Mâu hơnăm a chê kố, rơtế ƀă tơdroăng ki xúa ki rơkê plĕng khoa hok kih thuât tung pêt, rak ngăn, hên kuăn pơlê ki pêt kơphế a Dak Lak hiăng pêt mâu hdrê ki nếo lĕm môi tiah: plâi tum tơ’mô tâ, hrá tâ tâng vâ pơchông ƀă mâu hdrê ki ton, hiăng kơdroh tâ mâu tơdroăng ki xơpá ‘na hyôh kong prâi. Tơdroăng ki u ối cho hâi khế krí vâ ai kloăng lĕm dâi lĕm má môi. Pôa Lê Xuân Thủy, a cheăm Ea Na, tơring Krông Ana, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

“Bu krí tiah hmâ tê ôh tá athế krí tơbréa môi taih hdrối nah, hlo hiăng tum mê krí tâng krí ối drêh ối kơbâng mê gá chiâng pro xiâm loăng kơphế hlâ. Hlo xiâm ki lâi hiăng tum mê á krí xiâm ki mê. Krí tâi ki tum mê vêh krí tâi mâu xiâm ki tá hâi krí gá lĕm”.

Klêi kơ’nâi châ chât hơnăm ối rak a kơlo 30 – 40 rơpâu liăn tung môi kg kơphế kloăng, hơnăm 2023, kơphế kơdrâ to ing 50 rơpâu – 60 rơpâu liăn tung môi kg, mê hơnăm kố to lối 100 rơpâu liăn tung môi kg. Yă to xuân pro kơphế chiâng tro vâi tong krí mê kuăn pơlê athế krí rĕng tâ, ôh tá rak tơniăn ki tum. Laga tiô pôa Trịnh Đức Minh, Kăn hnê ngăn khu tơrŭm cà phê Ƀuôn Ma Thuột, kuăn pơlê Dak Lak tơdroăng kố xuân ối châ kuăn pơlê Dak Lak pêi pro tro. Kơxô̆ krí plâi tum xuân ối châ lối 85%.

“Kuăn pơlê pêi chiâk vâi hlê plĕng khât ‘na rak vế ki dâi lĕm, ôh ti xê ing mâu rôh ki pêt mê ối troh tơdroăng ki krí. Tung tơdroăng ki pêi kơphế hưh cơ, kơphế krá tơniăn, kơphế hmâ tro ƀă kong prâi tơnêi tơníu, kuăn pơlê ối hlê plĕng ôh tá pêi tiô mâu tơdroăng ki dâi lĕm mê vâi tơmâng ngăn troh tơdroăng ki krá ton dêi kơdrum loăng pêt. Ing nah ki dâi lĕm plâi kơtốu dêi kơphế Dak Lak dâng 3 tâ̆n tung môi ha xo ƀă mơeăm rak môi tiah mê, mê vâi ôh tá pêi tiô mâu tơdroăng ki dâi lĕm plâi kơtốu hên la ôh tá rak tơniăn troh hdrê loăng pêt”.

Dak Lak nôkố ai lối 210 rơpâu ha, kloăng kơphế rêm hơnăm châ lối 550 rơpâu tâ̆n kloăng. Vâ mơnhông kơvâ kơphế krá tơniăn ton, kong pơlê hiăng mơjiâng pro hên tơdroăng tơkêa ki ai tơdjâk troh kơvâ kơphế ƀă ai mâu troăng hơlâ mơdêk ki dâi lĕm dêi kơphế ki rôh ki pêt, troh krí, uâ pơ’liê ƀă te3e kơphế. Tung mê, krí kơphế tum cho môi tung mâu tơdroăng ki kal khât. Pôa Nguyễn Văn Hà, Kăn phŏ pơkuâ Khu ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

“Ngin dế hnê pơchân kuăn pơlê pôi tá krí kơphế ối drêh, athế rak tơniăn ki tum. Má péa cho klêi krí vâ rak tơniăn ăm kloăng kơphế châ tiô pơkâ dâi lĕm. Má 3, dế pơkâ thế mâu tíu ki tê roê kơphế ngi kong têa ê rĕng tơrŭm ƀă mâu khu pêi cheăng tơrŭm, mâu tíu pêi cheăng tơrŭm dêi kuăn pơlê pêi chiâk vâ kloăng kơphế dêi kuăn pơlê klêi krí kô châ uâ pơliê ăm hnoăng cheăng tê ngi kong têa ê vâ rak tơniăn dâi lĕm xuân môi tiah tơƀrê”.

Tuá ki krí xo, uâ mơdiê cho kal khât ‘nâng tung tơdroăng ki vâ rak vế ăm ki lĕm dâi dêi kloăng, ki xú lĕm, ki pơ-ou ƀă ki tơ’mô lĕm dêi kloăng  kơphế. Tiah mê, pin kal athế plĕng nhên ki klâi drêng krí xo, uâ mơdiê vâ tơniăn ăm kơphế châ rak vế dâi lĕm má môi klêi kơ’nâi krí. Ngế chêh hlá tơbeăng ki hmâ hriăn chêh ‘na kơphế ai roh êng Tiê̆n sih Phạm Công Trí-Ngế ki hriăn cheăng ‘na chiâk deăng ‘na tơdroăng ki kố.

-Ô Tiên sih Phạm Công Trí, dế nôkố hên mâu kơdrum deăng a kong pơlê Dak Lak hiăng pơxiâm mot tung rơnó krí kơphế hneăng hơnăm 2024-2025, mê pôa hôm ai tối pơchân klâi ‘na tơdroăng ki krí xo vâ kloăng kơphế châ rak ki dâi lĕm má môi?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Drêng krí dêi tơmeăm vâi krâ-nhŏng o athế chôu vế athế krí tơrêm kơpâu ăm ga i tơtro. Pin mâ ta rơvê ah pro tơđôu lôi tơxui kơphế, ôh ta pro tơ’nhiê plâi. Tơdroăng krí kơphế pin athế ví ing tơdroăng ki pro tơđôu tơxui a ko plâi kơphế, ah drêng tê kô ôh ta châ kơnâ liăn. Tâng pin pro tơđôu, lơ xăn lôi tơxui kơphế, drêng uâ mơdiê plâi kơphế mê ah, mâu xok, mâu tơmeăm ki pro ŭm kô chiâng tâ troh a kloăng kơphế. Tâng iâ mơdiê lôi kơchoh tiah hmâ, mê tơdroăng ki krí tro tơđôu tơxui kơphế ga ôh ta ai tơdroăng klâi tâng pin rĕng uâ mơdiê hlối. Laga, tâng pin uâ mơdiê kơphế tiô túa ki pá tâ, tơxui dêi kloăng kơphế pơkal athế châ rak i dâi lĕm, drêng krí plâi kal athế tơtrŏng ‘na tơdroăng kố, mâ ta pro plâi, tơxui tro tơlêa, tro tơlŏng, drêng pin têng, uâ pơli ah ga kô dâi lĕm.

-Drêng krí, pin athế krí tiô kơpâu plâi, laga, ô tiê̆n sih ƀă kơpâu ki ai plâi ối  drêh tơvât ƀă plâi ki hiăng tum, mê pin athế pro tiah lâi ah?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: A kơpâu plâi tâng rơtế ai plâi hiăng tum ƀă plâi ối drêh drêng krí xo mê athế ‘măn krê, ôh ta ok ‘măn tơdjuôm ƀă môi tíu, malối ƀă mâu plâi ki ối ‘miế, ối drêh drêng tê vâi kô ôh ta vâ rôe. Ƀă mâu rơpŏng ki dah ai xêh liăn ngân, kế tơmeăm, tâng a xiâm loăng ối hên plâi drêh, mê pin athế roăng lôi ‘nôi, tơkôm la lâi plâi a kơpâu ki mê hiăng tum khât, tum tâi tâng mê nếo krí xo. Tâng cho roh ki krí má mơ’nui rơnó, mê drêng krí pin athế rĕng rah plâi ki ối drêh mê klâ ‘măn ê. Tâng hmôu pa lôi plâi tum ƀă plâi drêh tơdjuôm mê drêng têng, uâ pơli ah ga kô ôh ta dâi lĕm, kloăng ga kô ôh ta xú lĕm, thăm nếo kô pro chiâng rế ‘mêi ăm plâi kơphế hên.

-Cho ‘nâng, drêng krí plâi ối drêh ga kô tơdjâk hên troh ki dâi lĕm dêi kloăng kơphế, ki xú lĕm dêi kơphế. Xua ti mê, ƀă kơpâu kơphế ki hiăng tum peâk, thăm nếo hiăng khăng a tơkâng mê hôm chiâng krí ‘măn tơdjuôm ha lơ ti lâi, ô tiê̆n sih?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Pin athế tơtrŏng a tơkâng loăng kơphế ai mâu kơpâu plâi kơphế hiăng lối kơ tum peâk, pin athế krí to plâi ki mê vâ têng, xo kloăng ga. Ƀă mâu plâi kơphế ki hiăng tum la hiăng khăng xêh a tơkâng loăng, tâng klêi krí pin vâ têng, kơ-óu lơ pơli ga kô pro kơmăi ki vâ rah pro tơklâ pá vâ chiâng châ ‘măn krê ăm khu kloăng kơphế ki mê, xua mê, ga kô pro mơdon, ƀă chiâng tâi chôu phut pêi cheăng dêi kơmăi. Lơ pin tơvât tơvĕng mâu plâi ki hiăng tum ƀă lối kơ hiăng khăng xêh, tung pơla têng, kơ-óu ga xuân pro chiâng tơdjâk troh tơmeăm ki pin vâ pơli mê, malối vâ tê mơ’no ah ga kô ôh tá lĕm dâi tơ’mô. Xua ti mê, ƀă mâu hdrê kơphế ki dâi lĕm, tơdroăng ki krí plâi kơphế ga cho kal khât ƀă tiah mê, kloăng kơphế ki pin têng, kơ-óu lơ uâ pơli chiâng tơpoăng ga kô dâi lĕm khât.

-Ê, tiê̆n sih hiăng ai tối ‘na tơdroăng ki krí, la môi tung mâu tơdroăng ki kal mê vâi krâ-nhŏng o xuân kal vâ hlê plĕng dế nôkố cho tơdroăng ki têng, kơ-óu, lơ uâ pơli pro tiah lâi vâ ga pôi ta tơdjâk chiâng ‘mêi ăm plâi kơphế klêi krí xo ing chiâk deăng. Mê tiê̆n sih ai tối pơchân ki klâi ƀă vâi krâ-nhŏng o vâ hbrâ pêi pro rơkê ‘na tơdroăng ki kố?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Tơdroăng ki têng, kơ-óu, pơli kơphế ôh ta xê ga pro ăm kloăng kơphế thăm rế lĕm, la ga rak ăm kloăng kơphế ối ai ki xú lĕm, xú kơhiâm tro tiah tơná kơphế ki pin hiăng pêt mơjiâng mê. Dế nôkố, tơdroăng ki uâ mơdiê kơphế ki vâ ăm ga chiâng dâi lĕm, kơphế ki xú pơ-ôu, lơ têng plâi ối kơchoh ki pin ‘măn chôu a hngêi ki a ‘ngêi lâm ƀaih lơ hlâm, dế nôkố hlo ai hên ngế pêi pro ‘nâng. Vâ rak ki lĕm ăm kơphế Việt Nam châ tro tiô tơdroăng ki dâi lĕm má môi mê túa ki têng, kơ-óu châ hên ngế rơhêng vâ pêi pro mê nôkố vâi hmâ têng plâi drêng hiăng xăm lơ têng ƀă kơmăi ta plâi ki nếo krí. Tơdroăng ki têng plâi tum ki nếo krí lơ têng a kong tô, pro tiah lâi vâ rak ăm plâi ôh ta tro phôk, pêi ‘ló kih thuât ki kuăn pơlê rơhêng vâ pêi pro dế nôkố.

Maluâ ti mê, tung mâu khế hơnăm achê pơla kố, plông ki têng plâi kơphế rế hía rế kŭn, hên kuăn pơlê hiăng ‘nâi pêi pro tiô túa ki uâ lŏng tah lôi kơtôu kơphế vâ têng, lơ klêi kơ’nâi mê vêh uâ vâ lŏng kơtôu kơphế. Kố cho môi túa pro ki trâm hên tơdroăng ôh tá tơniăn. Tơdroăng ki uâ pro tơlŏng kơtôu kơphế, kô pro kloăng kơphế chiâng xú môi tiah têa, pro ăm kơphế rĕng khăng ‘răng tâ. Maluâ ti mê, drêng pin uâ pro tơlŏng kơtiê kơphế ga kô pro kloăng kơphế tro tơlêa, tro tơhneăng. Tâng pơla krí xo kơphế hdrối mê ôh ta krâu tơdroăng rak ăm plâi dâi lĕm, malối, krí ta plâi ối ‘miê, lơ ối kơbâng, drêng uâ pro tơlŏng kơtôu plâi kô chiâng ‘mêi ăm tâi tâng khu plâi kơphế ki hên. Xua mê, ngin ai hnê tối vâi krâ-nhŏng o kal athế pôi ta xúa kơmăi vâ uâ pro tơlŏng kơtôu plâi kơphế. Pin chiâng vâ pro tiô 2 tơdroăng. Má môi, pro plông têng kơphế athế kân rơdâ, drêng têng tôu athế khuih, pơhlêh plâi kơphế đi đo vâ ăm plâi ki lâi xuân xăm, khăng lĕm, hmâ pin xúa kơmăi têng xuân athế pro tiah mê, pro ti lâi ăm tơrêm pŭm plâi kơphế pơrá châ xăm, khăng tơ’mô. Tuá pro ki má péa, pin xua kơmăi ki lŏng kơtôu plâi ối drêh, ôh ta xúa têa xếo. Tơkéa vâ tối pin bu lŏng kơtôu, xo kloăng ki ối kơchoh, klêi mê, pin têng kloăng ga kô rĕng xăm, rĕng khăng tâ.

-Laga dế nôkố xuân ối ai hên kuăn pơlê xuân ối xúa kơmăi ki vâ lŏng kơtôu kơphế, mê pôa hôm ai tơdroăng hnê tối ki klâi ‘na tơdroăng mê?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Ki ahdrối tâ, ƀă mâu rơpong ki dế xúa kơmăi ki vâ lŏng kơtôu kơphế, mê kal athế têng, khuih dêi kơphế đi đo vâ ăm plâi kơphế rĕng xăm, klêi mê nếo xua kơmăi vâ loăng kơtôu kơphế, ga kô ôh ta ai tơdroăng ki plâi tro ŭm, tro phôk. Tâng pro tiah mê, ga kô châ rak vế ăm kloăng kơphế dâi lĕm. Mâu hơnăm la ngiâ ngin tamiât tiah kố, mâu khu râ, kơvâ cheăng, vâi krâ-nhŏng o ki pêi chiâk deăng kal athế hnê tối ăm hên ngế ‘nâi pôi ta xúa kơmăi lŏng tah kơtôu kơphế, tơdroăng ki uâ mê bu chiâng uâ báu xo, ƀă plâi kơphế pin athế têng ăm i xăm ‘nôi vâ ga châ rak dêi kí xú lĕm, pơ-ôu dêi kloăng kơphế.

-Hôm, mơnê kơ Tiê̆n sih Phạm Công Trí hiăng hnê tối ăm vâi krâ-nhŏng o.