Tung hngêi trá ki xŏn tiô khôi hmâ, achê kơnoh on dế koh kân ƀă drôu xiâm, ngê̆ nhân ưu tŭ Y Wang Hwing, ối a ƀuôn Triă, cheăm Ea Tul, tơring Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak chôa xo dêi rơvŏng hlŭm ƀă hnối rơngê rơngối môi iâ tơdroăng hơ’muăn tối ‘na tăm tối cho Dăm San. Dăm San cho ngế rơtăm ki ai ivá mo rơdêi, khên tơnôu, inâi châ ô eăng lâp lu troh mâu pơlê cheăm dêi pơlê tơring pá pêng, tơring pá xôp.

Tăm cho ngế ki ai ivá têi ‘răng, khên tơnôu ƀă ai hên tơdroăng ki rơkê kơhnâ, ing tơdroăng lăm lúa, kơdê mâu kuăn kiâ kong ki krâ ‘mêi vâ kring vế, rak ngăn tơdroăng ki tơniăn ăm kuăn pơlê ƀă pơlê cheăm. Klêi kơ’nâi rêm roh rơngê, pôa pơtê iâ, têk dêi rơvŏng hlŭm vâ pơtro ăm nâl hơ’muăn mê pơtối hơniâp ro ƀă ai rơ-rêk, tơdrá ki tơ’ló, ro rih tâ.

Khan - nâl Rơđế pin tối cho hơ’muăn hdrôu, cho môi tung túa ki hơ’muăn, xôi kiâ la mâu nâl ki hơ’muăn mê ga tơcho, tơdjếi, nâl Rơđế ối tối dêi cho “Klei duê”. Tung nâl Rơđế, “Klei” tơkéa vâ tối cho nâl tơpui, “Duê” cho vâ tối ‘na tơdroăng ki tơdjêp. “Klei duê” cho rơkong, cho nâl ki ai tơdjêp, tơdjâk dêi pó ƀă mâu nâl lơ tơdjếi, tơcho lơ mâu nâl ki vâ to môi tiah dêi pó. Roh vâi krâ nah, nâl tơdjếi, tơcho hmâ ai hên tung tơdroăng rêh ối, cheăng kâ tiô túa lĕm tro dêi mơngế Rơđế.

Mơhno tối tung tâi tâng tung tơdroăng văn hok chal vâi krâ roh nah, môi tiah: hơ’muăn, xôi kiâ, rơkong rơkâu xối xeăng, khôi túa, tơdroăng pơto pơtih, tơdroăng ki hơ’muăn hdrôu, êng tiâ dêi pó. Ki xiâm dêi tơdroăng kố cho vâ mơhno mơnhên tung tŭm tâi tâng mâu tơdroăng rêh ối dêi pơlê pơla, châ pơtối rak vế, mơnhông ing rơxông hdrối troh rơxông nôkố.

Nâl rơngê tơdjếi, tơcho ôh tá êa ai kơbong, veăng, tíu ki vâ rơngê rơngối kân rơdâ, mê mơni kô chiâng rơngê rơngối tung pơla chôu phut pơtê pơto, klêi kơ’nâi chôu pêi chiâk pêi deăng, lơ drêng lo lăm hnêng têa a kơneăng, a kơno têa, drêng nhŏng o, pú hmâ trâm, tơpui tơno dêi pó ối hvât tâ tá a vó  drôu lơ mâu vâi krâ pơlê hnê tối kuăn cháu tung rơpŏng hngêi, pơlê, kơtâo kơtêa. Drêng rơngê rơngối xuân chiâng vâ ai tơ’nôm prôa, rơvŏng hlŭm vâ pơtro ƀă rơngê rơngối hên túa ki phá krê dêi pó.

Ngế ki rơngê rơngối mê ngăn tiô kơ tuăn mơno, tơdroăng hơ’muăn, tơdroăng ki ai hlâu mê kô chiâng hơ’muăn, rơngê rơngối ki tơ’nôm iâ êt chiâng mâu nâl ki tơcho, tơdjếi, ai rơ-rêk ki hơniâp ro, krih hơniâp, lơ mơngối xŏn vâ mơngê ki tơmâng mê tơ’lêi hlê plĕng, hlâu chôu vế tung tuăn. Xua ti mê, maluâ ôh tá ‘nâi pơchuât chư, ôh tá chiâng pơ-rê, pơchuât, tá hâi châ hriâm a lâm, a hngêi trung ki lâi ôh, mâu vâi rơxông nếo xuân chiâng vâ hmâng, hriâm, rơbot ƀă rơngê rơngối, lơ hơdruê tơdrá kưt, eirei ki hên ƀai, hên tơdroăng, rơngê rơngối ing măng kố troh a măng ki ê nếo tâi. Mê cho môi tiah nâ H’Nai Niê, ối a ƀuôn Phơng, cheăm Ea Tul, tơring Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak.

“Á hmâ hmâng tơrêm pôe ƀă hnối hriâm bối. Lăm ulâi á xuân rơbot xêh tiô kơ rêm pôe tiah mê vâ ăm ga i rơbot tro tiô tơdroăng ki rơngê rơngối. Á rơbot xua kơdo mơ-eăm mơ-hriâm, á ôh tá ‘nâi chư mê ôh tá chiâng vâ chêh ki klâi ôh. Nâl tơpui tơcho, tơdjếi mê á kô vêh hnê mơhno ăm mâu kuăn, vâi cháu ƀă ngoh nâ o hdroâng hdrê, malối ƀă ngế ki lâi hâk vâ kơ tơdroăng rơngê rơngối, vâi kô lăm hmâng ƀă pơtối hriâm vâ rơbot xêh”.

Mơngế Rơđế nhoăm ƀă mâu ngế ki rơkê ‘na tơpui tơcho, tơpui tơdjếi, rơngê rơngối, xua chal vâi krâ roh nah hmâ pơto pơtih: “Ngế ki ai krôk xeăng ăm/Rơkong xeăng mơjiâng/Tuăn tơmot khâp ƀă ko/Cho ngế ki rơkê hơdruê kưt, eirei”. Ngế ki rơngê rơngối, rơkê hên ‘na tơcho, todjếi cho ngế ki hlê plĕng hên ‘na khôi túa, vêa vong, tơdroăng lĕm tro, rĕngg, ƀĕng, ƀeăn ‘na pơto pơtih, xua ing tuăn tơmiât, mơno hloh rơkê, mơ’no tơdroăng tơcho, tơdjếi mê rơkê a rơkong há, tơ’lêi hlê, rĕng plĕng, ‘nâng ‘nâi tiô mâu tơdroăng ki hiăng chôu vế tung tuăn mơno ing mâu khế hơnăm hdrối mê hía nah, ing hên rơxông, hên chal.

Mê cho tơdroăng ki hlê plĕng ‘na hyôh kong prâi tô hngíu, tơdroăng ki mơnhên ngăn ‘na hyôh kong prâi, loăng nhâ, chêm chok, kơnái kơnot, vâ ing mê, ‘nâi rơnó ki mơdâ pêt tơmeăm, krí xo, châ ‘nâi hdrối hâi ki tro, hâi ki lĕm, ƀă hâi ki ôh tá ‘nhó lĕm. Tơdroăng tơcho, tơdjếi mê xuân ai drêng ‘nâ cho tơdroăng ki rơkê plĕng ‘na pơlê pơla ƀă kuăn mơngế, môi tiah tơdroăng tơpui kâ, rêh ối tung rơpŏng hngêi, pơlê pơla, khôi túa, vêa vong dêi hdroâng kuăn ngo tơná.

Châ mơhúa xua châ tâng, châ hmâng, châ ‘nâi tơdroăng rơngê rơngối sap ing ối tơxĭn nah, troh nôkố, ngoh Y Dhin Niê, ối a ƀuôn Triă, cheăm Ea Tul, tơring Čư̆ Mgar hiăng hriâm, rơbot ƀă chiâng rơngê rơngối mâu tơdroăng, môi tiah hơ’muăn tối ‘na Tăm Ri, xôi kiâ ‘na Y Kung Y Dang.

“Á hiăng châ hmâng mâu tơdroăng rơngê ting ting tiô tơdroăng ki tơpui tơcho dêi jâ pôa, mâu tơdroăng hơ’muăn tối chal vâi krâ nah á xuân hiăng ai hên tơdroăng ki hâk git, mơnâ păng ‘nâng. Á hiăng châ mâu vâi krâ hnê tối môi iâ tê, rơhêng vâ hriâm hên mê ôh tá ai ki klâi cho tơdroăng pơtối hnê. Á xuân pói rơhêng vâ rak vế mâu rơkong, nâl ki tơdjếi, tơcho, vâ rak vế, chôu ‘măn mâu tơdroăng ki hơ’muăn tối, túa tơpui, túa rơngê tơdjếi dêi vâi jâ pôa ăm kuăn ‘nĕng, cháu chái”.

A kong pơlê Dak Lak dế nôkố xuân u ối hên mâu vâi krâ-nhŏng o hlê plĕng ƀă kơhnâ khât tung rak vế dêi nâl tơcho, tơdjếi dêi hdroâng Rơđế, tung mê, a cheăm Ea Tul, tơring Čư̆ Mgar, tíu ki châ ngăn cho ki xiâm dêi khôi túa, vêa vong dêi hdroâng Rơđế, dế nôkố ai lối 300 ngế ki rơkê ‘na rơngê rơngối ki pơtâ hên nâl tơdjếi, tơcho rơkê rơngê ting ting. Klêi kơ’nâi tí tăng mơnhên ngăn, tơdroăng hriăn plrĕng, Khu ngăn ‘na tuá lĕm tro-ivá, ôm hyô kong pơlê Dak Lak hiăng rah xo cheăm Ea Tul vâ chêh bro hô sơ khoa hok ‘na tơmeăm khoăng râ tơnêi têa ƀă tơdroăng ki chêh tối rơkê tung nâl tơcho, tơdjếi.

Ing tơdroăng ki hiăng châ Khu xiâm ngăn ‘na mơhno túa lĕm tro mơnhên tối nâl tơdjếi, tơcho dêi mơngế Rơđế a tơring Čư̆ Mgar cho tơmeăm khoăng ki kơnía git dêi râ tơnêi têa tiô tơdroăng pơkâ kơxô̆ 1840, hâi lơ 4/8/2022, hiăng po rơdâ tơdroăng pói tơngah tơdroăng hơ’muăn hdrôu, rơngê rơngối, xôi kiâ ki ai tơdrá rơngê châ rak vế, ƀă pơtối mơdêk lĕm tro tâ nếo a tơring cheăm kố. Ngoh Y Mang, Kăn phŏ ngăn ‘na Ƀơrô mơhno túa lĕm tro-Tơdroăng nếo ai tơring Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi:

“Ƀă mâu nâl ki pơto pơtih, tơcho, tơdjếi mê châ mơnhên tối, kố cho tơdroăng ki kơnía git dêi râ tơnêi têa, ngin thăm rế kơhnâ khât tung tơdroăng hnê mơhno tối ăm kuăn pơlê veăng chôu vế, rak ngăn khôi túa, vêa vong tiô khôi vâi krâ roh nah, mơhno tối, hnê pơchân ăm kuăn ‘nĕng cháu chái ‘na nâl ki tơdjếi, tơcho vâ pơtối rak vế ngăn khôi tuá lĕm tro dêi hdroâng kuăn ngo tơná”.

Mơngế Rơđế hmâ pơto pơtih tiah kố: “Tơdroăng rêh ối tâng ôh tá ai rơngê rơngối, tơdroăng hơdruê kưt, eirei môi tiah rêm hâi ôh tá ai hmê, ai po”, ăm hlo tơdroăng ki kal dêi nâl tơpui tơcho, tơdjếi, maluâ cho túa ki rơngê rơngối, tung rêh ối ƀă mơhno túa lĕm tro dêi mơngế Rơđế. Ti xê to túa ki vâ xah hêi ‘na tuá lĕm tro, mơngế Rơđế ối xúa nâl tơcho, tơdjếi mê môi tiah tơmeăm khoăng ki chôu ‘măn tung hnôu dêi túa lĕm tro, vâ tơpui tơno, mơhno tối ‘na, pơtroh hiâm mơno ƀă hnê pât kuăn ‘nĕng, cháu chái, vêh hnê mơhno tối ăm khu rơxông kơ’nâi ƀă mâu nâl tơpui tơdjếi, tơcho, rơkong rơngê rơngối ki tơ’lêi hlê plĕng, trâu rơdâ.

 vâi krâ-nhŏng o ƀă pú hmâ! Cho môi ngế ki hriăn plĕng ‘na mơhno túa lĕm tro hiăng mơdoh hên chôu phut, hâi khế ƀă hlê plĕng nhên ‘na mơhno túa lĕm tro mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên, ngê̆ sih ưu tŭ Vũ Lân hiăng hên hdroh mơhno tối ‘na túa rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu ing khôi túa, vêa vong dêi mâu hdroâng mơngế a Tây Nguyên, ngê̆ sih ưu tŭ Vũ Lân hiăng hên hdroh djâ mơhno túa ki kố troh tơdroăng ki hơ’muăn hdrôu, rơngê rơngối, tơdroăng ki xôi kiâ ƀă nâl tơcho, tơdjếi dêi tơdroăng ki hmâ ƀă mâu hdroâng mơngế a Tây Nguyên chêh bro mơjiâng ƀă ai hên mâu khôi túa, vêa vong ki hơniâp ro, sôk suâ, lĕm ro. Pó vâi krâ-nhŏng o kô tơmâng tơdroăng ki tơpui tơno ƀă Ngế chêh hlá tơbeăng chêh tối ‘na tơdroăng kố, kô nhên tâ.

 -Koh kơ ngê̆ sih ưu tŭ Vũ Lân! Mơnê pôa hiăng tơpui tơno ƀă ngin, pôa tối ăm ngin ‘nâi, nâl tơcho-tơdjếi ga ai hnoăng cheăng ki kân tiah lâi tung tơdroăng rêh ối dêi mơngế Rơđế xuân môi tiah mâu hdroâng kuăn ngo ki ê a Tây Nguyên?

Pôa Vũ Lân: Tơkŭm po môi tơdroăng ki xah ôm hêi tiô pơlê pơla lơ môi tơdroăng ki leh mơdĭng ki lâi ‘lo a kơpong tơnêi Tây Nguyên, mê ôh tá chiâng ôh tá ai idrâp dêi chêng koăng, ôh tá păng lôi mâu túa kơhnhon xuăng tiô chal vâi krâ nah ƀă ki rơhêng vâ tối mê ôh tá păng lôi tơdroăng ki tơpui, nâl tơcho-tơdjếi. Nâl tơpui tơcho, Rơđế tối dêi “Klei duê”, ki păng ‘nâng cho tơdroăng ki môi tiah thơ dêi mơngế Xuăn, kố cho tơdroăng ki pơto pơtih, tơdjếi ki lĕm ro má môi dêi mâu hdroâng kuăn ngo a kơpong tơnêi Tây Nguyên kố. Mê cho túa thơ, ƀă thơ kố ga xuân ối ƀă tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê, tung tơdroăng ki tối ca dao tục ngữ (tiô nâl Xuăn) mê vâi xuân ai tơpui tơdjếi.

Klêi mê, tung tơdroăng “Rơkâu xối xeăng” dêi mơngế Rơđế ối tối cho “Ngơi braih” dêi mơngế M’Nông, mê vâi athế xúa nâl tơcho, tơdjếi. Klêi mê, hơdruê pro tơhmâ, tâi tâng mâu tơdroăng ki hơdruê, rơngê, ting ting ki vâi xúa nâl mê xuân pơrá vâ chê môi tiah rơkong, nâl tơdjếi, tơcho.

-Môi tiah tơdroăng ki pôa hiăng tối, mê xuân châ ngăn nâl tơcho, tơdjếi mê cho môi tiah thơ ki ai a Tây Nguyên tê. Tiah mê, um méa ki kố ga hôm ai phá ki klâi ƀă mâu thơ ki ê?

Pôa Vũ Lân: Ga phá tâ ƀă thơ dêi mơngế Xuăn, mê tơdroăng ki tơcho mê ga ôh tá xê tơcho a nâl mơ’nui, mê ga tơcho ƀă mâu nâl peăng ko, tung dế, lơ tơdjêp, lơ kơ’nâi, kơtăn dêi pó pơla nâl kố ƀă nâl ki ê, ki vâ tối, cho ai nâl ki vâ bô bố môi tiah mê. Ing tơdroăng ki mơjiâng nâl tơcho, tơdjếi kố dêi mơngế Rơđế ga khoh chiâng pro ai tơdroăng ki tơtro ƀă tơdroăng rêh ối ƀă ki rơhêng vâ tối, mê cho tơdroăng ki rơngê, ting ting, tơdroăng ki hơniâp ro dêi kơpong Tây Nguyên kố. Ƀă drêng môi hâi rơngê, ting ting châ rơ-eăng tơniâ, tâng lơ ai nâl ki tơcho,. tơdjếi, mê mơngế ki tơmâng vâi hâk mơnâ păng ‘nâng. Ing rơkong ki tơpui tơcho, tơdjếi mê ga pro ăm vâi chiâng rơbot.

Ƀă mơngế ki rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu ga ti lâi? Tiô pôa, ki lâi cho ki xiâm vâ hơ’muăn hdrôu châ pơtối rak vế tung pơlê pơla?

Pôa Vũ Lân: -Tâng vâ tối, tơdroăng rơngê rơngối, tơdroăng hơ’muăn hdrôu kố hên mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên bố bố xuân ai. La ki má lôi, môi tiah hdroâng M’Nông, vâi tối cho “Ot Ndrông”, mơngế Rơđế tối cho “Khan”, mâu hdroâng kuăn ngo ki ê tối ƀă nâl ki ê há.

“Khan” tơkeá vâ tối cho rơngê rơngối, ga ai lối chât rơpâu to nâl tiah mê, mê ti lâi vâi xuân ối kâi rơbot ƀă xuân chiâng vâ hmâng ing măng ki kố troh măng ki ê. Xuân xua ing tơdroăng ki mê, ai tơdroăng ki pơto pơtih, tơcho, tơdjếi ga xuân chiâng ai tơdrá, tơdjếi ki pro ti lâi ăm mơngế ki hmâng châ tơ’lêi tơmâng, tơ’lêi rơbot ƀă xuân chiâng vâ hnê tối drêng rơngê rơngối châ troh to lâi măng hlối.

Mê cho khôi túa, vêa vong ki krê dêi xêh dêi tơdroăng ki lĕm ro. Tâng vâ tối păng ‘nâng, ga xuân tá hâi teăm châ chêh tối nhên khât tung kơxop hlá mơ-eá la tơdroăng ki hriăn plĕng, mơjiâng pro, cho ki xiâm dêi tơdroăng ki tơmiât hloh hlê rơkê plĕng tung tơdroăng rêh kâ ối, tơdroăng rêh ối dêi pơlê pơla.

Tuá ki pro pơtâ nâl tơdjếi, tơcho tung tơdroăng rơnguê rơngối ga ôh tá môi tiah tơdroăng hriăn tơmiât chêh bro thơ, lơ văn dêi mơngế Xuăn. Vâi hriăn plĕng mâu tơdroăng ki tơcho, tơdjếi mê tung rêm troăng, tung rêm nâl ga khoh chiâng ai rơrêk ki ro, môi tiah ăm troăng ki pơto pơtih, tơcho, tơdjếi ki mê. Ƀă ki rơ-rêk, tơdrá ki mê ga xuân vâ bô bối tơdroăng rơngê, ting ting, tơdroăng hơdruê dêi kơpong tơnêi dêi Tây Nguyên kố. Mê xuân cho môi tơdroăng ki hơniâp ro, kơnía git păng ‘nâng.

-Hôm, mơnê kơ pôa ‘na mâu tơdroăng ki hiăng tơpui tơno kố

Vâi krâ-nhŏng o nếo klêi tâng tơdroăng “Tuá lĕm tro mâu hdroâng kuăn ngo Tây Nguyên” ai tối ‘na ki lĕm tro dêi tơdroăng rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu Tây Nguyên. Koh pơ’lâng vâi krâ nhŏng o.