Pôa Đỗ Văn Mai, ối a thôn Hòa Hiệp, cheăm Bình Phú, kong pơlê Gia Lai hiăng châ vâ chê 20 hơnăm ƀă hnoăng cheăng pêt kong. Mâu hơnăm apoăng, pôa pêt loăng băt đang, klêi mê pơhlêh pêt loăng nhĕn,  xua châ liăn hên tâ. Pôa tối ăm ngin ‘nâi, ki hên kuăn pơlê akố hmâ tê loăng nhĕn vâ pro hlá mơ-éa lơ pro kế ki pŭm, mê bu tơmâng ngăn troh tơdroăng tiô kơ loăng châ dâng tâ̆n tung rêm ha. Tơkéa tơdâng rêm ha klêi kơ’nâi 5 hơnăm, ôh tá riân kơxô̆ liăn ‘no hrê rak ngăn loăng mê pôa ối châ xo tơkâ dêi dâng 100 rơtuh liăn. Xua mê, vâi krâ kuăn pơlê hmâ pêt hên, troh hơnăm má pơtăm mê kếo dêi loăng nhĕn i tê.

Laga, klêi kơ’nâi châ hriâm a lâm hnê ‘na thăm mơnhông pêt loăng hdrê kân ai hlá chưng chih pơkuâ ngăn krá ton FSC, pôa Mai hlê tiah kố, vâ ai hdrê loăng ai plông kân, tơdrăng lĕm, mê athế pêt kơtăn pơla xiâm loăng chía hơngế, vâ loăng xông kân lĕm tơdrăng, ƀă ton hơnăm tơxâng vâ kếo xo ing 6 – 7 hơnăm. Pôa tối, sap ing hơnăm má 5 tơngi klêng, loăng rĕng xông kân ƀă hngăm, mê ki kơnâ xuân kơnâ tâ há. Laga, athế pêt to loăng hdrê ki kân tâi tâng ƀă athế rak ngăn ton hơnăm tâ, tung pơla tơnêi hiăng pêt hên rơnó tơngi klêng mê tơnêi hiăng ôh pa lĕm xếo, kơxô̆ liăn ‘no hrê ăm tơdroăng ki ‘mâi pêt loăng gá rế hên tâ há.

“Ki hmâ hlo tíu ngin kố pêt loăng nhĕn, tiô túa ki ngin pêt ta kông ga, pơklep tơkâng gá, ôh ti xê pêt loăng nhĕn tiô tơdroăng ki ngin mơdâ ôh. Tung 5 ha mê pêt tung pơla 6 hơnăm hiăng châ ko, nôkố dế ko châ 3 ha, tê châ 1 rơtuh 450 rơpâu liăn môi tâ̆n loăng, ôh ti riân kơxô̆ liăn ‘no hrê rak ngăn mê ối châ xo dâng 300 rơtuh. Mê chiâng kal athế hriâm tơ’nôm.”

Tiô Tíu xiâm Hnê mơhnhôk ‘na Pêi chiâk deăng Tơnêi têa, tơnêi têa pin ai 4 rơtuh 700 rơpâu ha kong loăng pêt, la xua ki hên ƀăng tơnêi pêt loăng ối tung mâu rơpŏng kuăn pơlê pêt iâ êt, tơprâ tơprŭng, ôh tá ‘nâi kih thuât rak ngăn loăng mê bu châ dâng 680 rơpâu ha châ hlá chưng chih pơkuâ ngăn tơniăn ton. Kong pơlê Gia Lai xuân tung tơdroăng ki trố trối môi tiah mê há dêi 480 rơpâu ha kong ki chiâng xêh, 171 rơpâu ha kong loăng pêt, la bu nếo ai 12 rơpâu ha châ mơnhên ai hlá chưng chih pơkuâ ngăn tơniăn ton. Ki păng ‘nâng, hên ngế pêt loăng dế tôu tuăn tung tơdroăng ki pơhlêh pêt kong loăng hdrê kân, tung pơla mê, ai pôa Đặng Văn Ba, rơpŏng ki pêt loăng a Gia Lai ai tối tiah kố:

“Pêt loăng ton hơnăm mê kuăn pơlê ngin tá hâi hmâ. Á rơhêng vâ châ tŏng gum, tiâ mơnhên ‘na luât ƀă kih thuât, mê cho tơdroăng ki á rơhêng vâ má môi “.

Tiô mâu khu ki hriăn plĕng, vâ pêt kong hdrê loăng kân, mâu kong pơlê kal po rơdâ tơdroăng ki po lâm hnê mơhriâm kih thuât pêi pêt, rak ngăn, mơjiâng pro tíu ki tăng ‘nâi xiâm kối troh rêm to ƀăngu kong ki pêt hdrê loăng vâ gum kuăn pơlê. Pakĭng mê, troăng hơlâ tŏng gum ăm kuăn pơlê châ mung liăn athế ai troăng hơlâ kơjo ăm kuăn pơlê ki pêt kong, mê cho ki xiâm vâ gum kuăn pơlê hmiân tuăn, tơkŭm pêt rak ngăn. Pôa Nguyễn Văn Hoan, phŏ kăn pơkuâ Khu ngăn ‘na Chiâk deăng ƀă Hyôh kong prâi kong pơlê Gia Lai ăm ngin ‘nâi:

“Ngin ai túa pơkâ pơhlêh pêt hdrê loăng ki kŭn chiâng vâ pêt kong ƀă hdrê loăng ki kân. Má péa nếo, a mâu ƀăng tơnêi ki tá hâi pêt mê athế pro tơ’lêi hlâu ăm khu mơdró kâ châ mung tơnêi a ƀăng kong ki tá hâi ai pêt ki klâi la châ thế pơkâ pêt kong. Ki pá má pái cho drêng pêt kong loăng hdrê kân, hơnăm pêt gá ton, kơxô̆ liăn ‘no athế hên há.”

Ngăn ing tơdroăng ki ai păng ‘nâng a Gia Lai ăm hlo, tâng pêi vâ châ tro tiô tơdroăng púi vâ tiô pơkâ EUDR ôh ti xê cho tơdroăng ‘na kih thuât, mê ối cho ƀai toăn ‘na kơxô̆ liăn pêi cheăng, tơkŭm pêt ƀă pơhlêh túa tơmiât pêi pêt. Vâ châ mơnhên tơdroăng kố, kal ai tơrŭm tơdâng dêi “pŭn khu”: Tơnêi têa - Khu hriăn cheăng ‘na khoa hok - Khu mơdró kâ – Kuăn pơlê. Bu drêng pŭn khu kố rơtế prôk ƀă dêi rơpó, mê kong loăng hdrê kân nếo ai troăng prôk tơniăn ton, rế pro pơxúa ‘na ki kơnía tung cheăng kâ.

Pêi pro tơxâng ƀă tơdroăng pơkâ dêi EUDR cho tơdroăng ki pá, laga, kô po troăng tơngah a la ngiâ ăm cheăng pêt kong hdrê loăng kân châ pơxúa pêi lo liăn hên ƀă tơniăn ton. Kơ’nâi kố, ngế chêh hlá tơbeăng ai kơ-êng pôa Hoàng Văn Hồng, Phŏ Kăn ngăn ‘na Tíu xiâm Hnê mơhnhôk Pêi chiâk deăng Tơnêi têa, tơpui mơnhên tâ tá xiâm kối vâ mơnhông pêt loăng hdrê kân ai hlá chưng chih (FSC) tơxâng ƀăng pơkâ dêi Khu tơrŭm châui Âu.

Ô pôa, Tíu xiâm Hnê Mơhnhôk pêi Chiâk deăng Tơnêi têa ai tối mơnhên tiah lâi vâ mơnhông ‘na tơdroăng rak vế ngăn kong ki pêt mơjiâng hdrê loăng ai plông kân ki ai hlá chưng chih mơnhên tơniăn ton a Việt Nam dế nôkố?

Pôa Hoàng Văn Hồng: Dế nôkố, tơdroăng ki mơnhông pêt loăng mơjiâng kong, maluâ cho pêt loăng hdrê ki kân a Việt Nam dêi rêm ngế pin tơdroăng ki vâ mơnhông mê cho kal păng ‘nâng, xua ga, mơngế ki pêt loăng, mơjiâng kong ing nah troh nôkố xuân ối rak vế ki mơnhông tiô túa ki hmâ, la tá hâi teăm châ xúa hên ‘na khoa hok kih thuât chal nếo, cheăng kŏng ngê̆ ki nếo aă tơdroăng pơkâ ki nếo. Xua ti mê, dế nôkố tâi tâng mâu tơnêi chiâk deăng ki pêt kong mê ối rơlối hên tơmeăm trếo ki mê, cho ai hên tung mơnhông pêt loăng hdrê ki kân. Vâi krâ-nhŏng o ki hên hdrối nah bu pêt a tơnêi ki ai hên loăng, pêt tĕng, kih thuât ki pôe, tróu tơkâng hlá xuân preăng ai, xua ti mê, hdrê loăng ki chiâng mê ôh ta dâi to lâi ƀă loăng ôh tá kân lĕm.

-Ô pôa, tiah mê, hnoăng cheăng tung hnê mơhnhôk pêi chiâk pêi deăng, mơhnhôk pêt loăng mơjiâng kong tung tŏng gum ăm kuăn pơlê pơtối châ xúa mâu túa cheăng ki pơkuâ rak ngăn kong tro tiô tơdroăng pơkâ dêi lâp plâi tơnêi, ga ti lâi?

Pôa Hoàng Văn Hồng: Drêng ai pơkâ tiô tơdroăng EUDR ai pơkâ mâu tơdroăng ki vâ tŏng gum ăm tơdroăng pơkuâ ngăn xuân trối tơdroăng ki rôe ‘mot mâu loăng mot tung EU mê a Việt Nam xuân hiăng ai troăng pơkuâ ngăn, hnê tối ƀă mâu kong pơlê, pơlê kong kân vâ veăng gum ăm vâi krâ-kuăn pơlê mơnhông pêt kong hdrê ki kân. Ƀă tơdroăng cheăng ki hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng, ngin hiăng châ pơkuâ ngăn ƀă hnê tối ‘na ki rơkê plĕng dêi khoa hok kih thuât. Ki ahdrối tâ, pơkâ mơ’no mâu hlá mơ-éa hnê tối ƀă kih thuât ăm kăn ƀô̆ hnê ‘na pei chiâk pêi deăng a pơlê cheăm ƀă vâi krâ-nhŏng o ki pêi chiâk deăng vâ pơhlêh túa kih thuât ăm kăn ƀô̆ hnê mơhnhôk ‘na pêi chiâk pêi deăng a pơlê cheăm ƀă vâi krâ-nhŏng o kuăn pơlê vâ pơhlêh kih thuât ‘na pêt  kong ki ton chiâng kih thuât pêt hdrê loăng ki kân ƀă tơtro tiô tơdroăng pơkâ ki nếo.

Ki má péa, mê ngin mơjiâng mâu túa cheăng, hnê mơhno túa ki pêt mơjiâng hdrê loăng ai plông kân vâ gum vâi krâ-nhŏng o lăm pôu ngăn, ‘nâi hlê, mơhriâm, châ hlo mâu kế ki kơnía ‘na pêt loăng ki kân, châ hlo tơdroăng ki tơƀrê tung pêt loăng hdrê kân vâ vâi krâ-nhŏng o pêi pro ƀối. Ki má pái, ngin hiăng tơkŭm hnê tối ‘na mâu kih thuât xuân môi tiah mâu túa cheăng ki pêt mơjiâng kong hdrê loăng ki kân, châ hlo ki tơƀrê tung tơdroăng pêt mơjiâng kong hdrê loăng kân vâ vâi krâ-nhŏng o pêi pro ƀối. Ki má pái nếo, ngin hiăng tơkŭm po lâm hnê tối mâu kih thuât xuân trối mâu túa cheăng ki pêt hdrê loăng kân ki dâi lĕm khât troh a tơrêm kuăn pơlê ki pêi pêt mơjiâng kong vâ hlê plĕng ƀă xúa tơdroăng kố. Ki má pŭn, ngin tơkŭm tơdjêp ƀă mâu khu mơdró kâ vâ gum mâu kế tơmeăm ki rôe ‘mot, ki rơhêng vâ tối cho pơtroh ‘na hdrê ki nếo châ châ plah kih thuât ƀă châ tơƀrê. Mâu khu mơdró kâ rôe tâi tâng loăng ƀă khu ki hbru hlá mơ-éá mơnhên tro tiô tơdroăng pơkâ dêi Việt Nam ƀă lâp plâi tơnêi vâ kuăn pơlê châ xúa ƀă hlê plĕng nhên vâ tơkŭm pêt mơjiâng loăng mơjiâng kong krá tơniăn ton.

-Tiô pôa, mê tơdroăng ki pá má môi dêi rơpŏng ki pêt kong, pơhlêh ing loăng kŭn vâ pơhlêh chiâng pêt hdrê loăng ki kân ga ai ti lâi?

Pôa Hoàng Văn Hồng: Ki ahdrối tâ, ki pá má môi mê cho hiâm tuăn hlê plĕng dêi kuăn pơlê, mê cho tá hâi teăm châ ‘nâi nhên, hlê plĕng khât ‘na tơdroăng ki pêt mơjiâng loăng kong ƀă pêt kong krá tơniăn tiah lâi, ki má môi cho pêt loăng hdrê ki kân. Vâi krâ nhŏng o mê hmôu tơmiât tơdroăng ki pêt mơjiâng kong, pêt tĕng mê kô ai hên hlá pu hên a xiâm loăng, la ki păng ‘nâng ga phá tơ-ê, athế pêi pro tro tiô túa kih thuât ƀă tơdroăng ki mơnhông pêt kong mê, pin nếo ai túa cheăng ki châ mơnhông hên tâ ăm hdrê loăng ki pêt mê. Ki má péa, mê vâi krâ-nhŏng o tá hâi hlê plĕng nhên ‘na tơdroăng pơkâ ‘na mơnhông pêt kong krá tơniăn ƀă châ hbru hlá chưng chih. Xua ti mê, tơdroăng ki hnê tối, hnê mơhrriâm ‘na kih thuât, ki ai tơdjâk troh tơdroăng mê ki vâi krâ-nhŏng o, vâ gum ăm vâi krâ-nhŏng o, vâ kuăn pơlê hlê plĕng nhên ƀă pêi pro tiô tơdroăng hiăng pơkâ.

Pin xuân kal athế pơkâ, vê hdró mâu ƀăng tơnêi kong ki pêt mơjiâng loăng ƀă xing xoăng ‘na hnoăng pêt mơjiâng kong, maluâ ƀă mâu kăn ki pơkuâ rak ngăn kong. Ing mê, mâu kăn pơkuâ rak ngăn kong athế mơnhông pêi chiâk pêi deăng, ki rơhêng vâ tối cho tung hnoăng pơkuâ ngăn, hnê mơhno tối vâ vâi krâ nhŏng o rak vế pêi pro tro tiô pơkâ. Pơtối mê, cho mâu tơdroăng ki ai tơdjâk troh ‘na tŏng gum ăm vâi krâ –nhŏng o ‘na hnoăng cheăng ki hbru hdrê loăng, túa cheăng kih thuât ki riân ngăn, vê hdró ƀă tá mâu tơdroăng ki hdró tơnêi tíu, ƀăng tơnêi chiâk deăng, tơdroăng ki xúa kŏng ngê̆ kơxô̆ tung pơkuâ ngăn ki pêt mơjiâng loăng mơjiâng kong, pơkuâ ngăn mâu tơdroăng nếo ai ‘na pêt mơjiâng kong vâ mơnhông tơdrăng khât tơnêi ƀăng tơnêi ki pêt mơjiâng hdrê loăng, pơkuâ ngăn mâu tơdroăng ki nếo ai, nếo ‘nâi ‘na pêt mơjiâng kong vâ vêh mơnhên tơdrăng khât ‘na ƀăng tơnêi kong, tơdrăng ‘na kơxô̆ liăn ki dâi lĕm tơtro tiô pơkâ ƀă mâu tơdroăng ki ê, vâ ing mê, gum ăm vâi krâ-nhŏng o tơrŭm ƀă mâu khu mơdró kâ, ing mê nếo, kô chiâng châ tê loăng, hnối rôe mâu loăng ing tíu ê, xo mê, gum vâi krâ-nhŏng o pêi pêt tơ’lêi hlâu má môi tung mâu tơdroăng ki mê, hnoăng cheăng hnê mơhnhôk pêi pêt hdrê loăng châ ngăn cho kal khât ƀă hiăng veăng gum vâi krâ-nhŏng o vâ ai mâu túa cheăng ki pêi pêt mơjiâng kong kân, krá tơniăn ƀă châ hbru hlá chưng chih ki mơnhên tro tiô pơkâ dêi EUDR.

-Tâng ti mê, Tíu xiâm hnê mơhnhôk Pêi chiâk deăng Tơnêi têa hiăng ƀă dế ai mâu tơdroăng, troăng hơlâ ki lâi vâ veăng gum kuăn pơlê ƀă khu pêi cheăng tơrŭm ‘na mâu tơdroăng pơklâ dêi EUDR tung la ngiâ kố ah?

Pôa Hoàng Văn Hồng: Dế nôkố, mê mâu tơdroăng ki hnê mơhnhôk pêi chiâk pêi deăng hiăng veăng um ăm vâi krâ-nhŏng o, ing tơdroăng veăng gum kuăn pơlê ‘na kih thuât ‘na liăn ngân tro tiô pơkâ ƀă khu ki kố tơkŭm mơjiâng mâu túa pêt loăng ki djâ troăng ahdrối vâ gum vâi krâ-nhŏng o châ tơrŭm ƀă khu mơdró kâ, mâu khu râ ki hbru hlá mơnhên, mê cho mơnhên i dâi lĕm vâ chiâng hbru chưng chih pơkuâ rak ngăn kong krá tơniăn. Ki má péa nếo, tung la ngiâ kố ah, ngin tơkŭm tơkŭm pêi pêt hdrê loăng hnối ai tá tơrŭm cheăng ƀă mâu khu râ, kơvâ cheăng, mâu khu pơkuâ ngăn, mâu tíu pêi cheăng vêh mơnhên xuân trối mâu khu mơdró kâ tê hdrê loăng, xua ga hdrê loăng ki mê ga dâi lĕm vâ pêt mơjiâng chiâng kong ki kân, xua ti mê, ga pro ai pơxúa kân khât ăm plông loăng kân dâi lĕm, ƀă ki dâi lĕm dêi loăng cho tơdroăng ki lĕm tro.

Klêi mê, mâu tơdroăng ki ai tơdjâk troh tơdroăng pêi pêt mơjiâng loăng, hnoăng cheăng ki pơkuâ ngăn mâu kơlo kơxô̆ tiô kih thuât, mâu tơdroăng pơkâ thế dêi pơkâ ki vâi krâ-nhŏng o rak vế, pêi pro mê tro tiô mâu tơdroăng pơkâ tiô troăng hơlâ, kơlo kơxô̆ hiăng châ mâu hlá mơ-éa mơnhên, hnối ăm hlá chưng chih. Klêi mê, ga ai tơdjâk troh tung tơrŭm cheăng ƀă mâu khu mơdró vâ mâu khu mơdró hlo nhên mâu plông loăng ki kân dêi vâi krâ ga ai pơxúa kân khât troh tơdroăng pơkâ, tơtro tiô chưng chih ki chiâng phêp rôe xúa ƀă yă rôe mê kô to kơnâ tâng pơchông ngăn ƀă mâu plông loăng ki hmâ pêt hdrối mê hía nah, vâi krâ-nhŏng o xuân kô hlo nhên tơdroăng pêt loăng ki kân ga dâi lĕm khât, yă tê xuân to kơnâ ƀă vâi krâ-nhŏng o xuân chiâng vâ po rơdâ tung pêt mơjiâng hdrê loăng ki kân, mơhnhôk vâi krâ-nhŏng o ki ê ki ối tâ tá vâ pêt mơjiâng kong, tơtro tiô tơdroăng pơkâ ki mê, vâ ing mê ah plông loăng ki pêt mơjiâng mê ga dâi lĕm tâ, ki lĕm ƀă ki tơƀrê, ki pơxúa dêi mơngế pêt mơjiâng, tơdrêng amê, pin châ ‘nâi nhên, tơdrăng tung pêi pêt mơjiâng loăng, xuân trối mâu tơdroăng ki tơdrăng nhên tung tơdroăng ki mơdât ko ‘nhiê kong tiô pơkâ dêi EU.

-Hôm mơnê kơ pôa!