Ki păng ‘nâng ga, ing apoăng khế 11 hơnăm kố, kơpong Tây Nguyên đi đo tro tơdjâk, pro kong chiâng rơdâm, kong mêi ƀă khía mơhot kân roh 13 (ối tối cho khía Khal-mề-ghì) Kalmaegi, pro kong mêi kân ton hâi, pro hên deăng kơphế tro têa lu, tơlâk, tởôu, tơđôu, kơtong, ŭm rêi. A Khu pêi cheăng tơrŭm ngăn ‘na Chiâk deăng Ea Wy, cheăm Ea Wy, (tơring Ea H’Leo hdrối nah), ai lối 100 ha kơphế ƀă tiu ki pêt tơvât ƀăng, mâu ngế cheăng tung khu pêi cheăng tơrŭm thế hbrâ rĕng krí, pôe tah tơkâng, hveăng loăng tung kơdrum ki ôh tá dâi vâ kơdroh ki tro lŭp. Jâ Lương Thị Oanh, Ngế pơkuâ Khu pêi cheăng tơrŭm ăm ‘nâi:

“Hbrâ vâ ai khía mơhot plong mot mê kuăn pơlê xuân tô tuăn, mơdoh hâi lăm krí rah plâi ki hiăng tum hdrối vâ kơdroh plâi tơruih, klêi mê pôe tah tơkâng hveăng ki hiăng vâ răng nhôm kô tro khía pro kô tơđôu. Kuăn pơlê xuân thế lăm ngăn đi đo dêi a chiâk tơná, apoăng rơnó mâu rơpŏng kuăn pơlê mơ-eăm pêi cheăng  krí dêi plâi cho ki xiâm”.

Mơhé Khía mơhot roh má 13 plong mot hiăng pro tơ’nhiê hên kế tơmeăm ăm péa kong pơlê Dak Lak ƀă Gia Lai, la mâu kơpong pêt kơphế ki ối trâu tung tơnêi peăng mâ hâi Lu hiăng châ ví ki tro lŭp xua khía. A khu pêi cheăng tơrŭm Chiâk deăng krá tơniăn Chư Sê lơ 2 khế 9, cheăm Quảng Phú, kong pơlê Dak Lak, kuăn pơlê tơvâ tơvân lăm krí dêi kơphế.

Vâ tơniăn ăm plâi châ krí lĕm, kuăn pơlê bú krí to plâi ki hiăng tum hên châ 95% tơngi klêng; kơdroh tơđôu tơkâng, tơruih hên hlá, tơdjâk troh plâi gá hơnăm kơ’nâi. Tiô pôa Đặng Dậu Thanh, Ngế pơkuâ Khu pêi cheăng tơrŭm, mơhé yă kơphế apoăng rơnó hơnăm kố pơtối rak a kơlo kơnâ, dâng 120 rơpâu liăn/kg, pro kuăn pơlê ki pêt phiu ro, la xuân ối hên tơdroăng ki pá ing kong prâi pro ƀă tăng mơngế lăm krí.

“Kơxô̆ liăn mơhá mơngế krí nôkố xuân kơnâ tâ rêm hơnăm mê xuân trâm hên xơpá. Tung pơla mê krí kong hlối mêi hên tô iâ,  chiâng tơdjâk troh tung pơla têng kơphế dêi kuăn pơlê”.

Klêi rôh kong mêi khía, Tây Nguyên hmâ ai mâu rôh kong mêi xua tơdjâk dêi khía rơnó Hơngíu peăng Kơnhŏng. Tơdroăng kong mêi ton hâi ƀă ki kơchoh tơnêi kô pro tơdroăng têng, ƀă ‘măn rak kơphế chiâng pá tâ. Hên kuăn pơlê thế toi ƀaih, hding nilon, lơ pro hơpăm pơtân vâ kring vế tíu ki têng, la xuân ôh tá kâi ví kloăng kơphế chiâng prăng, rơmon, kơdroh ki lĕm dêi kơphế. Pôa Lê Văn Thanh, ối a cheăm Ea  Na, tối.

“Kơphế kơpong ngin rĕng tum tâ tâng vâ pơchông ƀă mâu kơpong ki ê, mê ai môi tơdroăng cho rơnó mêi xuân ối a tơdế rôh má mơ’nui, plâi hâi tum tâi, xua mê drêng krí djâ troh a hngêi tơdroăng têng plâi xuân ôh tá châ tơniăn”.

Kong mêi hên cho tơdroăng ki pơloăng mơnúa ƀă tơdroăng krí ƀă ki lĕm lơ ôh dêi plâi kơphế a hên kong pơlê. Tơdroăng krí tro kih thuât, ‘mâi hơ’lêh troăng hơlâ têng ƀă ‘măn rak, cho ki xiâm kum mơngế pêt kơphế rak plâi kơtóu hên, hlối tơniăn lĕm ăm plâi kơphế  ki tê ăm kong têa ê.

Vâ kum mơngế pêt kơphế hbrâ i krâu tung krí ƀă rak kơphế drêng kong prâi ôh tá tơniăn, ngế chêh hlá tơbeăng ai kơ-êng Tiê̆n sih Phạm Công Trí, ngế ki rơkê pêi kơphế krá tơniăn. 

-Ô tiê̆n sih Phạm Công Trí, drêng kong mêi hên, kong prâi ôh tá tơniăn, kuăn pơlê kal hbrâ mâu ki klâi ahdrối mot rơnó krí kơphế vâ ví tro lŭp?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Tiô ngin nôkố pơxiâm hbrâ mot rơnó krí kơphế ahdrối pin thế ‘nâi rak ngăn nhâ, pôi tá po krúa tâi, xua tơdjâk troh rơnó khăng khoăng la ngiâ ƀă ki dâi lĕm dêi kơphế drêng krí. Pin po nhâ a kơdrum kơphế kơtăn xiâm dâng 5 – 10cm vâ pro xiâm kối ƀă tơ’lêi hlâu ăm tơdroăng krí kơphế. Kuăn pơlê xuân tơtrŏng pôe tah tơkâng khăng, mâu plâi ki hŏn vâ ai mâu xiâm kơphế krúa lĕm vâ pin krí, hbrâ mâu tơmeăm ƀă hâi khế, mơngế lăm krí ki tơtro. Xua mê nôkố pin hlo hmâ ai tơdroăng tối tơbleăng lơ kong mêi hngê mê môi péa hâi kơ’nâi kô mêi. Xua mê tơdroăng tối tơbleăng hdrối kong prâi vâ krí kơphế cho kal păng ‘nâng.

-Ê, tung tơdroăng krí, vâ rak ki dâi lĕm dêi pơ’leăng kơphế, kuăn pơlê thế tơtrŏng mâu tơdroăng ki klâi, ô pôa?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Tiô tơdroăng mê pin krí tâi, lôi krê mâu plâi ki ôh tá lĕm ƀă tro ‘mêi vâ kơphế châ krí tơniăn, krúa lĕm. Ngin pơchân tối drêng krí thế ai tun, ƀaih lế lĕm, ƀă pin xuân pôi tá po tâi nhâ mê thế po nhâ lôi dâng 5 – 10 cm ki hơngế xiâm vâ tơ’lêi hlâu tung tơdroăng toi tun xuân môi tiah trếo tơnêi prêi xuân kơdroh tung plâi kơphế, kum kơphế krí châ krúa lĕm tâ. Drêng krí mê kuăn pơlê xuân thế mơ-eăm rak ing 2 – 3 roh krí vâ kơxô̆ plâi tum lĕm tro tâ. Má péa, mê kuăn pơlê tơtrŏng mâu ƀaih ki lĕm (cho ƀaih, tun nilon) drêng kong mêi mê pin xúa mâu tun nilon vâ dâp kơphế ki krí, kum kơphế pơtối châ hrik hyôh kong tô mâ hâi, laga ôh tá tro mêi pro ‘mêi kloăng kơphế.

-Môi tơdroăng kal ki ê nếo cho têng ƀă rak kơphế klêi kơ’nâi krí. Pôa kô tối tơ’nôm ‘na kih thuât têng tơtro drêng kong mêi ton hâi?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Plông têng tiô khôi vâi krâ nah cho pin pro môi plông thế tơbăng, xua mê drêng kong mêi hdroh mêi kân, têa lân lu tung kơphế. Laga a plông tiô chal nếo mê vâi kô ai mâu troăng ki rơkê, mê cho plông xuân tơbăng laga mơjiâng chiâng tíu ki ai thông. Xua mê drêng kong prâi ôh tá tơniăn, ngin gô̆m kloăng kơphế tơkŭm mê gá kô a kơpêng a’ngêi tâng pơchông ƀă ki pakong, têa mê, ing tun kô chu a tíu ki thông tâ dêi plông ƀă hiu mot tung tơnêi. Kơphế kô ôh tá tro toăng têa, mê kơphế kô dâi lĕm tâ. Ƀă mâu tôh tơrŭm cheăng lơ kuăn pơlê pêi chiâk deăng ai liăn ngân mê pin kô chiâng xúa têng tung hngêi ki pro ƀă tun lơ têng ƀă kơmăi pro xăm vâ mơdêk ki dâi lĕm. Tâng chiâng, mê kuăn pơlê thế mơ’no liăn rôe mâu kơmăi têng, pro xăm, khăng, ôh tá ai ngôi tung hngêi lơ xúa kơmăi lêa kơdôu kơphế, teăng môi tiah uâ môi tiah hdrối nah, kô pro ăm kloăng kơphế ôh tá dâi lơ têng plâi ton vâ khăng. Nôkố hiăng ai mâu kơmăi lêa kơdôu kơphế, mê cho lêa kơdôu krê, kơdôu kơphế krê, pin kô têng iâ ƀă trếo kơphế pơ’leăng xuân lĕm tâ.

-Ki nhên khât, hên rơpŏng thế tăng mung mơngế pêi cheăng tiô rơnó vâ krí kơphế. Tiah mê tơdroăng hnê kih thuât krí hôm kal há, ô pôa?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Drêng krí mê hên rơpŏng ai kơphế thế mung mơngế pêi cheăng xua mê tơdroăng hnê kih thuât krí ăm mơngế kŏng nhân cho kal khât. Xua tâng vâi ôh tá châ hnê mê, ki môi, vâi kô krí plâi ki ối drêh, ki péa, xôi kih thuât pro ăm kơphế krí ôh tá tơniăn dâi lĕm. Pin ôh tá krí plâi ối drêh mê pin thế krí ki tum.

-Ai vâ tối krí kơphế drêng plâi tum hên mê tơ’lêi pro loăng kơphế rĕng krâ, ki rơhêng vâ tối drêng kong prâi hngíu ƀă ôh tá ai mơngế krí. Mê pôa tơmiât môi tiah lâi?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Pin thế tơmiât môi tiah kố: kơphế kô tơkâ hluâ môi tơdroăng pơhlêh ing hâi ki huăn rêi, hmŏng tơkâng hbú rơmoê troh a lo reăng, ai plâi. Drêng loăng kơphế ai mâu plâi hiăng tum ƀă mâu plâi hiăng pơhlêh mơngiơk, tum trĭng a kơdôu mê cho hiăng tum. Tâng pin uâ mê mâu plâi hiăng trĭng châ ngăn cho hiăng tum tâi tâng. Tâng môi tiah pin uâ ối kơchoh mê pin athế krí mâu plâi ki hiăng tum khêi tâi tâng. Xua mê pin tơtrŏng pakĭng roh krí apoăng mê roh krí má péa, pakĭng mê gá hiăng trĭng tâi, mê cho ôh tá ai plâi drêh, mê pin krí tâi tâng. Môi tơdroăng tơtrŏng nếo, tâng kuăn pơlê pêi chiâk deăng rơvât phon đơn lơ phon ôh tá tŭm trung vi lươ̆ng mê drêng plâi tum hên, hrik hên trếo dêi loăng mê ivá loăng ôh tá pá hro, lơ mâu kơdrum ki ai trếo tơnêi ôh tá tŭm tiô pơkâ mê chiâng ai tơdroăng loăng ôh tá ai ivá. Laga ƀă mâu kuăn pơlê rơvât phon hmâ xúa, tŭm trung, vi lươ̆ng mê tơdroăng kố ôh tá tơdjâk troh ivá dêi loăng. Tơdroăng rơvât phon ki hmâ xúa ăm rêi loăng rơdêi tâ, a loăng ai hên tơkâng vâ plâi, loăng rơdêi tâ. Tiah mê, tơdroăng krí plâi tum ƀă krâ kô kum ăm kơphế pin lĕm tro tâ ƀă loăng kơphế xuân tơniăn.

-Ê, pâ mơnê mâu tơdroăng hnê tối dêi Tiê̆n sih Phạm Công Trí.