro kơ’nâi môi rơnó hiăng klêi xuâ dêi báu  châ xo hên, rak vế ƀă pơ-eăng lâp lu tơrêm kơchâi kế kâ, rơkong tó. Tơdroăng rêh ối túa lĕm tro hên hĭn ƀă vêa vong krê dêi kuăn ngo châ pơtối râk vế, pơtối rak pêi pro, cho môi tơmeăm ôm hyô tung kuăn pơlê tơviah ro tơ’mot hên tơmối./.

Vâi krâ-nhŏng o nếo tơmâng tơdroăng nếo ai nâl Rơteăng tơpui mơ’no tung Rơ’jíu Việt Nam. Ing mâu tơdroăng cheăng dêi “Pơlê xah hêi, pơlê rơngê ting ting” a kong pơlê Dak Lak ôh tá xê gum ăm to pơlê pơla mâu hdrông kuăn ngo tối tơdjuôm, mê mơngế Rơteăng tối krê tung rak vế, chôu ‘măn, pơtối mơdêk khôi túa lĕm tro mê ối tơ’mot tơmối mot ôm hyô ƀă kơpong tơnêi Tây Nguyên vâ châ tơmâng, châ ngăn, châ hlo tơdroăng ki lĕm ro, kơnía git kố.

Vâi krâ-nhŏng o pơtối tơmâng mâu tơdroăng tơpui mơ’no tung Rơ’jíu Việt Nam.