Mâu hơnăm achê kố, yă ca cao tá pŭm tung kơchơ lâp plâi tơnêi rak a kơlo ki kơnâ, hlối pro yă ca cao tung tơnêi têa xuân to kơnâ há. A Dak Lak yă pơ’leăng têng khăng ai rôh ki ‘nâi hiăng châ troh 260 rơpâu liăn tung môi kg (khế 5/2025). Yă to kơnâ xuân pro ăm kuăn pơlê pêi chiâk hmiân tuăn pêt rak ngăn tung túa hdrê ki kố. Pôa Nguyễn Đình Thiên, Kăn pơkuâ Khu pêi cheăng tơrŭm pêi chiâk deăng Đồng Tiến, cheăm Ea Kar, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, khu pêi cheăng tơrŭm ai 80 ngế pêi cheăng, ƀă 125 ha tơnêi pêt ca cao tơniăn, kloăng ca cao rêm hơnăm châ vâ chê 160 tâ̆n kloăng khăng. Vâ pêt krá ton, khu pêi cheăng tơrŭm hiăng tơdjêp ƀă khu mơdró kâ vâ tê ăm pơkeăng xôh kơdê pơreăng, roê xo ca cao dêi kuăn pơlê.

“Ngin ing Tôh pêi cheăng tơrŭm hiăng mơjiâng chiâng khu pêi cheăng tơrŭm, tơdjêp ƀă dêi rơpó vâ ai hên kloăng ca cao, lĕm tơ’mô ƀă hnoăng cheăng kân má môi mê cho kŏng ti hlối prôk ƀă tung tơdroăng ki hnê hriâm ăm vâi krâ kuăn pơlê pêi chiâk vâ prôk troh môi pơkâ rak ngăn vâ pêi châ mâu tơdroăng ki pơkâ tro ‘na tơdroăng ki vâ tê ngi kong têa ê”.

Tiô Tiê̆n sih Trương Hồng, Viê̆n trưởng Viê̆n Khoa hok kih thuât pêi chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên hneăng hdrối, klêi kơ’nâi lối chât hơnăm ôh tá kâi mơnhông, Dak Lak bu ối vâ chê 1.400 ha ca cao, kơdroh lối 1 rơpâu ha tâng vâ pơchông ƀă mơ’nui hơnăm 2012. La ƀă ivá 3 hơnăm pơtối hlối tâk tá yă tê ƀă ki dâi lĕm, rôh tơ’lêi hlâu pêt dêi ca cao Dak Lak hiăng vêh tơniăn.

“Tơ’lêi hlâu má môi cho yă tê dế ‘mâi mơnhông, tơdroăng ki vâ roê hên tâ tơdroăng ki tê. Kố cho rôh ki tơ’lêi hlâu vâ ‘mâi mơnhông kơvâ pêi chiâk deăng tiô troăng ki pêt hên tơmeăm. Má 2, nôkố vâi dế tơmâng ngăn troh cheăng kâ tung xúa uâ pơliê, mơdiê. Gá kô pro mơdêk ki kơnía ăm kơvâ cheăng. Drêng tơdroăng rêh kâ ối dêi vâi krâ kuăn pơlê hiăng pơhlêh mơnhông mê vâi kô tơmâng ngăn troh kơvâ ca cao tung la ngiâ”.

Ôh ti xê to pro pơxúa ‘na liăn ngân hên, túa pơkâ pêt ca cao tung túa pêt, uâ pơliê mơdiê kơpong pêt ca cao châ tiô pơkâ lâp plâi tơnêi – ƀă tơdroăng khŏm mơ-eăm vâ veăng tơrŭm tung túa pơkâ pêt kơnía lâp plâi tơnêi. Ki rơhêng vâ tối, kloăng ca cao Việt Nam châ Khu tơrŭm Ca cao Lâp plâi tơnêi pơxá ối tung khu ca cao ki ôu kơhiâm lĕm. Kố cho tơdroăng vâ pro hdroâng socola lĕm má môi inâi Việt. Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn, Ngế pơkuâ ƀơrô cheăng teăng mâ Tíu cheăng Hnê mơhnhôk pêi chiâk tơnêi têa a Nam Trung Bộ ƀă Tây Nguyên ăm ‘nâi, hên kơpong pêt ca cao nôkố châ tơkŭm pêt tiô khoa hok, ai tơdroăng tơrŭm krá tơniăn pơla kuăn pơlê pêi chiâk ƀă khu mơdró kâ. Kố cho ivá vâ ca cao chiâng hdrê pêt ki xiâm nếo a Dak Lak, Tây Nguyên ƀă Đông Nam Bộ.

“Pin athế mơ-eăm hriăn plĕng ‘na khoa hok, ai mâu túa pơkâ tíu po rơdâ ƀă mâu tơdroăng tơkêa bro. Apoăng tơbleăng ăm mâu khu mơdró kâ djâ troăng ahdrối tơdjêp ƀă kuăn pơlê ki pêi chiâk tung túa pêt ca cao pro chiâng môi troăng pêi tâ tá tung mê vêh pêt la thế rak tơniăn tơdroăng ki pêt mơjiâng krá ton, vêh pêt xúa kong kế tung tơdroăng ki kong kế dế hiăng vâ ai xếo tiah nôkố”.

Pôa Phạm Văn Lương, Kăn pơkuâ Khu tơrŭm Helvetas a Việt Nam (khu tơrŭm mơjiâng tơdroăng tŏng gum ki ôh tá kal ai pơxúa) ăm ‘nâi, tung pơla khu tơrŭm kố gum pơkâ mơdêk tê tơmeăm Việt Nam ngi kong têa ê cho tê tung mâu kơchơ mâu kong têa châu Âu ƀă Mih, Helvetas hlo, Việt Nam kal vêh pơkâ mâu kơpong pêt ca cao, gum kuăn pơlê pêi chiâk ‘na kih thuât ƀă mung liăn vâ ‘mâi mơnhông dêi ƀăng tơnêi.

“Nôkố mâu tơdroăng pơkâ dêi tơnêi têa dế hâk vâ môi tuăn tung tơdroăng ki xúa cheăng kâ tâ tá. Tơngah tung la ngiâ ah Khu xiâm ngăn chiâk deăng ƀă Hyôh kong prâi kô ai mâu troăng hơlâ hnê mơhno troăng hơlâ tŏng gum nhên vâ tơbleăng pêi tơdroăng tơkêa ki pêt ca cao tơngah kô châ pêi lo liăn ăm kuăn pơlê pêi chiâk xuân môi tiah khu mơdró kâ. Tơdrêng amê, hlối kơdroh ki tơdjâk ‘mêi troh hyôh kong prâi ƀă kơvâ ca cao a Việt Nam”.

Ƀă ki kơnía ‘na cheăng kâ, ki ai hlâu dêi kơchơ po rơdâ ƀă tơdroăng ki tơtro ƀă troăng pơkâ pêi mơnhông pêi chiâk krá ton, ca cao dế ai rôh tơ’lêi vâ ‘mâi mơnhông ó rơdêi a Dak Lak.

Klêi kơ’nâi to lâi hơnăm ôh tá châ mơnhông, mê loăng ca cao nôkố dế pơtối vêh mơnhông châ ai hên khu ngế ki pêt mơjiâng nếo, hên rơpŏng a Tây Nguyên vêh pơxiâm mơnhông ‘na pêt hdrê loăng ki kố. Vâ loăng cao cao châ pêt mơjiâng krá tơniăn, tê plâi châ liăn hên, kuăn pơlê ối athế tơmiât nhên troh tơdroăng tăng rah xo hdrê, kih thuât pêi pêt, rak ngăn, klêi mê, troh a túa ki hbrâ mơdât oâ, hdrong, pơreăng ăm ga tơniăn, ôh tá tro oâ hdrong, pơreăng lo kâ ‘nhê. Jâ Nguyễn Thị Thanh Mai - Thak sih, cheăng a Viê̆n Khoa hok Kih thuât Chiâk deăng-Pêt kong Tây Nguyên ai hnê tối nhên ‘na tơdroăng kố. Pó vâi krâ-nhŏng o kô tơmâng.

-Ô thak sih, klêi kơ’nâi yă ca cao to kơnâ, hlo hên vâi krâ-nhŏng o tơbriât pêt hên loăng ca cao, mê tơdroăng kih thuât ki lâi ki kuăn pơlê pêi chiâk hmâ vâ ‘nâi plĕng ƀă pêi pro má môi?

Jâ Nguyễn Thị Thanh Mai: Troh a chôu phut kố, mê yă loăng ca cao ga tơniăn, chía kơnâ. Drêng kuăn pơlê pêi pêt, rak ngăn dêi loăng ca cao, tơdroăng cheăng ki apoăng ki kuăn pơlê kal vâ tăng rah ahdrối, mê cho hdrê loăng ca cao. Mê nôkố, a Việt Nam ai mâu hdrê loăng drêng pin pêt plâi ga kơtóu hên khât, mê cho mâu hdrê TD. Ing hdrê TD3, TD6, TD5, TD11. Mê mâu hdrê ki mê dế nốkố a VIệt Nam châ mơnhông lĕm, kuăn pơlê xuân hiăng pêt hên mâu hdrê ki kố.

Pakĭng mê, túa ki mơdâ pêt, rak ngăn hdrê loăng ca cao. Tơdroăng ki pêt ƀă rak ngăn hdrê loăng ca cao ahdrối nah xuân hiăng châ Viê̆n Khoa hok Kih thuât ngăn ‘na Chiâk deăng ƀă pêt kong Tây Nguyên hriăn plĕng nhên. Méluâ ti mê, klêi kơ’nâi to lâi hơnăm, drêng yă plâi ca cao chu rơpâ, hlo hên kuăn pơlê hiăng ko tah lôi dêi hdrê loăng ki kố tung kơdrum. Xua ti mê, túa ki vâ pêt ƀă rak ngăn hdrê loăng ca cao bố bố xuân hiăng ‘nâi nhên. La troh a chôu phut ki kố, túa ki pêt ƀă rak ngăn loăng ca cao ki kal má môi cho athế xúa phon hưh cơ, klêi mê, pêi pro tiô túa IPHM, tơkéa vâ tối, pêi pêt rak ngăn ca cao tơniăn ton. Pakĭng tơdroăng pêi pêt loăng ca cao cho hdrê loăng ki vâ ƀă phon hlá nhâ, Chin phuh Việt Nam xuân hiăng kĭ tơkêa môi tơdroăng ki kal mê athế kơdroh hyôh carbon. Mê nôkố, kuăn pơlê xuân hiăng pơxiâm vêh mơdâ pêt nếo hdrê ca cao ki mơdât tơdroăng mơ’no hyôh carbon vâ khoh châ mơ’no tê kloăng ca cao troh hên kong têa vâi ê.

-Drêng pêt loăng cao cao tơvât ƀă mâu hdrê loăng ki ê vâ khoh pêi lo kế tơmeăm hên tâ, vâi krâ, kuăn pơlê ki mê hmâ pêi pro ki klâi hên tâ, ô thak sih?

Jâ Nguyễn Thị Thanh Mai: Ƀă hdrê loăng ca cao, ki hmâ hlo kuăn pơlê pin hiăng ai hdrối mâu kơdrum deăng ki pêt loăng hiăng ai plâi, hiăng châ krí, tê mơdró. Ki hmâ trâm hlo hên, kuăn pơlê pin hmâ pêt tơvât hdrê loăng ca cao kố ƀă mâu hdrê loăng plâi kâ, laga, kuăn pơlê hmâ pêt tơvât a 4 hơlâ troăng dêi mâu xiâm loăng. Tiah mê, loăng ca cao kô tro tơbriât têng tô, ƀă tro tơbriât hrik trếo lĕm. Xua ti mê, ngin ai hnê tối ăm kuăn pơlê, pin athế pêt hdrê loăng ki ê tơvât la pêt xuân bố bối pin pêt tiô troăng ki pêt ca cao mê há, pôi ta pêt pơtâ tung dế trối hdrối mê hía nah xếo. Ƀă mâu hdrê loăng kong ki ai xêh, mê ngin đi đo ai hnê tối kuăn pơlê athế pêt tiô kơnâng, tíu ki tơkăng ga kô tơtro tâ. Rế pro loăng ki vâ hding tô, tât khía, xuân cho khu loăng ki vâ hrik xo hyôh carbon.

-‘Na oâ hdrong, pơreăng ki hmâ kâ ‘nhê loăng ca cao, ki rơhêng vâ tối cho kơmĕn Phytophthora, mê thak sih ai hnê tối ki klâi ăm kuăn pơlê tung hbrâ vâ mơdât, kơdê oâ hdrong?

Jâ Nguyễn Thị Thanh Mai: Ki păng ‘nâng, pơreăng, kơmĕn ki lo kâ ‘nhê a loăng ca cao kố xuân cho môi tơdroăng ki pá ƀă kuăn pơlê. Laga, ƀă loăng ca cao tâng hiăng tro kơmĕn, pơreăng Phytophthora ga ai hên. Xua ti mê, nôkố mâu túa cheăng ki mơ’no mê ƀă mâu ngế ki hriăn plĕng xuân hiăng hmâ hnê tối, kal athế xúa mâu túa pêi IPHM ƀă ki malối, tung mê cho xúa mâu hdrê loăng ki kâi trâng ƀă pơreăng, oâ, hdrong.

Mé luâ ti mê, troh a chôu phut kố, ôh tá hâi ai tơdroăng hriăn plĕng ‘na mâu hdrê ki kâi trâng vâ mơdât oâ hdrong, pơreăng, ki vâ mơ’no tối, hnê djâ ăm kuăn pơlê pêi pêt. Tung tơdroăng ki kố, troh a chôu phut kố mê kal athế pro ăm kông, hlá loăng, tróu tơkâng ăm i bâ phuâng ƀă pin athế đi đo pro mơgrúa kơdrum chiâk deăng. Mê cho môi tơdroăng ki kal tung hbrâ mơdât oâ, hdrong, pơreăng ki kâ ‘nhê loăng ca cao. Ƀă vâ mơdât oâ hdrong, pơreăng châ lo kâ ‘nhê, pin athế xúa mâu phon, pơkeăng ki pro ƀă hlá nhâ, ga cho tơmeăm ki xêt khât, trối mâu phon, pơkeăng ki pro ing Trichoderma, lơ xúa mâu pơkeăng ki tung mê ai trếo ki kâi kơdê pơreăng, ga kâi vâ mơdât Phytophthora.

-Hôm, mơnê kơ jâ!