A kơdrum kơphế lối 1 ha drêh kơbâng lĕm, mâu kơpâu plâi kơphế kơtóu agrut kô troh môi rơnó châ krí dêi plâi hên, jâ Đỗ Thị Hưng, ối a thôn 12, cheăm Ea Kar, kong pơlê Dak Lak phiu ro riân tơmiât dêi hdrối rơnó kô ah plâi kơphế kô châ lối 4 tâ̆n kloăng, hên tâ tâng vâ pơchông ƀă hdrối nah. Tơdroăng ki tơxâng vâ tối, kơxô̆ phon hoă học rơvât, tung mê ƀă pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong hiăng kơdroh hên kơnôm xúa túa “Rak ngăn ivá mâu loăng plâi”. 

" Hdrối nah, á pêt mê rêm ngế rơvât phon hlối xôh pơkeăng ti lâi a pro tiô ti mê. Sap a xúa túa rak ngăn ivá mâu loăng plâi pêt  loăng kơphế, a xuân hlo tơ ê, lĕm tâ mâu plâi hdrối hên tâ, hlối tơƀrê tâ hdrối á hâi xúa pêi nah”.

Xuân môi tiah jâ Hưng, hrĭng rơpŏng kuăn pơlê a mâu kơpong pêt kơphế ki xiâm dêi Dak Lak môi tiah Krông Păč,. Krông Năng, Čư̆ Kuiñ... xúa tơƀrê tơdroăng rak ngăn ivá  loăng plâi. Túa pêi pro achê nếo tơkŭm a tơdroăng mơdêk ivá ăm lĕm loăng pêt teăng bú pêi mơ’hnuâ, xôh pơkeăng kơdê ôa hdrong.

Cho môi tung mâu rơpŏng xúa túa pêi lối 2 ha kơphế ƀă pro pơxúa tơƀrê nhên drêng kơxô̆ liăn ‘no kơdroh 15-20%, pêi châ tâk tâng riên 10%, ƀă ki lĕm dêi kloăng kơphế châ ’mâi hơ’lêh, jâ Đinh Thị Như Lê ối a thôn 2, cheăm Phú Xuân, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

"Klêi xúa túa pêi cheăng tơkŭm tâi tâng mê ki mơnhông tơƀrê dêi loăng kơphế hiăng mơhno nhên tâng vâ pơchông ƀă hdrối nah pin pêt rak ngăn tiô hmâ ing ton nah. Tơkâng hlá ngiât lĕm hlối kơdroh mâu ôa hdrong kâ ’nhiê, môi tiah pơreăng pro lo têa nheăn, hdrong kâ tung loăng pro tơđôu ƀă tơruih plâi ƀă malối cho kơdroh   pơreăng pro prăng rơmon hlá a loăng kơphế”.

Tiô Tiê̆n sih Phan Việt Hà - Phŏ viên trưởng Viện Khoa hok kih thuâ̆t Chiâk deăng loăng kong Tây Nguyên tối, túa rak ngăn ivá ăm mâu loăng pêt cho troăng pêi pro ki tơtro ƀă tơdroăng pơkâ mơnhông ngiât lĕm, hmâ ƀă hyôh kong prâi hơ’lêh a Tây Nguyên. Kố ôh tá xê to bú troăng hơlâ kih thuâ̆t, mê ối cho tuăn tơmiât túa pêi cheăng ki nếo, ngăn ivá loăng plâi ƀă nhâ loăng kuăn kiâ cho xiâm. Drêng loăng hiăng xông mo lĕm, tơnêi rơdêi, kuăn pơlê mo lĕm châ- tá cheăng kâ ƀă hyôh kong prâi.

Pôa Đinh Văn Đang, Ngế pơkuâ Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, ing ki khât ăm hlo, rak ngăn ivá ăm loăng plâi pro pơxúa hên, cho hvêa prôk ki apoăng vâ kơvâ pêt kơphế Việt Nam hvái ngăn pêi troh pơkâ mơnhông krá tơniăn ƀă ai tiô púi vâ pơkâ lâp plâi tơnêi.

" Túa rak ngăn ivá loăng mâu loăng pơlâi mê ngin hiăng tơbleăng pêi hên a tâi tâng mâu túa loăng plâi mê cho kơphế, báu, tiu, loăng sầu riêng. Ing mê, tơdroăng tơbleăng mâu túa loăng mê rôh apoăng hiăng pro pơxúa tơƀrê vâ kum ăm kơdrum loăng plâi dêi rơpŏng hngêi mơnhông krá tơniăn ƀă hlối tơbrê. Tung la ngiâ, mê ngin kô pơtối tơrŭm ƀă mâu kŏng ti, khu mơdró, mâu ngế pêi cheăng tung mê, mâu hngêi trung vâ po mâu lân hriâm hnê, tơpui tơno, mơjiâng túa pêi cheăng vâ kum ăm túa pêi cheăng kố rế châ po rơdâ lâp lu”.

-Tung pơla kong prâi hơ’lêh rế hía rế ôh tá tơniăn, tơdroăng pêi chiâk deăng tiô troăng krá tơniăn, kơdroh ki ôh tá tơniăn ƀă mơdêk ki châ tơƀrê cheăng kâ cho kal khât. Ki rơhêng vâ tối ƀă loăng kơphế, khu loăng pêt ki xiâm dêi Tây Nguyên, xúa mâu ki rơkê kih thuât dế cho kế lôu vâ mơdêk ki dâi lĕm ƀă ivá tơbriât cheăng. Troăng pêi ‘’Rak vế ivá loăng plâi tơkŭm tâi tâng’’ dế châ kuăn pơlê tơmâng ƀă pêi pro rơdâ. Tiah mê troăng pêi kố gá phá tơ-ê môi tiah lâi ƀă pro ti lâi vâ xúa châ tơƀrê a kơdrum kơphế? Tiên sih Đặng Bá Đàn – Kăn pơkuâ Ƀơrô Tíu xiâm mơhnhôk pêi chiâk deăng Nam Trung Bộ ƀă Tây Nguyên mơnhên inhên tâ ‘na mâu tơdroăng ki pơxúa xuân môi tiah kih thuât ki xiâm dêi troăng pêi kố.

-Ô pôa, tung rak ngăn ivá loăng plâi tŭm tâi tâng ƀă kơphế, tơdroăng ‘na kih thuât ki xiâm cho ki klâi?

Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn: Tung mâu troăng pơkuâ tŭm tâi tâng mê pin xúa hên troăng pêi. Drêng kơphế rơdêi lĕm mê gá kô kâi hbrâ mơdât mâu ôa hdrong. Gá xuân chiâng hrik trếo piê kơhiâm lĕm tro tâ, ƀă gá kô chiâng tơpo reăng, kơ’muăn plâi lĕm tro tâ, xuân môi tiah ki dâi lĕm kơphế gá tơniăn hên tâ. Tơdroăng rak tŭm tâi tâng pin thế rak tơnêi. Pro ti lâi tơnêi ôh tá hía tâi trếo ki piê kơhiâm, tơnêi kô rak ki tơdâng, tơniăn kong prâi ôa ki lĕm tung tơnêi. Ƀă trếo hưh cơ ai tŭm, tơtro vâ loăng hrik drêng pin rơvât phon vô cơ tơdâng tơ’mô.

Ƀă má péa, tung tơdroăng rak ngăn tŭm tâi tâng mê pin ôh tá xê to tơmiât troh tơdroăng cho hbrâ mơdât ôa hdrong. Pin thế tơmiât rơdâ tâ mê cho loăng mo dâi kô kâi mơdât mâu pơreăng ôa hdrong. Tối môi tơdroăng pơtih môi tiah pơreăng tuyến trùng vâ pơtih, mê drêng pin xúa phon hưh cơ ƀă pin rah hdrê lĕm mê pin ôh tá xúa phon hoă hok, pro kơdroh kơxô̆ liăn mê mơdêk ki châ tơƀrê cheăng kâ. Lơ tôh têa ăm reăng tơpo tơdrêng môi hdroh. Pin xúa troăng tôh têa tơtro mê loăng kơphế lo tơdrêng môi hdroh ƀă plâi kơ’muăn tơdrêng môi xôh, pin kô châ krí, pin kơdroh lŭp klêi kơ’nâi krí. Lơ pôe tơkâng, pin pro tơ’lêi hlâu pro phuâng lĕm vâ kơdroh mâu ôa hdrong. Ƀă mơdêk loăng ki pro xâp rơngiâp mê pin kô mơdêk pêi lo paking kơphế, mê pin pêt tơvât mâu loăng plâi ki ê xuân cho môi troăng pêi tŭm tâi tâng. Pro kơdroh mâu tơdroăng tro lŭp ƀă mơdêk ki châ tơƀrê dêi pêt kơphế.

-Ƀă loăng kơphế, tơdroăng xúa troăng pơkuâ tŭm tâi tâng thế pơxiâm ing lâi ƀă kuăn pơlê kal tơtrŏng tơdroăng klâi, ô pôa?

Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn:  Mâu troăng pêt tŭm tâi tâng mê cho tiô rêm hneăng. Mơni ing drêng pin pơxiâm pêt nếo, pin hbrâ pơchoh xúa tơnêi, mơgrúa tơnêi, pin hbrâ loăng hdrê. Ƀă tơdroăng rak ngăn, pin xuân tơmiât troh môi kơpong pêt cho tơniăn krá. Xua tơdâng phon rơvât, tôh têa tơtro. Ƀă pin pêt loăng ki vâ ăm xâp rơngiâp, pêt loăng ki tơkâng xŏn tâ, tơkâng ‘nâng ‘nâi tâ. Ƀă xúa châ tơƀrê mâu tơdroăng pêt tơvât loăng plâi mê gá pơxiâm sap ing apoăng. Ƀă tiô tơdroăng inhên dêi rêm kơdrum pêt, kô chiâng cho kơdrum ton hơnăm lơ kơdrum hiăng nếo pêt lơ kơdrum vêh pêt mê pin kô ai mâu troăng pêi rak ngăn tơtro.

-Ô pôa, ki nhên khât kơphế tro mâu ôa hdrong môi tiah iâ prâp, kơmeăn khêi lơ tuyến trùng, tơdroăng xúa pơkuâ tŭm tâi tâng châ pêi pro môi tiah lâi?

Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn: Tơdroăng mơdât ôa hdrong tŭm tâi tâng mê pin ki hên thăm pêi pro tơdroăng pôa tơkâng, pro loăng phuâng. Ƀă pin xúa mâu phon hưh cơ, phon vi sinh. Kal xúa phon hoă hok bu tŭm ƀă mơdât ôa hdrong ƀă troăng pêt tiô troăng sinh ok. Ƀă drêng loăng kơphế pơreăng hên ƀă tiô pơchân tối dêi kơ koan cheăng mê pin nếo xúa hŏa hok.

-Rak tơnêi dâi lĕm cho tơdroăng xiâm ki kal dêi troăng pơkuâ tŭm tâi tâng. Tiah mê kal rơvât trếo piê kơhiâm ƀă rơvât phon hưh cơ, phon vi sinh lơ pro ăm tơnêi hơpok lĕm môi tiah lâi, ô pôa?

Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn: Tơdroăng ki tơniăn trếo piê kơhiâm tơnêi dâi lĕm cho pin pro ti lâi rak tơnêi ôh tá ăm hdrok hiu. Pin pơchoh tơnêi rơvât phon tơdâng tơ’mô tá hưh cơ ƀă vô cơ. Ƀă pin thăm rơvât phon vi sinh vâ pro tơdâng tơ’mô vi sinh tung tơnêi vâ loăng ai tơtro ƀă dêi pó pơla rêi ƀă tơnêi. Má péa nếo, cho tơdroăng rơvât phon hưh cơ mê gá tâk ki lĕm dêi tơnêi ƀă phon rơvât châ xúa tâi lĕm tro má môi.

-Ê, pâ mơnê kơ Tiê̆n sih Đặng Bá Đàn!