Tung kơbong hngêi trá xŏn, achê kơnoh on ki dế ối koh ƀlô ƀlông pơla tơdế măng, ngoh Y Wôn Knul, mơngế hơnăm ối nếo, ối a ƀuôn Akŏ Dhông, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak hiăng rơngê rơngối ƀai ki dó inâi Mdrong Dam. Ki xiâm dêi tơdroăng hơ’muăn tối mê, ‘na ki xiâm kối, tơdroăng ki xiâm roh nah dêi Tăm Mdrong Dam - Môi ngế ki khên tơnôu ki rơkê khât tung tơdroăng rơngê rơngối Rơđế. “Mdrong Dam cho kuăn dêi Apía  KNhĭ ƀă Tăm Bhu kro mơdrŏng. Kơdrâi Mdrong Dam cho Apía Sun ki lĕm rơduăng. Ki lĕm rơduăng dêi Apía Sun hiăng pro mâu kăn chu tơleăng tâ tá tơring mê chiâng rơhú, chiâng rêng.

Cho ngế ki rơkê, châ ô eăng, Mdrong Dam đi đo hmâ lăm lúa, po rơdâ pơlê rế hía rế kơdrâm a lâp lu....”. Klêi kơ’nâi tơdroăng ki hơ’muăn dêi ngế ki rơkê mê, môi tiah châ hlo, châ ngăn mâu ngế ki khên tơnôu a ngiâ, mơhno tối ‘na mơngiơk ki hơ’muăn tối, môi kopong ki châ vêh mơnhên mâu ngế ki khên tơnôu, mơhno tối tơdroăng ki krih tơviah, mâu tơdroăng ki rêh kâ ối tung pơlê pơla, mâu rơnó ning nong, cho rơnó ôu plâ khế - kâ plâ hơnăm tiô khôi hmâ dêi hdroâng mơngế Rơđế.

Hiăng luâ 40 hơnăm, ngoh Y Wôn Knul hiăng châ 20 hơnăm hiăng hmâ hmâng ƀă hriâm, rơngê rơngối ing mâu vâi krâ. Ngoh hơ’muăn tối: sap ing mâu hâi ối kŭn nah, drêng tá hâi teăm ‘nâi klê tơdroăng rơngê rơngối cho ki klâi ôh mê mâu tơdroăng hơ’muăn tối mê hiăng châ mot khâp tung hiâm mơno ƀă ối chôu vế, rơbot hên tơdroăng rơngê rơngối. Pơla mâu hâi khế châ lăm hriâm hơngế ing hngêi mê, hơngế ing pơlê pơla, hơngế ing tơdroăng rơngê rơngối dêi hdroâng kuăn ngo, ngoh môi tiah dêi tơná piu hiât hlối  tơdroăng rơngê rơngối mê.

Ton tá troh a mâu hơnăm kơ’nâi mê, drêng ngoh hiăng châ 30 hơnăm, ngoh prếo vêh a pơlê ƀă châ pơtối tơmâng, pơtối hriâm, pơtối rơngê rơngối, ing mê khoh chiâng ngế ki rơbot hên tơdroăng. Klêi mê, ngoh hiăng ai hên roh ki hơ’muăn, rơngê rơngối tơdroăng Mdrong Dam a ngiâ kuăn pơlê.

“Ối chôu vế drêng dế tơxĭn nah rêh ối tung hngêi trá, xŏn, lăm ulâi á xuân hmâ tâng idrâp chêng koăng, châ hmâng tơdroăng hơ’muăn tối. Drêng tơná ngoh hiăng xông kân, pơxiâm hlê plĕng ing hên mâu ‘noăng chư, ing tơrêm tơdroăng rơngê rơngối ki hơniâp ro mê. Á ôh tá hâi kâi hlê tâi, ti lâi vâi krâ  pin roh nah vâi rơkê ó khât, chiâng rơngê rơngối mâu tơdroăng ki hơ’muăn xŏn ó tiah mê. Tơdroăng hơ’muăn mê ga nhên rơhí rơhó ó ‘nâng, laga, ai tơdroăng ki tối rơhí rơhó, ai tơdroăng tơcho, tơdjếi, pơto pơtih. To lâi hơnăm drêng á hiăng xông kân á rế hâk git ‘na tơdroăng rơngê rơngối mê”.

Châ rêh ối tung pơlê pơla, tung tơdroăng rơngê rơngối mê cho túa ki vâ kum ăm ngoh Y Wôn Knul, xuân môi tiah mâu ngế ki rơkê ê há a mâu pơlê cheăm dêi Tây Nguyên châ tâng, châ hriâm, châ rơngê rơngối. Ing tơdroăng kố hiăng ai mơnhên ki phá tơ-ê dêi rơngê rơngối Tây Nguyên ƀă hên rơngê rơngối dêi mâu kong têa ê tung lâp plâi tơnêi. Xua ga, ti xê chêh tối to tung kơxop hlá mơ-eá, rơngê rơngối Tây Nguyên ối châ rơngê păng ‘nâng tung tơdroăng rêh ối dêi pơlê pơla tiô tơdroăng ki hnê tối dêi pó, rak vế tung tuăn ngôa dêi kuăn pơlê ƀă châ mơđah tơbleăng tung mâu roh ki xah ôm hêi dêi pơlê pơla.

Tơrêm hdroâng kuăn ngo, rơngê rơngối ai inâi ki tối pơrá phá dêi pó, Rơđế tối cho Khan, mơngế Jarai tối cho Hri, mơngế M’Nông tối cho Ot Ndrông, mơngế Bơhnéa tối cho Hơ’mon. Maluâ tiah mê, ki xiâm dêi tơdroăng hơ’muăn kố, rêm tơdroăng rơngê rơngối pơrá ai hên tơdroăng ki pơrá phá dêi pó, hmâ tơkŭm hên tơdroăng ki ai hnoăng khên tơnôu tung tơplâ tơplong dêi mâu ngế ki khên tơnôu tung kring vế, rak ngăn pơlê pơla, tơplâ mơdât mâu khu ngế ki ‘mêi rơtôh. Mâu ngế ki châ hơ’muăn tối tung rơngê rơngối mê, cho ing hiâm tuăn tơná krê, laga teăng mâ ăm tơdroăng pói rơhêng vâ dêi tâi pơlê pơla, ăm mâu tơdroăng ki tơplâ xua ing tơdroăng ki tơxâng mơnê nhoăm kân khât. Phŏ Yăo sư - Tiê̆n sih Ƀuôn Krông Tuyết Nhung, Hngêi trung Đăi hok Tây Nguyên tối ăm ‘nâi:

“Rêm tơdroăng rơngê rơngối cho vâ hơ’muăn tối ‘na môi tơdroăng ki ai tơdjâk hên tơdroăng. Ai mâu tơdroăng rơngê cho ai tơdjâk tối ‘na tơplâ tơplong, tơko tơpêt, ai mâu rơngê rơngối ‘nâ cho tăng vâ tơkŭm mơngế, tơrŭm dêi pó, hdroâng hdrê, pơlê pơla. Ai mâu tơdroăng rơngê ki ‘nâ vâ tối ‘na on veăng, rơpŏng hngêi, ai mâu tơdroăng ‘nâ hnê tối ‘na pêi chiâk pêi deăng lơ mâu tơdroăng vâ mơhno tối ‘na tuăn loi tĭng. Ƀă tơdroăng ki rơhêng vâ tối, kơ’nâi mê cho um méa ki lĕm tro môi tiah pin hiăng châ hlo ki păng ‘nâng ‘na tơdroăng rêh kâ ối dêi pơlê pơla mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên”.

Ki păng ‘nâng mê, tơdroăng rơngê rơngối mê châ mơhno tối tung mâu kơmăng ki ai tơdroăng leh mơdĭng, tơdroăng mơdâm kiâ, tơdroăng troh ngăn xo on veăng, rêm ngế pơrá ‘nân ối tâ tá kơnoh on. Mơngế ki rơngê rơngối mê chôa ‘lâng hơ’muăn tối tiô kơ tơdroăng ki mơngối, rơngê tâk lơ chu, drêng prŏng lơ drêng prông, drêng mơdêi lơ drêng chôa ‘lâng. Ngăn tiô kơ rêm tơdroăng, tiô kơ ki xiâm kối dêi tơdroăng hơ’muăn mê, ai drêng ‘nâ pro dêi idrâp chiâng rơkong vâi kơdrâi, ai drêng ‘nâ chiâng idrâp dêi kơnốu. Tơkéa vâ tối rêm tơdroăng ki mê vâi pơrá tơ’mot tâi tâng ƀă hiâm mơno tung tơdroăng ki vâ tối ‘na kuăn mơngế tung rơngê rơngối mê, môi tiah tơdroăng ki krê dêi kong ki ê, rêm hdroh rơngê rơngối mê pơrá thăm rế ai hên tơdroăng ki môi tiah pốu koi hlâk kơmăng. Hmôu pơ tiah mê, ai mâu tơdroăng rơngê rơngối bu hơ’muăn tâi tung môi măng, xuân ai mâu ƀai rơngê rơngối ki ton xŏn ing kơmăng kố troh kơmăng ki ê, thăm nếo ai drêng ‘nâ ton bê châ môi pơla măng tĭng.

Ki xiâm dêi tơdroăng rơngê rơngối mê cho mâu idrâp ki pơto pơtih, tơdjếi, ngăn tiô kơ tơdroăng, ngăn tiô kơ tíu ƀă ngăn tiô kơ hiâm tuăn mơno dêi ngế ki hơ’muăn mê. Xua ti mê, rơngê rơngối drêng châ hơ’muăn ăm vâi krâ-nhŏng o ga châ vêh hdrêp hdru hên hdroh. Ki vêh hên hdroh tiah mê cho vâ ăm mơngế ki hmâng châ hlê, chôu vế, ƀă ki to ton vâ ‘nâi nhên ki ro, ki hơniâp tung ‘noăng chư pơto pơtih mê, chôa 'lâng hlê ‘na ki xiâm kối dêi tơdroăng hơ’muăn mê. Ki vêh rơngê hên hdrôh môi tơdroăng xuân cho vâ hnê tối ăm vâi rơxông chal nếo. Ngoh Y Wang Hwing, ối a ƀuôn Triă, cheăm Ea Tul, tơring Čư̆ Mgar tối ăm ‘nai:

“Á phiu ro ‘nâng drêng ai tơdroăng pơkâ dêi Tơnêi têa ‘na mâu tơdroăng pơtối hnê mơhno tối, po hên lâm vâ hnê rơngê rơngối ăm vâi rơxông nôkố, hnê tŏn chêng, rơkong tơpui tơcho. Xuân môi tiah pói rơhêng vâ mâu vâi rơxông nếo nôkố troh la ngiâ ah kô pơtối rak vế tơdroăng rơngê rơngối, idrâp tơpui tơcho, pơto pơtih ki tơtro, vâ khoh ai tơ’nôm hên ngế hlê plĕng troh túa ki lĕm tro dêi hdroâng kuăn ngo tơná”.

Ai tŭm têk mâu tơdroăng mê tung tơdroăng rơngê rơngối Tây Nguyên ga hên ó khât. Tiô tơdroăng chêh tối dêi Viện Khoa học xã hội Việt Nam ăm ‘nâi, Tơdroăng tơkêa bro mơnhên, tí tăng chêh tối, ‘măn rak, tơplôu tơbleăng ƀă in mơ’no kơxop hlá mơ-eá rơngê rơngối Tây Nguyên châ pêi pro sap ing hơnăm 2001-2008, hiăng chêh xo 800 tơdroăng, ai vâ chê 5 rơpâu 700 ƀâng ka-set, rêm ƀâng ka-set mê ton ai 90 phut. Tơdrêng ƀă tơdroăng mê, xuân u ối  hên tơdroăng rơngê rơngối tá hâi teăm châ chêh xo, thâo hrik tâi.

Ing hơnăm 2014, rơngê rơngối Tây Nguyên hiăng châ Khu xiâm ngăn ‘na Tuá lĕm tro, Ivá, Ôm hyô chêh tối tung inâi tơmeăm khoăng ki kơnía dêi Tơnêi têa. Dế nôkố, hên kong pơlê a Tây Nguyên dế ai hên troăng hơlâ ki vâ rak vế, pơtối mơdêk tơmeăm khoăng ki kơnía kố. Mâu tơdroăng ki kơdo mơ-eăm mê dêi mâu kong pơlê kô veăng kum ăm tơdroăng chôu ‘măn, rak vế ƀă pơtối châ lân rơdâ tơdroăng ki kơnía kố troh tơdroăng chal nếo.