Mâu hơnăm achê pơla kố, drêng mâu tơdroăng ki rơngê rơngối, pơchuât châ vêh mơnhông, idrâp chuât xơtó troh kong kế ngo ngối nôkố dế xuân u ối a hên pơlê cheăm, xuân u ối a mâu tíu ki ôm hyô, lĕm ro, ai kơdrâm kơdrĕng mâu tơmối ƀă tá mâu ngế hơnăm ối nếo ki hâk git ‘na túa lĕm tro tiô khôi hmâ dêi kuăn ngo tơná.

Tung môi toăng hngêi trá xŏn, pakĭng kơnoh on ki dế koh kân ƀlô blông a kơmăng, ngế hơnăm ối nếo, inâi cho Y Wôn Knul, ối a ƀuôn Akŏ Dhông, bêng Buôn Ma Thuột, kong pơlê Dak lak chôa ‘lâng rơngê rơngối tơdroăng Mdrong Dam. Ki xiâm dêi tơdroăng rơngê rơngối mê cho hơ’muăn tối ‘na xiâm rêi, tơdroăng ki pơxiâm kot mâ dêi tăm Mdrong Dam-môi ngế ki khên tơnôu rơkê ó tung rơngê rơngối dêi Rơđế: “Mdrong Dam cho kuăn dêi Apía Knhĭ prế Dăm Bhu ki kro mơdrŏng kân. Kơdrâi Mdrong Dam cho Apía Sun ki lĕm rơduăng. Ki lĕm rơduăng dêi Apía mê hiăng pro kăn pơkuâ tơring umê chiâng rêng. Cho ngế ki rơkê plĕng, inâi ga châ ô eăng, ó rơdêi, Mdrong Dam mô mơnêi lo lăm lúa mâm chăm tung kong, po rơdâ tơnêi tíu pơlê cheăm troh a mâu tíu ki kân rơdâ hơngế....” Klêi kơ’nâi ing tơdroăng rơngê rơngối dêi mơngế ki hơ’muăn, môi kơpong ki mơhno tối ‘na tơdroăng roh ton nah cho vâ môi tiah vêh po mơhno mâu ngế ki khên tơnôu hên tơdroăng ki krih tơviah, mâu tơdroăng ki mơhno tối ‘na túa rêh ối ‘na pơlê cheăm, mâu rơnó kâ plâ hơnăm ôu plâ khế tung khôi túa, vêa vong dêi mơngế Rơđế.

Hiăng luâ 40 hơnăm, Y Wôn Knul hiăng vâ chê péa chât hơnăm châ hmâng, châ mơhriâm khôi túa, vêa vong ‘na rơngê rơngối dêi kuăn ngo tơná. Ngoh ai hơ’muăn tối: Sap ing mâu hâi ki ối kŭn nah, drêng tá hâi teăm ‘nâi ‘na rơngê rơngối ki lâi ôh, mê mâu tơdroăng ki hơ’muăn tối ‘na mơngiơk túa lĕm tro hiăng châ ‘mot tung tuăn ngôa ƀă châ rak vế, chôu ‘măn tung tuăn ngôa ngoh. Tung to lâi hơnăm mơhriâm hơngế ing hngêi, hơngế ing khôi túa, vêa vong dêi tuá lĕm tro kuăn ngo, trối môi tiah piu hiât lôi mâu ƀai rơngê rơngối ki tơná hiăng hmâ rơbot hdrối mê hía nah. Ta troh kơ’nâi mê, drêng hiăng châ 30 hơnăm, ngoh prếo dêi a pơlê ƀă hiăng toh chôu vâ rơngê rơngối tiô tơdroăng ki tơná hiăng rơbot hiăng chôu vế, klêi mê, chôa ‘lâng vêh chôu vế mâu ƀai ki tŭm têk. Hmôu pơ tiah mê, ngoh hiăng ai hên roh châ mơđah tơdroăng rơngê rơngối Mdrong Dam, hơmuăn hdrôu ăm kuăn pơlê.

“Drêng dế ối tơxĭn nah, rêh ối tung hngêi trá xŏn mê, lo lăm ulâi á xuân hiăng tâng idrâp chêng koăng, hmâng tơdroăng rơngê rơngối. Drêng á hiăng xông kân, á pơxiâm hlê plĕng rơbot tơrêm nâl. Rêm ‘noăng chư, tơrêm tơdroăng ki hơ’muăn, rơngê rơngối, chôu vế nhên ‘nâng. Á xuân ôh tá ‘nâi ti lâi jâ pôa pin roh nah chiâng chêh bro, pơtâ mâu nâl rơngê rơngối ki xŏn ó tiah mê. Ƀă rế kân, á rế hlê plĕng nhên, mê á thăm rế hâk git”.

Châ rêh ối tung kơpong túa lĕm tro dêi tơdroăng rơngê rơngối mê cho túa ki gum ăm ngoh Y Wôn Knul, xuân trối mâu vâi ki rơkê ê a mâu pơlê pơla dêi Tây Nguyên châ pơtối tơmâng, mơhriâm ƀă pơtối rak vế túa ki rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu kố. Tơdroăng kố, mơjiâng chiâng tơdroăng ki pơhlêh nhên pơla tơdroăng rơngê rơngối dêi Tây Nguyên ƀă hên mâu tơdroăng rơngê rơngối dêi kong têa vâi ê tung lâp plâi tơnêi. Xua ga, ôh tá xê chêh tối to tung hlá mơ-eá, mê tơdroăng rơngê rơngối Tây Nguyên châ pơtối hnê, châ pơtối hriâm tung hên rơxông dêi pơlê pơla tiô túa ki hnê ƀă rơkong, rak vế, chôu ‘măn tung tuăn chúa vế dêi kuăn pơlê ƀă châ mơđah, hơ’muăn hdrôu tung mâu roh trâm mâ, tơpui tơno dêi pơlê pơla.

A tơrêm hdrông kuăn ngo, tơdroăng rơngê rơngối ga ai inâi krếo pơrá phá dêi pó, mơngế Rơđế khĕn cho Khan, mơngế Jarai khĕn cho Hri, mơngế M’Nông khĕn cho Ot Ndrong lơ mơngế Bơhnéa tối cho Hamon. Mé luâ ti mê, ki xiâm dêi tơdroăng rơngê rơngối mê ga pơrá ai mâu tơdroăng ki vâ hơ’nuăn tối ki xiâm rêi dêi hdrông mơngế, tối tâ tá tơdroăng ki plâ ƀlêi trâng dêi mâu ngế khên tơnôu hiăng ai hnoăng pring vế, rak ngăn pơlê cheăm, tơplâ mơdât mâu tơdroăng ki ‘mêi ‘măk, rơmêi mơdrêi, ‘mêi rơtoh. Mâu ngế ki châ hơ’muăn tối tung rơngê rơngối ôh tá xê to vâ mơhno tối to mơngế rơkê, mê cho teăng mâ ăm hiâm mơno pói rơhêng vâ dêi pơlê pơla, ăm mâu hneăng ki tơplâ xua vâ rak vế túa lĕm tro ki kân kĕng. Phŏ Yăo sư, Tiê̆n sih Ƀuôn Krông Tuyết Nhung, cheăng tung Hngêi trung Đăi hok Tây Nguyên tối ăm ngin ‘nâi:

“Rêm tơdroăng rơngê rơngối cho vâ hơ’muăn tối ‘na tơdroăng ki ai tơdjâk troh hên túa ki vâ mơhno mơnhên. Ai mâu tơdroăng rơngê rơngối cho hơ’muăn tối ‘na mâu tơdroăng ki ai tơdjâk troh ‘na tơdroăng tơplâ, ki vâ tơrŭm pơla mâu hdrông mơngế, khu kuăn pơlê. Xuân ai mâu tơdroăng ki hơ’muăn tối mê cho vâ hơ’muăn ‘na tơdroăng mơjiâng on veăng, rơpŏng hngêi, xuân ai mâu tơdroăng ki mơhno tối ‘na pêi chiâk pêi deăng lơ mâu tơdroăng ki mơhno tối ‘na tơdroăng loi tĭng. Tơdroăng ki rơhêng vâ tối, pá rŏng mê, cho um méa ki lĕm lih, kri krih tơviah ki pin nhăng to hlo rêm hâi troh tơdroăng rêh ối pơlê pơla mâu hdrông kuăn ngo a Tây Nguyên”.

Ki păng ‘nâng, tơdroăng rơngê rơngối hmâ châ mơđah, hơ’muăn hdrôu a kơmăng, tung rơpŏng hngêi ai tơdroăng po mơdĭng, ai mơdâm kiâ, tơdroăng pơkŏng ŏng mế, rêm ngế ối tâ tá kơnoh on. Mơngế ki rơngê rơngối mê chôa ‘lâng hơ’muăn hdrôu, tơpui tơno, hơ’muăn ƀă ai drêng mơngối, ai drêng rĕng, ai drêng têi ai drêng chôa ’lâng. Ngăn tiô kơ tuăn i hiâm, ngăn tiô kơ xiâm rêi dêi ƀai rơngê rơngối mê, mơngế hơ’muăn hdrôu ai drêng pro dêi rơkong mơdêi prŏng, ai drêng ‘nâ pro dêi rơkong chôa ‘lâng prông, ai drêng ‘nâ mơngối ton, xŏn, ai drêng ‘nâ pro dêi rơkong chiâng prŏng trối vâi kơdrâi, ai drêng ‘nâ pro dêi rơkong chiâng mơngế kơnốu, ai drêng ‘nâ pro dêi idrâp tơpui tiah kiâ, ai drêng ‘nâ pro dêi rơkong tiah khu xeăng ki kân krip. Tơkéa vâ tối, tung i hiâm mơno vâi pơrá vâ mơhno tối ‘na i hiâm mơno dêi tơrêm ngế, trối mot tung kong ki phá krê xêh ƀă rêm roh hơ’muăn tối cho rêm roh ai tơdroăng ki thăm rế vâ pơtối mơnhông i hiâm mơno ki ƀriê phoih dêi tơná. Hmôu pơ tiah mê, ai mâu bai rơngê rơngối hơ’muăn tối tâi tung môi kơmăng, xuân ai mâu ƀai ki ‘nâ ton xŏn ing kơmăng kố troh kơmăng ki ê, ai drêng ‘nâ ton bê châ 1 pơla măng tĭng.

Tơdroăng rơngê rơngối nhăng ai tơdroăng ki vêh hơ’muăn trối dêi pó. Vêh mơnhông mê cho vâ ăm ngế ki tơmâng tâng ƀă chôu vế, chôa ‘lâng ing mê, gum ăm vâi châ vêh mơnhên i lĕm tro rêm nâl rơngê, rêm ‘noăng chư, chôa ‘lâng hlê plĕng tơdroăng ki xiâm ƀă chôa ‘lâng chiâng vâ hơ’muăn hdrôu. Vêh hơ’muăn ai drêng ‘nâ vâ bố bối dêi pó xuân cho túa ki vâ hnê tối ăm khu rơxông nếo vâ chôu vế, hlê plĕng nhên. Ngĕ nhân Ưu tŭ Y Wang H’Wing, ối a ƀuôn Triă, cheăm Ea Tul ai tối tiah kố:

“Á hơniâp ro ó khât drêng ai troăng hơlâ, pơkâ dêi Tơnêi têa ‘na mâu tơdroăng cheăng hnê mơhno, po hên lâm hnê ‘na hơmuăn hdrôu, rơngê rơngối, tôu chêng, idrâp tơpui tơdjếi, tơpui tơcho. Xuân pói rơhêng vâ mâu khu rơxông nếo ing nôkố troh a la ngiâ kô kơhnâ khât tâ tung veăng ‘no hnoăng rak vế, pơtối mơnhông ‘na ƀai rơngê rơngối, rơkong tơpui tối vâ ga tŭm têk, vâ ăm tơ’nôm hên ngế châ ‘nâi troih a tơdroăng rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu lĕm tro dêi hdrông kuăn ngo tơná”.

Ki xiâm rêi dêi tơdroăng rơngê rơngối cho mâu pơla ki ai ‘noăng chư tơdjếi, êng tiâ, vêh mơhno ki rơkê plĕng ‘na nâl tơpui ngăn tiô kơ tơrêm tíu ki rơngê rơngối vâ mơhno tối tơnêi tíu, ƀă tuăn chúa vế dêi ngế ki rơngê rơngối. Vâi xuân hiăng xua ‘na nâl tơpui pơchông, tối ngế ki kố cho vâ pơto kơ ngế ki tá, lơ pro mâu túa ki vâ pơtih ki pơrá phá dêi pó, vâ tối ‘na tuăn i hiâm, ki rơkê plĕng dêi ngế ki châ hơ’muăn tối mê, ing mê, mơjiâng chiâng tơdroăng ki pin môi tiah pốu hlo a kong mnăng, pro mơngế ki tơmâng mê châ rêh ối tung kong kế ki krih tơviah, trối dêi châ tơná xuân châ hlo, châ rêh ối ƀă mâu ngế ki dế tung hơ’muăn mê há. Jâ Linh Nga Niê Kdăm, Ngế ki hriăn plĕng ‘na túa lĕm tro vâi krâ roh nah ai tối tiah kố, ing tơdroăng ki rơkê plĕng krê dêi ngế ki rơngê rơngối mê, khoh chiâng mơjiâng mâu túa hơ’muăn hdrôu châ pơtối rak vế ton tung pơlê pơla.

“Tơdroăng rơngê rơngối Tây Nguyên cho tơmeăm khoăng ki kơnía git ó khât, lĕm tơviah, ƀă kro mơdrŏng kân. Mê cho mâu tơdroăng ki hơmuăn  tối ƀă pơto pơtih, tơdjếi, cho môi hnôu ki kân rơdâ dêi văn hok ki châ hnê tối ƀă rơkong ki krih tơviah dêi mơngế Tây Nguyên, ki kơnía dêi kuăn mơngế ga cho kân păng ‘nâng, ki kơnía ‘na ngê̆ thuât, tơdjếi, ‘na tơdroăng ki rơkê plĕng dêi mâu jâ pôa, mê xuân cho tơdroăng ki rơkê kơnía ó khât dêi vâi krâ roh nah”.

Mâu vâi ngê̆ nhân ki hơ’muăn hdrôu cho hnôu hneăm ki kân dêi tơdroăng rêh ối nôkố, ing mê, veăng gum rak vế mâu ki kơnía git ki ó păng ‘nâng dêi mơngế Tây Nguyên. Pakĭng mâu tơdroăng ki ối chúa vế rơbot, mê mâu vâi ngê̆ nhân athế hlê plĕng ‘na khôi túa, vêa vong, châ hlê plĕng nhên mâu tơdroăng vâi krâ roh nah mê nếo kâi chiâng vâ rơngê rơngối tro tiô tơdroăng ki vâi krâ hiăng hmâ hnê tơdjâ. Xua ga, ki xiâm dêi tơdroăng rơngê rơngối mê cho mâu kuăn mơngế ki krih tơviah, mâu ngế ki khên tơnôu dêi hdrông mơngế, cho hiâm mơno hâk tơngăm dêi pơlê pơla ƀă châ kuăn pơlê koh nhuô̆m. Mê cho mâu Dam Săn, Dam Yi, Dam Bhu, Dam Bha, Dam Noi, Buh Klông, Tiông, Jông, Jŭ ƀă hên mâu ngế ki ê. Rêm tơdroăng rơngê rơngối, hơ’muăn hdrôu mê hiăng hmâ rêh ối tung pơlê pơla, mơhno tối tơrêm  tơdroăng cheăng kâ, rêh ối dêi pơlê pơla Tây Nguyên, ing kuăn mơngế, troh a kong kế, troh a kong xeăng, túa rêh ối chal roh ton nah, ‘na túa lĕm tro dêi hdroâng kuăn ngo ƀă hên mâu tơdroăng ki ê...

Râng vế tâi tâng “hnôu hneăm ki kân rơdâ” mê rơngê rơngối Tây Nguyên ga hên ó, xŏn păng ‘nâng. Tiô tơdroăng tối tơbleăng dêi Viê̆n Khoa hok xah hô̆i Việt Nam ăm ‘nâi, Tơdroăng tơkêa bro Séa mơnhên, tí tăng chêh xo, thâo hrik, rak ‘măn, chôu vế, tơplôu tơbleăng ƀă in mơ’no rơngê rơngối Tây Nguyên ki pêi pro tung pơla hơnăm 2001-2008 hiăng ai 800 ƀai, vâ chê 5.700 ƀâng ki thâo hrik, rêm to ƀâng mê ton ai 90 phut. Tơdrêng amê, xuân u ối hên rơngê rơngối tá hâi châ chêh xo, thâo hrik tâi. Ing hơnăm 2014, rơngê rơngối Tây Nguyên hiăng châ Khu xiâm ngăn ‘na Túa lĕm tro, Tơ’noăng Ivá ƀă Ôm hyô hiăng chêh ‘măn tung inâi dêi tơmeăm khoăng túa lĕm tro dêi Tơnêi têa. Dế nôkố, hên pơlê cheăm a Tây Nguyên dế ai hên troăng hơlâ vâ pơtối rak vế, chôu ‘măn, pơtối mơdêk ‘na ki kơnía git dêi túa lĕm tro kố. Mâu tơdroăng ki kơdo mơ-eăm mê dêi mâu kong pơlê kô veăng gum ăm tơdroăng ki rak vế, ƀă po rơdâ túa cheăng roh chal krâ roh nah kố mot tung tơdroăng rêh ối chal nếo nôkố.