La vâ tối, tơdrêng ƀă tơnêi khêi bazan ki lĕm chiâng pêt mơjiâng loăng plâi, rơnó tô Tây Nguyên ai pơxúa tơ’lêi krê xêh ăm kơvâ pêi chiâk. Tâi tâng mâu loăng plâi pêt ki xiâm môi tiah kơphế, sầu riêng, tiu, plâi hôt, mắc ca... xuân lo reăng kơ’muăn plâi a rơnó tô mơdrăng. Tâng bê têa tôh, rơnó mơdrăng kô pro chiâng “rơnó mêa’’ ăm Tây Nguyên. Mơgêi khu ƀai “Tây Nguyên khăng khoăng: pro ti lâi vâ rơnó tô chiâng rơnó mêa’’, khu chêh hlá tơbeăng kơ koan teăng mâ kơpong Tây Nguyên dêi Rơ’jíu Việt Nam ai chêh ‘na mâu tơdroăng cheăng pêi mê.

Kong pro tô khăng khoăng ó, drêng mâu kơdrum kơphế rơtâ tá răng hŏn, mê 2 ha kơphế dêi rơpŏng pôa Nguyễn Ngọc Bích, pơlê Kép, cheăm Ia Mơ Nông, tơring Chư Păh, kong pơlê Gia Lai xuân drêh ngiât. Lối 3 hơnăm hdrối, pôa hiăng hbrâ mơ’no liăn pro kế tôh kơdĭng ƀă pro 2 klôh xâ ƀaih ăm têa ôh tá châ lo pa kong, hdoăng vâ chê 3.000 met khô̆i têa tung kơdrum:

‘’Tôh môi tiah kố mê drêng loăng plâi ôh tá bê têa mê á bu kal tiê 1-2 chôu cho hiăng hôm. Rế hía têa rế iâ, laga tôh kơdĭng môi tiah kố châ tơƀrê cheăng kâ hên ‘nâng’’.

Ngoh Vi Văn Tiến, ngế ki hmâ chiâ klôh, long têa xâ ƀaih mơdât ôh tá ăm têa châ lo pa kong a mâu kong pơlê Tây Nguyên tối ăm ‘nâi, rơnó khăng têa hơnăm kố hên kơdrum plâi sầu riêng, kơphế dêi kuăn pơlê pêi chiâk deăng hiăng châ tŏng kơnôm mâu klôh, long têa kơdĭng têa ing rơnó mêi. Mâu klôh, long têa tiah kố kơxô̆ liăn mơ’no rơpâ châ tơƀrê.

“Long têa hdoăng 1.000 met khô̆i têa mơ’no liăn pro kô dâng 30 – 35 rơtuh liăn. Ki hôm gá cho hdoăng hên têa laga têa ôh tá châ lo pa kong, krá kâk châ chât hơnăm’’.

Thăm pêi pro ki châ tơƀrê hdoăng têa rơnó mêi vâ xúa ăm rơnó tô cho pơkâ thế nôkố ăm pêt mơjiâng tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng dêi Tây Nguyên. Mâu troăng tơmiât hiăng ƀă dế châ mâu kong pơlê pêi pro a mâu kơpong tơnêi tơníu ki ôh tá châ prôk troh, tíu pá puât mơ’no liăn pro rơchôa têa kân.

A kong pơlê Lâm Đồng, sap ing 8 hơnăm hdrối, kong pơlê kố hiăng pêi pro Tơdroăng tơkêa bro tŏng kum mơjiâng pro klôh têa, long têa kŭn kum tung tơdroăng pêi pro thôn pơlê nếo. Kuăn pơlê pro to têa klôh, long têa kŭn 500 met karê, hdoăng  1.500 met khô̆i kô châ kong pơlê tŏng kum 50% kơxô̆ liăn. Troh nôkố, tơdroăng tơkêa bro mơjiâng châ dâng 3.000 klôh, long têa, bê tung tơdroăng kal vâ tôh ăm dâng 12.000 ha loăng plâi. Cho môi tung mâu rơpŏng châ pơxúa ing tơdroăng tơkêa bro, pôa Phùng Văn Tĩnh, ối a thôn Phúc Thọ 2, cheăm Tân Hà, tơring Lâm Hà, kong pơlê Lâm Đồng, phiu ro: kơnôm 2 klôh têa kơdĭng sap ing rơnó mêi, 2 hectar kơphế a ngo dêi pôa ôh tá tô tuăn ôh tá bê têa tôh.

“Têa tôh dêi ngin a kố ai 2 tíu. Môi cho tôh ing têa kroăng, têa plông, ƀă têa ki má péa cho a kối ngo ngin chiâ klôh ƀă hrik mơ’no têa hdoăng vâ tôh kơdrum loăng plâi hngêi tơná’’.

A kong pơlê Dak Nông, kơvâ cheăng dế mơjiâng tơdroăng tơkêa bro lối 200 rơtal liăn pêi pro 10 rơchôa a têa plông Ea Diêr, tơring Čư̆ Jút. Pôa Lê Trung Kiên, Kăn pơkuâ Kơ koan xiâm pơkuâ Rơchôa long têa kong pơlê Dak Nông tối ăm ‘nâi, drêng mâu rơchôa têa kêi đeăng, 3.000 ha loăng plâi kô hbrâ tŭm têa tôh.

“Tơmeăm kố cho pro 10 rơchôa a têa plông vâ kum tung pêt mơjiâng tơmeăm. Ki rơhêng vâ tối gá tơtro ƀă kơpong ki ƀăng deăng kŭn, utâi utá, a rêm kơpong kŭn, xua mê tơdroăng mơjiâng pro rơchôa kŭn ăm khu rơpŏng cho tơtro’’.

Kal tối nhên, Tây Nguyên ai 6 khế rơnó khăng khoăng, pá puât ‘na têa tôh, laga ai pơxúa krê cho ai loăng plâi. Tiô tiê̆n sih Trần Vinh, Teăng Kăn pơkuâ Viê̆n khoa hok pêi chiâk deăng pêt mơjiâng kong Tây Nguyên, loăng plâi ton hâi, loăng plâi kâ tơpo reăng, kơ’muăn plâi a rơnó khăng khoăng, kal têa tôh laga xâu kong mêi. Tâng trâm mê, mê kơ’muăn plâi kô kơdroh cho “ki ôh tá mơhúa” chiâng tro lŭp tơmeăm khoăng. Laga tâng tŭm têa tôh, thăm rế tô, plâi kâ thăm kơhiâm, rơnó tô khăng khoăng kô chiâng “rơnó mêa” ăm Tây Nguyên. Tiê̆n sih Trần Vinh mơnhên:

“Kơphế, tiu, sầu riêng, plâi kâ pơkâ thế ai rơnó tô. Ki rơhêng vâ tối Tây Nguyên ai 6 khế rơnó tô cho tơdroăng ki tơ’lêi hlâu vâ loăng tơpo reăng, tơniăn ‘na sinh hok ăm mâu loăng plâi mê tơpo reăng, kơ’muăn plâi. Tâng Tây Nguyên ai 3 khế rơnó tô tê mê mơni tá hâi ai hên ƀăng loăng plâi môi tiah kố. Rơnó tô laga pơkâ thế ai têa tôh, ôh tá hbrâ tŭm têa mê cho ôh tá châ tơƀrê’’.

Kơxô̆ têa a Tây Nguyên dâng 1.800mm, tâi tâng kơxô̆ têa vâ chê 100 rơtal met khô̆i/hơnăm, tơkâ hluâ hơngế tơdroăng kal vâ tôh dêi 2 rơtuh hectar loăng plâi. Laga 90% kơxô̆ têa tro a 6 khế rơnó mêi (sap ing khế 5 troh khế 10). 6 khế rơnó tô (sap ing khế 11 troh khế 4 hơnăm kơ’nâi) kơxô̆ têa cho pá ‘nâng. Tung pơla kố nah, hên hneăng hôp tơpui tơno, hneăng hôp ‘na tơniăn bê têa tôh kum mơnhông cheăng kâ – rêh ối pơlê pơla kơpong Tây Nguyên châ tơkŭm po. Mơhé tiah mê, tơdroăng ki vâ tơdâng tung xúa têa xuân dế trâm pá vâ tăng troăng ki tơleăng.

Drêng tơdroăng pơkâ pêi, mơ’no liăn tơtro pro long, rơchôa têa ăm Tây Nguyên kal kơxô̆ liăn kân ƀă hên hâi khế, mê ing tơdroăng ki nôkố, tơdroăng ki tơ’lêi pêi tâ cho tŏng kum, mơhnhôk kuăn pơlê pêi chiâk deăng, khu rơpŏng, khu tơrŭm cheăng pro klôh, long, rơchôa têa kum vâ tôh tơmeăm, xúa troăng tôh têa kơdĭng. Tơdroăng ki kố ôh tá xê to mơhnhôk châ kơxô̆ liăn ing kuăn pơlê, mê ối kum pơhlêh tơdroăng ki hmâ pêt ƀă veăng kum mơjiâng mâu kơpong pêt tiô pơkâ.

A Hneăng hôp lâp tơnêi têa hlê plĕng ƀă pêi pro Pơkâ kơxô̆ 23 dêi Khu xiâm kal kí ‘na troăng mơnhông cheăng kâ - rêh ối pơlê pơla ƀă tơniăn cheăng lêng, gâk kring kơpong Tây Nguyên troh hơnăm 2030, tơmiât pêi troh hơnăm 2045, pôa Nguyễn Phú Trọng, Kăn xiâm pơkuâ hnê ngăn Đảng tối nhên, kơpong Tây Nguyên mơnhông tá hâi tơxâng ƀă tơmeăm ki ai hlâu, ki tơ’lêi. Xua khoa hok kŏng ngê̆, pơhlêh nếo tơmiât pêi rơkê tung pêi chiâk deăng tá hâi tơtrŏng tro kơlo. Kong ki ai xêh hiăng chu kơdroh tá ‘na ƀăng deăng ƀă ki dâi lĕm. Têa tôh tơ’lêi xiâ, tơdroăng kông tô khăng khoăng ôh tá tơniăn.

          Ƀă tơdroăng séa ngăn, hriăn plĕng nhên, Khu xiâm kal kí ƀă ngế ki pơkuâ kân má môi cho Đảng hiăng tối mâu tơdroăng ki ôh tá tơniăn ‘na kong, pêt mơjiâng tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng, têa tôh ƀă kong tô khăng khoăng a Tây Nguyên. Ing mê, pôa Nguyễn Phú Trọng, Kăn xiâm pơkuâ hnê ngăn Đảng pơkâ.

“Mơ-eăm troh hơnăm 2030, Tây Nguyên cho kơpong mơnhông rĕng, krá tơniăn tiô tơdroăng cheăng kâ krúa lĕm, đi đo châ tiah mê. Mơnhông cheăng kâ pêi chiâk deăng châ tơƀrê, tiô tơdroăng cheăng khoa hok – kŏng ngê̆, pơhlêh nếo, pơhlêh tơmiât pêi rơkê, mơjiâng mâu tơmeăm pêi chiâk deăng ki kân, ai inâi lâp plâi tơnêi, ƀă mâu tíu xiâm mơjiâng pro. Hê̆ sinh thái kong, ki má lối cho kong rak kơnhŏng têa ƀă ai hên sinh hok, châ tơniăn rak vế ƀă mơnhông, tơniăn bê têa tôh tŭm tơniăn’’.

Tây Nguyên ai lối 2 rơtuh ha tơnêi pêt mơjiâng tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng, ki hên cho tơnêi khêi bazan hơpok lĕm, mơjiâng mâu kơpong pêt loăng plâi ton hâi ƀă plâi kâ, ăm ki kơnâ tê ngi kong têa ê má môi kơpong ƀă lâp plâi tơnêi. Laga, pêi chiâk deăng – môi tíu ki xiâm cheăng kâ dêi kơpong Tây Nguyên ƀă rơtuh rơpŏng kuăn pơlê pêi chiâk deăng, xuân ôh tá tơdâng xua tơdroăng kong tô khăng khoăng tung rơnó tô.