Rêm túa-rởêk pơrá tơdjêp ƀă môi tơdroăng, môi tơdroăng leh, mơdĭng ki ro, môi tơdroăng mơhno ki krih tơviah, mơhno hiâm mơno nhuô̆m tơdroăng tơchok, hiâm mơno ‘nâi koh mơnê kơ khu xeăng, xuân môi tiah tơdroăng pói vâ ‘na rơnó pêi lo châ hên kế tơmeăm, tơdroăng rêh ối phâi hơtô, hơniâp lĕm.

A Dak Lak, rơtế ƀă mâu tơdroăng mơ-eăm dêi kơvâ khôi túa lĕm tro, kuăn pơlê, ki má lối cho rơxông ối nếo, dế chôa ‘lâng vêh hriâm mâu túa-rơ-rêk xuăng, tơdrá kơhnhon dêi hdroâng kuăn ngo tơná, vâ pơtối ‘’rak mơhúa’’ kơhnhon xuăng chal vâi krâ roh nah, krếo tơmối troh ƀă kơpong tơnêi Tây Nguyên gok gâ tơdroăng hơ’muăn ki krih tơviah.

Xoang Čĭm Grư̆ - ối tối cho kơhnhon xuăng bro kleăng - châ ngăn cho môi tung mâu tơdrá xuăng ki má môi djâ tơdroăng mơhno trâu hơngế má môi tung tơdroăng xuăng dêi Rơđế. Um méa Čim Grư̆, khu chêm  ki rơdêi, krip krih dêi ngo ngối kong kế Tây Nguyên, châ mơngế Rơđế ngăn môi tiah ngế teăng mâ dêi mâu xeăng, um mơhno ăm ivá ó rơdêi, ai hnoăng kân ƀă pói vâ tơdroăng pói hâk vâ tơniăn krê.

Mơngế Rơđế tối dêi Čim Grư̆ cho khu chêm Xeăng, chiâng pơxêh hên, mơhno ăm ivá rơdêi hên. Tơdroăng dêi túa-rơ-rêk xuăng kố pro tiô troăng um méa dêi chêm dế kơneăng a plêng. Vâi tối, mâu ngế hiăng hlâ mê cho hlâ ‘na châ tê, mơhúa xuân rêh ối tung mâu kuăn kiâ kong môi tiah chêm kleăng lơ pêk pêng, puk pế, xing xông... mê klêi kơ’nâi tơpah rơxông ah kô chiâng kuăn mơngế nếo. Amĭ Tuir, ối a ƀuôn Phơng, cheăm Ea Tul, kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi kleăng cho kuăn kiâ kong ki krih tơviah má môi, tung leh lôi tơnâp kiâ (lui msat), tơdroăng kơhnhon xuăng cho rơkong koh pơ’lâng dêi mơngế ối rêh ƀă mơngế hiăng hlâ prếo vêh ƀă jâ pôa nah.

“Nah, túa, rơ-rêk xoâng Čim Grư̆ châ xuăng tung mơdâm kiâ. Idrâp chêng knah chuât ƀă mâu vâi krâ ki rơkê xuăng tơbro dêi châ chiâng khu kleăng. Mơngế Rơđế ngin hriâm tâp xuăng môi tiah kleăng dế kơneăng a rơvâ plêng. Kố cho tơdrá xuăng ki lĕm ro”.

Tơdroăng kơhnhon xuăng cho túa ki vâ rơkê têk, ju pơla kơpeăng kŏng ƀă péa kơpeăng chêng vâ đi đo mơjiâng tơdroăng ki rơmuô̆n, ƀeăn lĕm. Pái hơ‘răng kŏng tơdế kơtu kơvŏm, péa hơ‘răng kăn ƀă hơ’răng kŭn xuân ối pơchốu tơdrăng, nhái kŏng tơdro, têk, ju tiô kơteăng hvêa dêi kơpeăng chêng ƀă châ chăn ki uăn pât klêng tê klêng hía.

Xuăng Čim Grư̆ ai péa túa ki vâ mơhno ki xiâm: Ki môi cho bu xúa kŏng mơđah tơbleăng, xúa tơdroăng ki rơmuô̆n dêi nhái kŏng, kơ’ngrâu têk, lơ  kơ’ngrâu ju. Tung xối pleăng vó drôu, tâng 5 vó drôu mê mâu ngế ki xuăng pro tơdroăng hnhâ kŏng têk - ju ai 5 xôh. Ki péa cho têk kŏng a ‘ngêi ko, chêng kơnhon kơteăng chôa ‘lâng a hdrối tăng xŏn ki nâl Rơđế tối cho Kpan (tung leh tơdah tăng Kpan). Drêng tăng xŏn Kpan châ ‘măn tung hngêi trá, idrâp tơdrá chuât ro tơniâ dêi hơkâ, dêi chêng chuât xơtó, mâu vâi droh xuăng tơbro dêi châ tiah kleăng, cho Čim Grư̆ pơxiâm mơđah tơbleăng ƀă rĕng lơ hrá ngăn tiô kơ rơ-rêk, hvêa, kơteăng dêi chêng.

Jâ H’Lăk, ối ƀuôn Sah A, cheăm Ea Tul, kong pơlê Dak Lak tối ăm ngin ‘nâi, ing túa, rơ-rêk xuăng Čim Grư̆ mâu vâi kơdrâi xuăng vâ krếo thế mâu xeăng ƀă mơhúa jâ pôa vêh ƀă pơlê pơla tung hâi phiu ro, sôk suâ mê:

"Mơhriâm xuăng Čim Grư̆ cho pá khât, hriâm xuăng kŏng môi tiah kleăng dế kơneăng a plêng. Rế hên ngế xuăng ga rế lĕm ro tâ. Drêng xuăng tung rơkâu xối tơdah tăng Kpan, tơdrá Čim Grư̆ ối lĕm hên tâ mê nếo".

Drêng túa, rơ-rêk Čim Grư̆ hiăng mơđah, tíu ki po mơdĭng mê môi tiah eăng bâ lĕm tung tơdrá idrâp, chuata xơtó dêi chêng Knah – khu chêng ki má môi dêi mơngế Rơđế. Idrâp chêng chuât troh a ngo kong, rơtế ƀă rơ-rêk. Têk-ju kŏng, chêng rơmuô̆n, pro ăm tĭng rơkâu xối mê chiâng krih tơviah ƀă krip ro pa kâi tối tâi.

Tiô mâu ngê̆ nhân, vâi kơdrâi ki rơkê plĕng, ƀai chêng ki tôu ăm túa, rơ-rêk xuăng Čim Grư̆ hmâ tiô tơdrá chêng ki xối pleăng xeăng, châ xúa tung tĭng lôi tơnâp kiâ lơ mơdâm kiâ - mâu tơdroăng mơdĭng ki krih tơviah, mơhno tơdroăng ki tơkoh pơla kuăn mơngế ƀă xeăng. Tơdrá chêng mê ôh tá xê to tôu apoăng, mê ối cho mơhúa dêi tơdrá, djâ tơdroăng ki tâ rơrêk tung hiâm mơno dêi mơngế ngăn rơtế mơngế kơhnhon xuăng.

Ếo pơtâk rơnuâ drêng kơhnhon xuăng bro Čim Grư̆ (pin tối cho Kleăng) xuân phá tơ-ê tâ, rah ếo ki teăn ing prế ki lĕm má môi, rơneăm hên kế tơmeăm ki mơnâ mâ ngăn ‘na pơtâk ếo tiah hmâ. Pôa Thu, ngê̆ nhân, ối a ƀuôn Yao, cheăm Ea Tul, kong pơlê Dak Lak, tối ăm ‘nâi:

"Drêng xxuăng Čim Grữ, rêm ngế pơrá xâp ếo pơtâk tiô khôi vâi krâ roh nah. Nah, bu mâu rơpŏng ki kro mơdrŏng nếo kô chiâng krếo nâ o veăng kơhnhon xuăng tung mâu roh mơdĭng kân. Mâu ngế chiâng phêp xuăng hmâ cho vâi kơdrâi hơnăm hiăng hên, ếo pơtâk krip ƀă tung mâu ngế ki châ kuăn pơlê loi tơngah".

Tung pơla idrâp chuât xơtó dêi chêng troh lâp lu cho tơdrá ki mơhno hvêa chêng prôk kơteăng lĕm dêi mâu vâi kơdrâi Rơđế tung plâ pơtâk ếo tiô khôi vâi krâ nah, tơdrá kơhnhon xuăng Čim Grư̆ lo a ngiâ rế lĕm rế tơviah, rế tiah hmâ, pêng păm mơhúa dêi ngo kong Tây Nguyên. Hâi kố, tung tơdroăng ki phiu ó rơdêi dêi khôi túa lĕm tro rơxông nếo, tơdrá xuăng Čim Grư̆ xuân châ rak ƀă hnê ăm rơxông ối nếo, môi tiah môi iâ krih tơviah tung khôi túa lĕm Rơđế - um mơhno dêi tơdroăng tơrŭm pơla kuăn mơngế, kong kế ƀă khu xeăng.

Ƀă mơngế Rơđế tối krê, mâu hdroâng kuăn ngo ki ê a Tây Nguyên tối tơdjuôm, xuăng chal krâ ôh ti xê to tơdroăng ngê̆ thuât mê ối tối túa rêh ối pêi cheăng dêi pơlê pơla, djâ tơdroăng ki tĭng. Rêm túa ki têk, ju kŏng, kơhnhon tiô idrâp tâ tá pơrá ai pơxúa krê, măn chôu mơhúa xiâm dêi túa lĕm tro mâu hdroâng kuăn ngo ƀă pơlê cheăm. A Dak Lak, rơtế ƀă mâu mâu ivá mơ-eăm dêi kơvâ ngăn túa lĕm tro, kuăn pơlê, malối cho mâu rơxông hơnăm ối nếo, dế rế hía rế hriâm ƀối mâu túa kơhnhon xuăng dêi mâu hdroâng kuăn ngo tơná, vâ pơtối “rak mơhúa” xuăng chal krâ, krếo thế tơmối troh ƀă kơpong tơnêi Tây Nguyên ki lĕm tơviah kố.

A plông hngêi mơhno túa lĕm tro dêi ƀuôn Ky, bêng Thành Nhất, kong pơlê Dak Lak, lối chât ngế droh rơtăm mơngế Rơđế dế hriâm tâp ƀai kơxoăng “Čim Grư̆”. Khu vâi kơnốu tŏn chêng, ƀă tơpah ngế vâi droh dế kơhnhon xuăng têk dêi chêng kŏng, pro um mơná ƀă ko dêi kleăng dế kơneăng. Rêm túa kơhnhon xoăng têk ju dêi chêng kŏng, hvêa prôk dêi chêng rơmuăn lĕm, rơkê, mơhno ivá rơdêi la ối rơmuăn lĕm khât. Nâ H’Wanna Ktul, a ƀuôn Ky, bêng Thành Nhất, tối:

“Ƀă á kơhnhon xuăng “Čim Grư̆” ki xơpá khât mê cho mâu túa ki ki têk - ju dêi chêng kŏng, tâng têk -ju dêi kŏng ôh tá tro mê túa xuăng mê ngăn ôh tá lĕm. Apoăng ngin hriâm chêng hdrối, rêm rơ-rêk, klêi mê troh hriâm kŏng, rêm ngế athế hdot, lơ hnhâ dêi kŏng ăm gá chiâng “Čim Grư̆”, Rơteăng tối cho Kleăng”.

Rơtế ƀă mơngế Rơđế, mâu hdroâng kuăn ngo ki ê a Tây Nguyên xuân ai mâu túa kơhnhon xuăng chal krâ. Xuăng gá hmâ ƀă po mơdĭng, ƀă idrâp dêi chêng koăng ƀă drôu xiâm. A rêm hdroâng kuăn ngo, túa ki kơhnhon xuăng gá phá dêi rơpó, túa xuăng Bơhnéa chôa ‘lâng, xuăng Rơđế rơmuăn lĕm ƀĕng ƀeăn, xuăng M’Nông gá mơdêi.

Tiê̆n sih Lương Thanh Sơn, Kăn pơkuâ Tíu ‘măn rak tơmeăm khoăng Dak Lak hneăng hdrối tối, rêm túa kơhnon xuăng ki têk - ju dêi kŏng chêng, rêm túa kơhnhon xuăng ƀă chêng tung mâu túa xuăng pơrá ‘măn chôu mâu tơdroăng ki ai pơxúa koh khu xeăng, hâk suâ châ poê xo hên tơmeăm khoăng lơ mơhno tơdroăng ki ro tung hâi tơrŭm, tối tơdroăng ki tơrŭm pơhlêh pơla kuăn mơngế ƀă kong kế, pêi cheăng ƀă tơdroăng loi tĭng.

“Mâu túa kơhnhon xuăng dêi mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên hmâ cho túa mơhno tơdroăng cheăng kâ, rêh ối rêm hâi dêi kuăn pơlê. Pakĭng mê, xuân ai mâu tơdroăng ki kơhnhon xuăng mơhno hiâm mơno, pâ nhuô̆m ƀă pơlê cheăm tơná, ƀă ngo ngối, nhâ loăng, têa kroăng, têa krông”.

Tiô Ngê̆ sih Ưu tŭ Vũ Lân, Chi hô̆i trưởng Chi hô̆i Văn ngê̆ Yân yan Việt Nam a Dak Lak, kơhnhon xuăng chal krâ ai túa tơrŭm krá achê ƀă tơdroăng loi tĭng dêi rêm hdroâng kuăn ngo.

“Kơhnhon xuăng chal krâ châ ngăn môi tiah môi tơdroăng rơkâu xối dêi tơdroăngcheăng lĕm tro pơlê pơla lơ cho tơdroăng rơkâu xối ki tĭng. Vâi ôh ti khê̆n kơhnhon xuăng la cho khât mê cho mâu túa xuăng ki lĕm tơviah. Tơrêm túa xoăng chal krâ pơrá lĕm tro ƀă pro pơxúa tơƀrê khât. Tung mê ai mâu tơdroăng ki tro hmâ ƀă loi tĭng dêi vâi krâ nhŏng o”.

Nôkố, hên túa xuăng chal vâi krâ nah rế vâ hía lôi. Rơxông nếo nôkố iâ ai rôh châ hriâm, châ xuăng, châ mơnúa vâ tâ tâi ‘’ki lĕm vêa vong’’ túa kơ’râu xuăng ton nah. Vâ rak mâu tơdroăng ki kơnía mê, kơvâ ngăn túa lĕm tro Dak Lak hiăng tơkŭm po hên rôh tơơ’noăng, mơđah hơdruê xuăng tiô chal krâ nah, mơhnhôk mâu khu ngăn ‘na hơdruê xuăng tung kuăn pơlê hnê pơtâp, mơđah mâu ƀai xuăng tiô chal krâ nah.

Nếo chê pơla kố, Khu văn Văn hok Ngê̆ thuât kong pơlê Dak Lak hiăng po lâm hnê  xuăng tiô chal krâ nah dêi Tây Nguyên a ƀuôn Tơng Jŭ, bêng Ea Kao, vâ tơbâ tơdroăng hâk vâ pơtối rak túa lĕm tro dêi hdroâng kuăn ngo, mơhnhôk mâu hơnăm ối nếo pâ troh dêi xiâm rêi jâ pôa. Nhà văn Niê Thanh Mai, Kăn hnê ngăn Hô̆i Văn hok Ngê̆ thuâ̆t kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi:

“Klêi hriâm, ngin hlo tiah kố mê cho tơdroăng ki mâu vâi pú hơnăm ối kal thế châ ‘nâi châ hlê, tăng ‘nâi plĕng trâu tâ nếo ‘na tơdroăng túa xuăng xuân môi tiah mâu tơdroăng pro mơdĭng dêi hdroâng kuăn ngo Rơđế. Thăm rế vêh ƀă mâu pơlê mê ngin thăm rế hlê hên tâ, kuăn pơlê kal ai veăng kum ing mâu ngê̆ sih ƀă kal ai mâu hơnăm ối nếo vâ hriâm. Kố xuân cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm vâ Khu ngăn ‘na Văn hok Ngê̆ thuâ̆t ƀă mâu văn ngê̆ sih ki hiăng krâ hnê ăm tơdroăng ki vâi hlê ăm mâu vâi pú’’.

Mâu lâm hriâm tiah mê, ôh ti xê to veăng pơtối tơbâ túa xuăng, mê ối tơbâ thế ăm mâu rơxông nếo ‘nâi hâk tơngăm ƀă hlối hâk vâ túa lĕm tro dêi kuăn ngo tơná. Veăng hriâm tung lâm hnê xuăng a buôn Tơng Jŭ, nâ H’Huyền Mlô, ối a ƀuôn M’Oa, cheăm Ea Kar, kong pơlê Dak Lak tối:

“Ƀă á, túa lĕm tro dêi kuăn ngo tơná, má môi cho túa  tơdroăng rơngêi, ting ting, má péa cho túa xuăng tiô chal krâ nah, cho péa tơdroăng ki kal má môi ƀă á. Á kô cho môi ngế ‘nâi hnoăng tơná vâ pơtối rak vế túa lĕm tro mê. A xuân púi vâ tâi tâng rêm ngế ƀă rơxông hơnăm ối nếo kơ’nâi ah xuân ai hnoăng veăng rak vế túa vêa vong lĕm tro dêi kuăn ngo tơná vâ pôi tá hiêt lôi”.

Rak tơdroăng rêh ối túa nếo nôkố, drêng hên ki pơxúa dế chôa piu lôu, tơdroăng ‘mâi mơnhông ƀă tơbleăng troh lâp lu rơngê ting ting tiô chal krâ nah bú cho rak vế môi túa ngê̆ thuât, mê ối rak vế  ki lĕm dêi túa lĕm tro, rak idrâp chêng, túa kơ’ngrâu xuăng châ pơtối hnê ăm mâu rơxông kơ’nâi.