A ƀăng tơnêi lối 1 ha 2 sào pêt tơvât kơphế, tiu ƀă sầu riêng dế tung pơla ai plâi, pôa Triệu Văn Phúc, a cheăm Quảng Phú, kong pơlê Dak Lak, phiu ro tối: túa pêi kố hlo tơbrê khât hơnăm ki pôa veăng tơrŭm tung khu pêi cheăng tơrŭm ƀă xúa khoa hok kih thuât châ lăm hriâm ing mâu lâm ki hnê pêi chiâk pêi deăng. Tiô pôa Phúc, hdrối nah, rơpŏng pôa pêt ki hên cho tiô tơdroăng ki tơná hmâ pêi,  kơphế ôh tá châ hên. Ing rôh ki veăng mot tung khu pêi cheăng tơrŭm, châ vâi hnê ăm pêt kơphế tôh têa ƀă klŏng ki lo têa i iâ, rak ngăn, choi phon, xôh pơkeăng, pêt tơvât ƀă vâi roê xo mâu kơphế tiu ki pôa pêi lo, hlo tơƀrê khât.

“Hdrối nah, rôh ki á tá hâi mot tơrŭm tung khu pêi cheăng tơrŭm mê pêi lo liăn ôh tá hên. Kơ’nâi mê ai khu pêi cheăng tơrŭm, á mot tơrŭm ƀă vâi mê pêi lo liăn hên tâ, ‘mâi pêt kơphế pêi tiô tơkêa khu pêi cheăng tơrŭm mê ai hên ki pơxúa. Vâi krâ kuăn pơlê pêi tiô ƀối túa pêi dêi Khu pêi cheăng tơrŭm ‘na kih thuât rak ngăn, choi phon, xôh pơkeăng, pêt tamó kơphế, tiu ƀă sầu riêng”.

Pôa Phúc cho môi tung 27 ngế cheăng dêi Khu pêi cheăng tơrŭm Pêi chiâk pêi deăng ƀă Tê mơdró Bình Minh, a cheăm Čư̆ Suê (nôkố cho cheăm Quảng Phú, kong pơlê Dak Lak). Mơjiâng a hơnăm 2016, apoăng Khu pêi cheăng tơrŭm trâm hên xơpá ‘na liăn ƀă kih thuât rak ngăn. Laga, kơnôm ing châ tơdjêp mâu lâm hnê hriâm, ing mâu rôh po hôp, rôh po kơchơ mơđah tơbleăng tơmeăm xua khu hnê mơhnhôk pêi chiâk tơkŭm po, mâu ngế cheăng hiăng pơhlêh túa tơmiât pêt, khên tơnôu xúa kih thuât nếo. Jâ Triệu Thị Châu, Kăn pơkuâ Khu pêi cheăng tơrŭm ăm ‘nâi, tơrŭm pêt kơphế, tiu tiô troăng krá ton pro ăm tơdroăng rêh kâ ối dêi mâu ngế tơrŭm cheăng tơniăn tâ.

“To lâi hơnăm vêh ngi kố ki lĕm, kơphế ai plâi kơtóu, hlo tơniăn tâ mâu hơnăm ki ngin tá hâi xúa túa ki pơkuâ ngăn tơdroăng kố. Ngin ‘nâi tơ’nôm ‘na tơdroăng ki mơdât kơxô̆ phon rơvât, ‘nâi xúa phon rơvât túa ki lâi choi a rơnó tôu, mê ki lĕm dêi plâi kơphế hlo lĕm tâ hdrối nah, Kŏng ti xiâm mơnhên tối khât ki lĕm kơphế dêi ngin”.

Ôh ti xê to Khu pêi cheăng tơrŭm Bình Minh, mê ối ai hên tíu pêi cheăng ki ê a Dak Lak xuân dế pêi pro tro hnoăng cheăng tơdjêp dêi Mơhnhôk pêi chiâk vâ mơjiâng kơpong pêt krá tơniăn. Môi tiah Khu pêi cheăng tơrŭm Pêi chiâk pêi deăng krá tơniăn Cư Suê lơ 2 khế 9, cheăm Quảng Phú, hiăng tơrŭm ƀă Kŏng ti pêi cheăng tiô rơnó môi tung khu Tê roê tơmeăm lơ 2 khế 9 Dak Lak (SIMEXCO Dak Lak) pêt kơphế tiô pơkâ (Feơ-thrêit) Fairtrade. Pôa Đặng Dậu Thanh, Kăn pơkuâ Khu pêi cheăng tơrŭm pêi chiâk pêi deăng krá ton Cư Suê lơ 2 khế 9 ăm ‘nâi, tơrŭm ƀă khu mơdró kâ, Khu pêi cheăng tơrŭm ai ivá pêi cheăng vâ ‘no liăn pro hnôu ki châ tiô pơkâ rak vế, tíu têng kơ-óu kơphế ối drêh, tơdrêng amê hlối pro túa pơkâ rak ngăn tiô chal nôkố:

“Veăng tung tơdroăng tơrŭm, khu pêi cheăng tơrŭm châ kŏng ti gum hnê ư̆ng yŭng pơhlêh kơxô̆ tung pêi chiâk pêi deăng, chiâng vâ chêh ‘mot tung kơmăi rêm hâi tơdroăng ki mơjiâng pro, pơkuâ ngăn oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhiê a ư̆ng yŭng, kuăn pơlê pêi chiâk chiâng vâ pơkuâ ngăn tơdrêng a phôn râng kŏng ki rơkê dêi tơná, ing mê gum pơxúa ăm tơná tâng vâ pơchông tung pơla pêt tiô rêm hơnăm, pro pơxúa tung pơkuâ ngăn tơniăn tro tâ, tăng ‘nâi xiâm kối gá tơ’lêi hlâu tâ”.

Mơnhên ki kal dêi tơrŭm tơdjêp ki kơnía, kong pơlê Dak Lak hiăng tơbleăng pêi hên troăng hơlâ mơdêk hnoăng cheăng dêi cheăng kâ khu pú hên ƀă khu pêi cheăng tơrŭm pêi chiâk pêi deăng. Lối hrĭng tơdroăng tơrŭm tơdjêp hiăng châ kĭ, hên khu mơdró kâ hbrâ rơnáu tơrŭm ƀă kuăn pơlê pêi chiâk vâ mơjiâng kơpong pêt tơkŭm. Tung hneăng 2021 – 2025, Tíu pêi cheăng Hnê mơhnhôk pêi chiâk kong pơlê Dak Lak hiăng tơrŭm ƀă mâu tíu pêi cheăng, khu mơdró kâ tơbleăng pêi lối chât túa mơđah tơbleăng, tơkŭm pêt hdrê loăng, păn mơnăn mơnoâ xiâm dêi kong pơlê. Pôa Đinh Văn Đang, kăn pơkuâ Tíu pêi cheăng Hnê mơhnhôk pêi chiâk kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

“Ngin hiăng tơrŭm ƀă mâu tíu pêi cheăng, mâu kŏng ti, khu mơdró kâ tung kơvâ cheăng pơhlêh kơxô̆ tung pêi chiâk pêi deăng vâ mơjiâng pro mâu túa pơkâ mơđah tơbleăng, malối cho râng kŏng mơhno tơdroăng cheăng vâ gum vâi krâ nhŏng o ki pêi chiâk rế hía rế châ tơrŭm tung mâu kơvâ cheăng ki nếo, xúa tuăn ngoâ rơkê ki kuăn mơngế pro, kong ngê̆ AI tung pêi chiâk pêi deăng”.

Ô vâi krâ-nhŏng o ƀă pú hmâ! Pin xuân hiăng hmâ ‘nâi, tơdroăng ki hnê mơhnhôk ‘na pêi chiâk deăng cho hnoăng cheăng ki kal, djâ troăng, tơdjêp hnối rơtế prôk ƀă mơngế kuăn pơlê pêi chiâk vâ pêi pro châ tơƀrê tâ ‘na hnoăng cheăng ki tơrŭm pơla 4 khu. Vâ mơnhên hnoăng cheăng ki mê, ngế chêh hlá tơbjeăng ki hriăn plĕng ‘na tơdroăng kố, ai kơ-êng pôa Đặng Bá Đàn, Phŏ Kăn Ƀơrô má môi Pêa Hdroh tơnêi têa, cheăng tung Tíu xiâm Hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng dêi tơnêi têa. Pó vâi krâ-nhŏng o rơtế tơmâng:

-Ô pôa, pin xuân chiâng hlo, hnê mơhnhôk ‘na pêi chiâk pêi deăng hiăng veăng gum tơdjêp, tơrŭm ó rơdêi pơla kuăn pơlê ki pêi chiâk pêi deăng, khu pêi cheăng tơrŭm ƀă khu mơdró kâ a Tây Nguyên. Pôa búa tối nhên tâ ‘na hnoăng cheăng ki djâ troăng ahdrối dêi khu cheăng hnê mơhnhôk ‘na chiâk deăng tung pơla mơjiâng ƀă mơnhông pêi pêt kế tơmeăm a mâu chiâk deăng ki pêt hên kơphế, kơxái tiu, sâu riêng?

Pôa Đặng Bá Đàn: Luâ 30 hơnăm kố, khu cheăng hnê mơhnhôk ‘na pêi chiâk pêi deăng hiăng pêi pro hên mâu tơdroăng cheăng, tơdjêp ƀă khu kuăn pơlê pêi chiâk, ki malối a kơpong Tây Nguyên. Ahdrối nah, ngin hnê mơhnhôk ‘na chiâk deăng tiô túa ki achê pro ti lâi vâ pêt mâu hdrê loăng kơphế, kơxái tiu, sâu riêng a chiâk deăng vâ ga ai plâi kơtóu hên. La nôkố, ing tơdroăng ki pơkâ nếo dêi pơlê pơla, dêi lâp plâi tơnêi, pơkal athế hlê plĕng nhên ‘na hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng tiô túa ki trâu rơdâ luâ tâ, hnoăng cheăng hngăm tơbrê tâ, mơnhông hnoăng cheăng dêi tơdroăng hnê mơhnôk ‘na túa pêi chiâk pêi deăng.

Dế nôkố, khu Hnê mơhnhôk pêi chiâk pêi deăng dêi Tơnêi têa xuân môi tiah mâu Khu hnê mơhnhôk pêi chiâk pêi deăng dêi mâu kong pơlê pêi pro ‘na hnoăng hnê mơhnhôk pêi chiâk pêi deăng 2 râ xuân athế pêi pro tiô troăng pơkâ ki nếo dêi Hlá mơ-eá kơxô̆ 60. Nôkố, hnoăng cheăng dêi Khu hnê mơhnhôk pêi chiâk pêi deăng, ki apoăng mê cho rơtế pêi pro ƀă kuăn pơlê ki pêi chiâk vâ pêi dêi hnoăng cheăng ki tơrŭm ƀă mâu khu mơdró kâ, ƀă mâu khu ki tơkŭm po mâu tơdroăng pêi chiâk pêi deăng xuân tiah mâu khu râ ki tơkŭm po tung lâp plâi tơnêi vâ pơtối hnê mơnhông mâu ngế ki rơkê, ing mê, khoh chiâng ai ivá ki ó rơdêi tung rêm hnoăng cheăng, tơniăn vâ gum ăm tơdroăng pêi chiâk pêi deăng kâi châ mơnhông. Rơtế ƀă mâu ngế hriăn plĕng ‘na cheăng khoa hok, mâu khu mơdró kâ, rêm râ, kơvâ cheăng ƀă mâu khu pơkuâ cheăng pa kong Chin phuh thăm mơdêk hnoăng cheăng hnê mơhnhôk ăm kuăn pơlê hlê plĕng ‘na túa pêi cheăng kâ krá tơniăn ton la ngiâ, pêi mơjiâng hên kế tơmeăm dâi lĕm, tê châ liăn hên gum ăm tơná kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng châ xúa dêi hnoăng ki pêi mơjiâng mê.

-Tung pơla hyôh kong prâi rế hiá rế tô ƀă kal ai troăng hơlâ ki pơkâ tơtro vâ mơ’no tê dêi kế tơmeăm ăm kong têa ê rế hía rế hên, mê hnoăng hnê mơhnhôk ‘na pêi chiâk pêi deăng ga ai pêi pro ti lâi vâ kơ tơxâng, ô pôa?

Pôa Đặng Bá Đàn: Pin xuân chiâng tối tiah kố, tung pơla kong prâi rế hiá rế tôu a lâp plâi tơnêi, tơdroăng cheăng ki apoăng mê cho khu ngăn ‘na hnê mơhnhôk pêi chiâk pêi deăng kal athế châ mơhriâm, kal athế hlê plĕng mâu tơdroăng ki nếo ai, pro ti lâi vâ tơxâng ƀă hnoăng cheăng ki pơloăng mơnúa, xahpá ki nếo dêi  tơdroăng pêi chiâk pêi deăng, mê cho pêi mơjiâng kế tơmeăm ăm mơngế ki rôe, ƀă mơjiâng tuăn loi ăm mơngế ki pêi chiâk pêi deăng, thăm mơdêk ki kơnâ dêi mâu tơmeăm ki pêi lo ing chiâk deăng dêi Việt Nam troh a mâu kơchơ tung lâp plâi tơnêi.

Cheăng xúa kơxô̆ chal nếo cho môi tung troăng prôk ki kal má môi tung lâp plâi tơnêi tung pêi chiâk pêi deăng ƀă hên mâu túa cheăng ki ê. Ƀă khu ngăn ‘na hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng, ngin hiăng mơjiâng hên mâu phân mêm, mâu app ki tơ’lêi hlâu má môi vâ gum ăm vâi krâ-nhŏng o ga kô tơ’lâi hlâu ăm tơdroăng ki vâ ‘nâi nhên ‘na mâu oâ, hdrong, pơreăng, túa krí plâi, ƀă hên mâu tơdroăng ki gum ăm pin ‘nâi ‘na hyôh kong prâi, tôu hngíu. Mâu phân mêm ki mê hiăng pơkâ pêi pro mâu tơdroăng ki tơrŭm ƀă Enfarm, hnối tơrŭm ƀă tơdroăng ki dâi mâu Đăm Cà Mau, Agri-plus Bayer... Vâi ki mê xuân hiăng ai phân mêm ki vâ tơdjêp pơla kuăn pơlê ki pêi chiâk pêi deăng, pro ti lâi vâ kuăn pơlê chiâng châ ngăn, plĕng mâu hâi khế, rơnó, ‘na ki xông kân dêi mâu hdrê loăng pêt, ing mê, pro pơxúa, tơƀrê khât ăm tơdroăng ki hbrâ mơdât oâ hdrong, pơreăng, ƀă châ ‘nâi nhên túa ki vâ krí xo plâi tơtro má môi.

-Tiô pôa, ki lâi cho ki xiâm vâ túa “Khu pêi cheăng tơrŭm-tơdjêp-pơhlêh xúa kơxô̆” châ pơtối mơdêk ki tơƀrê ƀă krá tơniăn a Tây Nguyên?

Pôa Đặng Bá Đàn:  Thăm mơdêk tơdroăng hnê mơhriâm ăm khu ngăn ‘na hnê mơhnhôk pêi chiâk pêi deăng, ing mê, tơdjêp ƀă mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk pêi deăng, tôh pêi cheăng kâ vâ hnê tối ‘na ư̆ng dŭng mâu tơdroăng ki tơdjâk troh pơhlêh kơxô̆ ăm vâi krâ kuăn pơlê. Ngin ai tối pơchân tiah kố, mâu ư̆ng yŭng ki mê, vâi krâ-nhŏng o xuân chiâng xúa a phôn râng kŏng.

Tung pêi chiâk pêi deăng tâng lơ pôu râng dêi hnoăng cheăng kân, mê a mâu kơpong dêi Tây Nguyên kố, mê pin dế kal pêi pêt  mâu hdrê loăng ki kal xiâm. Ngin ai pơkâ troăng prôk vâ mơnhông krá tơniăn ‘na mâu túa pêi cheăng kâ, rêh ối pơlê pơla, hyôh kong prâi; pro ti lâi vâ kuăn pơlê châ pêi lo liăn ngân hên ƀă pơtối châ hlê plĕng mâu tơdroăng ki nếo mê cho tơdroăng pêi chiâk pêi deăng  tiô kih thuât, ing tơdroăng ki hiăng hmâ ai, hmâ hlo ‘na kế tơmeăm ki pêi lo, ‘na ki hên iâ dêi mâu plâi klêi kơ’nâi krí xo chiâng túa cheăng ki mơdêk ki kơnâ dêi mâu hdrê plâi ki mê, tê châ kơnâ liăn hên, ƀă tơniăn ăm tơdroăng ki rak vế hyôh kong prâi, tơxâng vâ kâi châ hluăn ing tơdroăng ki pơhlêh dêi hyôh kong prâi ki dế ré hía rế tô mơdrăng khăng khoăng.

Pin athế mơnhông ăm kơvâ pêi chiâk pêi deăng la xuân athế rak vế tơniăn 'na tơnêi tíu tâ tá, hyôh kong prâi kúa lĕm, ki kal athế pêi pêt mơjiâng hên hdrê loăng vâ ga kâi trâng ƀă tơdroăng ki pơhlêh dêi hyôh kong prâi. Mê cho môi tung mâu tơdroăng ki kal tung mơnhông pei cheăng kâ krá tơniăn a chal nếo nôkố.

-Hôm, mơnê kơ pôa!

Tơdroăng “Rơtế prôk ƀă mơngế pêi chiâk” hâi kố troh akố hiăng tâi. Tơdroăng kố xua Kơ koan Teăng mâ kơpong Tây Nguyên-Rơ’jíu Việt Nam chêh tối, kơnôm ai hnoăng veăng gum dêi Tíu xiâm Hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng Tơnêi têa veăng pơtroh mâu tơdroăng kố. Mơnê ƀă kô tơpui tơno ƀă vâi krâ-nhŏng o a roh kơ’nâi ah nếo.