Mâu hâi “Tí tăng tơngâh kâ ối, pêi cheăng a hngêi vâi’’

Hâk tơngăm tơdroăng tơpui nâl kuăn ngo ki apoăng dêi Rơ'jíu Việt Nam châ mơ’no a kơpong Tây Nguyên sap ing hâi tơnêi têa châ tơleăng lem, mâu ngế tơplôu tơbleăng, tơpui pơchuât mơ’no tung Rơ’jíu nâl Rơđế ‘’ai rôh roh chôu’’ vâ hơ’muăn tối ‘na  mâu “kŏng  ngê̆” ƀă tơdroăng chêh tối, tơplôu tơbleăng, tơpui pơchuât mâu tơdroăng ƀă kơmăi ki “ôh tá dâi”. Ngoh Y Khem Niê, nôkố cho ngế ki pêi cheăng hiăng ton hơnăm má môi (mot pêi cheăng a kơ koan sap hơnăm 1993 nah) hơ’muăn tối: Klêi kơ koan teăng mâ kơpong Tây Nguyên châ mơjiâng pro, pro tíu pêi cheăng hâi teăm ai ki klâi, tíu pêi cheăng ối mung ki Hngêi pơkuâ ngăn Kơdrum kong ilâng kân Yook Đôn vâ rêh kâ ối pơtân (a troăng kơxô̆ 60 Nguyễn Chí Thanh, nôkố cho a troăng Nguyễn Tất Thành).

Tơdroăng rah chêh, tơplôu tơbleăng, tơpui pơchuât thế kơnôm Tíu mơ’no Rơ’jíu - Um tơvi kong pơlê Dak Lak. Tơdroăng nếo ai ƀă tơdroăng (nâl Xuăn) châ mâu khu ki chêh hlá tơbeăng chêh klêi mê tơkŭm rah ing mâu hlá tơbeăng Tíu xiâm tơnêi têa ƀă kong pơlê (hlá tơbleăng ki chêh ƀă kơtâ mơ-éa) klêi rah chêh mê nếo ăm mâu khu ki tơplôu mâu ki ‘nâ po ƀă kơmăi chêh chư, (mâu ki ‘nâ râng loăng chêh, tơplôu chêh ƀă kŏng). Klêi tơplôu, rêm ngế to rơxế mái kĕn Tíu mơ’no Rơ’jiu - Um tơvi kong pơlê Dak Lak (a troăng Độc Lập - nôkố cho troăng kân Lê Duẩn – pá tá cho Hngêi ‘măn tơmeăm khoăng Dak Lak), kơnôm pôa Y Tuyn Kmăn séa ngăn, ‘mâi rơnêu tơdroăng tơplôu nâl Rơđế hdrối vâ mot tung veăng thâu.

Dế mê nah, tơmeăm tung veăng thâu hrik a Tíu mơ’no Rơ’jíu - Um tơvi Dak Lak ôh tá ‘nhó tŭm, xuân ôh tá lĕm klâi, tơdroăng thâu hrik thâu ƀă ƀâng tơvó ki kân. Mâu ngế cheăng a kố ki nếo mot cheăng “pơchuât xuân hmâ tro kơtui tê”, thế tu tá ƀâng vê ngi rŏng hên hdroh, po sap apoăng nếo hên hdrôh tiah mê  vâ “tơdjêp pơtối nâl pơchuât”, vâ tối mơdoh, ‘nhê hên chôu phut nếo klêi, thâu môi tơdroăng nếo ai tung tơnêi têa ƀă kong têa vâi ê.

Hiăng hmâ tiah mê, mâu ki vâ pơchuât thế tơkôm mâu tơdroăng vâ mơ’no dêi tíu mơ’no rơ’jíu kong pơlê pơchuât hdrối, mơ’no hdrối, klêi ‘nôi mê vâi ngoh nâ o nếo châ mot pơchuât, ai drêng ‘nâ troh măng nếo klêi thâu môi tơdroăng nếo ai. Klêi mê mâu ki tơplôu tơbleăng nếo to dêi rơxế mai vêh troh a hngêi troăng prôk kơhlong kơhlăng, thông rơnâk ôh tá hlo môi ‘mô ‘mố mơngế ki prôk drô troăng, chôu phut ki mê nah kuăn pơlê  hiăng koi rơhĭng rơhối.

Klêi hâi kố troh hâi tá, mơhé kong mêi tô xuân prôk, mâu hơnăm ‘’Tí tăng tơngah tíu pêi cheăng, kâ ối hngêi vâi’’, ton tĭn ing mê, vâ pơtối rak vế ƀă mơnhông rế tơƀrê. Tơdroăng tơpui nâl Rơđế ta troh drêng Kơ Koan Teăng mâ kơpong Tây Nguyên ai tíu pêi cheăng lĕm a Pái hơlâ troăng kơxô̆ 103 Lý Thường Kiệt hơlâ ƀă troăng Phan Bội Châu nah.

Rơxông ki apoăng dêi tơdroăng tơpui nâl Rơđế hiăng pơtê cheăng xua hơnăm hiăng krâ, mê cho mâu ngoh: Y Ler Niê, jâ H’Ngơi, ngoh Y Thoan, nâ Hwiăk, nâ H’Mrư Ayun, nâ H’Nga Êban, nâ Ksor Roza... Ngoh Y Khem Niê xuân rơxông ki mê la cho ngế ki mơ’nui dêi rơxông ki apoăng mê nah  xuân pơtối hnê djâ mâu rơxông nếo, vâi o, vâi muăn i kơdo mơ-eăm kơhnâ, hâk vâ ƀă tơdroăng cheăng, môi tiah: H’Zawut Ƀuôn Yă, H’Nêč Êñuôl; Y Bel Êban, vâ tơdroăng tơpui ƀă nâl Rơđế dêi Rơ’jíu Việt Nam pơtối châ kơneăng chhâk rế hơngế.

 Prôk troh a tíu tơpui troh a tơdroăng ga

Tơdroăng ki xiâm dêi mâu ngế Rah chêh-Tơplôu tơbleăng, tơpui pơchuât nâl Kuăn ngo, Kơ koan Teăng mâ Rơ’jíu Việt Nam a kopong Tây Nguyên mê cho qai hnoăng cheăng ki kal ‘na tơplôu ƀă pơchuât, la sap ing mâu hâi apoăng mơjiâng nah, Ngế pơkuâ Rơ’jíu Việt Nam hiăng mơhnhôk ƀă hnê djâ mâu vâi ngoh nâ lăm troh a mâu pơlê cheăm vâ chêh tin, bai, tí tăng ‘nâi plĕng, thâu hrik tơdroăng rơngê, ting ting, thâu tơdroăng hơ’muăn, rơngê rơngối ƀă hlối trâm mâ vâi krâ-nhŏng ki hmâng rơ’jíu.

Ing mê, tơdroăng tơpui mâu nâl kuăn ngo a Tây Nguyên ing tơdroăng rêh ối ing mâu pơlê, tơdroăng hlo rêm hâi ƀă ki hơniâp tơviah. 30 hơnăm ƀă mâu rôh pêi pro, xông prôk, hiăng chôu vế, tơbâ vêh hên tơdroăng ki lĕm ro.

Ama Zưt ngế (tơplôu tơbleăng, tơpui pơchuât nâl Bơhnéa) hơ’muăn tơdroăng ‘’Pro kuăn ối kŭn 7 hơnăm”  hmâng hơniâp ro. Mê cho rôh apoăng châ Nhak sih Linh Nga Niê Kdăm (Kăn phŏ  pơkuâ kơ koan) lăm troh a mâu pơlê, tí tăng trâm mâ mâu ngế tơmâng rơ’jíu a pơlê Kơjiêng, cheăm Ayun, tơring ‘Mang Yang, kong pơlê Gia Lai. Hâi ki mê, tung pơlê dế rơkâu xối Xeăng a kuât. Tiô túa tơlá mơngế Bơhnéa, rêm hdrôh tơkŭm rơkâu xối Xeăng vâi hmâ tĭng, ôh tá ăm tơmối châ mot lơ trâm mâ ƀă vâi krâ tung pơlê. La mơhúa há, hâi ki mê bú rơkâu xối iâ, ai tơdroăng ôu kâ sôk ro mê vâi krâ nhŏng o pơlê hơngế troh pôu, mê Ama Zưt châ krếo mot to tung kuât pơlê.

Klêi “Koh hmât ƀă tơbleăng tối dêi inâi tơná” vâi krâ nhŏng o ‘nâi kơnó hlối, mê cho Ama Zưt - ngế ki hmâ tơpui pơchuât tung radio ƀă nâl Bơhnéa. Rêm ngế hâk ro ối rơtâ tá tơpui kơ-êng ƀă  hlối khĕn kơdeăn tơdroăng tơpui nâl Bơhnéa tung Rơ’jíu Việt Nam ro ‘nâng, pêi cheăng tung rơ’jíu mê ‘ló ‘nâng! Ôh tá xê to ti mê, kuăn pơlê ối châ ‘nâi ngế ki chêh tối, tơplôu tơbleăng mâu tơdroăng nếo ai, cho Ama Zưt - ngế ki hmâ tơpui tung radio ƀă nâl Bơhnéa dêi Rơ’jiu Việt Nam! Ôh tá xê to ti mê, kăn pơkuâ ngăn Rơ’jíu Việt Nam a Tây Nguyên ối ăm ‘nâi, Ama Zưt cho kuăn dêi pôa A, ối a pơlê pá tá.

‘Nâi ti mê, mê ngế kăn rơpŏng hngêi tối tiah kố “ê, ga cho kuăn cháu tung hngêi kố há râ’’. Klêi tối pôa pơchó kŏng peăng cháu pôa ki dế 7 hơnăm tối nếo: ‘’Tá pâ êh’’. Ama Zưt chiâng kơdrâ ngăn ngế hdrêng mê. Ngế kăn rơpŏng hngêi tối nếo: “Inâi gá môi tiah inâi pâ êh’’. Troh amê, Ama Zưt nếo chôu pâ túa tơlá mơngế Bơhnéa: Tâng inâi môi tiah dêi rơpó cho nhŏng o, mơhé péa la cho môi.  Zưt thâ tu ko rup kŏng ‘’koh kơ pâ kŭn’’ xua inâi ngế ki kŭn mê môi tiah inâi dêi pâ tơná. Ing mê, rêm ngế pơrá tó, rup kŏng ƀă dêi rơpó hơniâp ro. Mơdoh chôu chía ton, Nhak sih Linh Nga Niê Kdăm rơtế ƀă Amưt pro hâi mơdĭng mê chiâng hâi mơdĭng ki kân xối Xeăng tơdah tơmối dêi pơlê chiâng rôh lăm trâm mâ mâu ngế hmâng rơ’jíu hơniâp ro.

Cho ngế cheăng rah chêh, tơplôu tơbleăng, tơpui pơchuât a veăng thâu, mâu ngoh nâ ki ê xuân hên rôh lăm cheăng chêh môi tiah mâu ki chêh hlá tơbeăng. Rêm rôh lăm troh a pơlê cho môi rôh chôu pâ tơdroăng ki ro tơviah ôh tá kâi piu. Ƀă ing mâu rôh lăm chêh trâm mâ kuăn pơlê tiah mê hiăng ai mâu tin, ƀai, chêh tối tiô tơdroăng hlo rêh ối rêm hâi a mâu pơlê veăng pro ăm tơdroăng tơpui mơ’no mâu nâl hdroâng kuăn ngo thăm rế tro, ‘ló tâ.

Ngê̆ nhân cho mâu ki kum ngoh nâ o ki cheăng tung Rơ’jíu

Tung 6  rơkong tơpui ƀă nâl kuăn ngo xua Kơ koan Teăng mâ Kơpong Tây Nguyên  rah chêh, Tơdroăng tơpui rơkong M’Nông ki iâ hơnăm má môi, Tối cho “iâ hơnăm’’ la xuân hiăng ton 17 hơnăm há.  A pơla Tơdroăng tơpui nâl ki kố mơ’no tung hyôh rơ ‘jíu nah, tŭm 4 ngế xuân cho mâu vâi droh rơtăm M’Nông dế nếo 19, 20 hơnăm, nếo châ rah tăng xo ing mâu pơlê a Dak Nông ƀă Dak Lak.

Drêng mê nah, kơ koan Teăng mâ Rơ’jíu kơpong Tây Nguyên hiăng hợp đông ƀă ngê̆ nhân Điểu Kâu - Ngế châ ngăn “Mơngế krê M’Nông ki rơkê’’ vâ hnê túa tơplôu tơbleăng, tơpui pơchuât nâl M’Nông ƀă hlối ngăn klêi vâi tơplôu hdrối vâ mot pơchuât tung veăng thâu hrik.

Dế mê nah, mơhé pôa hiăng krâ la tuăn ngôa xuân ối tơleăng lĕm, ngê̆ nhân Điểu Kâu ôh tá xê to hnê ăm vâi tơrêm chư, mê ối hnê ‘na túa lĕm tro dêi hdroâng M’Nông ăm mâu ngế tơpui tơbleăng nâl kuăn ngo. Thị Đoắt ngế tơplôu tơbleăng (hlối cho pơkuâ ngăn tôh tơpui nâl kuăn ngo M’Nông) tối: Ƀă mâu ngế tơblôu tơbleăng, tơpui pơchuât nâl kuăn ngo M’Nông ngăn pôa Điểu Kâu ôh tá xê to ngế thái hnê chư M’Nông mê ối cho ngế pôa, ngế pâ ki kơnía git khât, hnê tối, djâ troăng ăm ngin kuăn cháu.

Pôa ối hnê túa tơpui kâ, tơpui drêng trâm mâ, túa tơpui ƀă mâu hiăng kân, tơpui kâ a tíu pêi cheăng, tơmâng khât troh tơdroăng rêh ối  drêng kuăn cháu hơngế dêi nôu pâ, pơlê tơná vâ lăm cheăng rêh ối a Ƀuôn Ma Thuột. Xua mê, ngê̆ nhân Điểu Kâu  hiăng chiâng ngế ki ngin pâ nhoăm ôh tá la la lâi kâi piu ƀă mâu ngế tơplôu tơbleăng, tơpui pơchuât nâl kuăn ngo M’Nông.