Rơpŏng nâ H’Drêch Êban, a ƀuôn Kla, cheăm Ea Na, kong pơlê Dak Lak ai 5 sào kơphế dế tung hơnăm krí. Hdrối nah, nâ rak ngăn xiâm tiô tơná rơkê, choi phon, xôh pơkeăng tiô tơdroăng tơná tơmiât. Sap ing apoăng hơnăm kố, drêng veăng tung tơdroăng tơkêa tŏng gum tơrŭm pêt tung rak ngăn ƀă tê kơphế, nâ châ tŏng gum tơdế mâu kih thuât ƀă troăng hnê mơhno túa pêt hưh cơ a kơdrum loăng.

Nôkố, kơdrum kơphế dêi nâ H’Drêch xông kân lĕm, plâi gá kân, mơni ki lĕm dêi kơphế kô châ hên. Tơdroăng ki pro nâ hmiân tuăn má môi cho khu mơdró kâ hiăng kĭ tơkêa, tơhrâ roê xo tâi tâng kơphế ƀă yă kơnâ tâ kơchơ mơdró roê dâng 300 liăn tung môi kg kơphế kloăng.

“Ngin châ kĭ tơkêa, xo phon rơvât, pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong vâ râk ngăn ăm loăng kơphế vâ xông kân, plâi kơtóu lĕm, yă tê mê xuân tơhrâ kô kơnâ tâ yă kơchơ roê vâ gum kuăn pơlê pêi chiâk kơdroh ki pá. Ngin rơhêng vâ tiah kố phon rơvât pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong ngin gum ăm tâi vâ kơdrum kơphế xông kân plâi kơtóu lĕm tơniăn”.

Ôh ti xê krê nâ H’Drêch, a ƀuôn Kla ối ai 31 rơpŏng ki ê rơtế veăng tơrŭm tung tơdroăng tơkêa, ƀă ƀăng tơnêi pêt lối 25ha. Pôa Y Jăi H’Đơk, Ngế pơkuâ ƀuôn Kla ăm ‘nâi, hên rơpŏng hiăng rế hía rế ‘nâi khoa hok kih thuât ƀă xúa túa rak ngăn kơphế tro pơkâ hưh cơ a mâu kơdrum pêt kơphế.

“Klêi kơ’nâi châ tơrŭm, ‘mâi pêt mê kơphế dêi vâi krâ kuăn pơlê xông kân lĕm tâ, hiăng vâ troh krí mê hơnăm kố plâi kơtóu lĕm kô châ hên tâ, athế châ tơkâ luâ péa pái xôh tâng vâ pơchông ƀă rêm hơnăm, krá tơniăn ƀă vâi krâ kuăn pơlê ki pêt kơphế”.

Túa pêi kố xua Kŏng ti Tơlo liăn Êđê Café pơkuâ, roê xo tâi tâng kơphế hlối rơtế prôk ƀă kuăn pơlê pêi chiâk tung plâ pêt. Tơdroăng tơkêa nôkố tơbleăng pêi a lối 69ha kơphế dêi 71 rơpŏng kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo a mâu ƀuôn Kla, ƀuôn Tuôr B dêi cheăm Ea Na. Pakĭng tŏng gum phon rơvât, pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong, tíu cheăng kố ối tơrŭm tơkŭm po hnê hriâm kih thuât 2 xôh môi hơnăm, hnê kuăn pơlê poê, ‘măn tơkâng, choi phon tro pơkâ, xúa kơtôu pro phon sinh hok vâ hbrâ mơdât oâ hdrong kâ ‘nhiê, rế hía rế pro chiâng tơdroăng ki hmâ pêt krúa, kơdroh liăn ‘no rak ngăn ƀă rak tơnêi. Pôa Y Gôl Knul, ngế pơkuâ ƀuôn Tiôr A ăm ‘nâi:

“Châ tŏng gum pro pơxúa hên ăm kuăn pơlê ‘na phon rơvât ki lĕm, kơxô̆ liăn ‘no hrê apoăng. Hmâ tơkŭm po lâm hnê hriâm ăm kuăn pơlê ‘na rak ngăn loăng kơphế, hbrâ mơdât oâ hdrong kâ ‘nhiê a loăng kơphế, rêm hơnăm 2 hneăng, apoăng hơnăm ƀă tơdế hơnăm, vâ kuăn pơlê hlê plĕng ‘na kih thuât”.

Klêi kơ’nâi vâ chê 5 hơnăm pêt, tơdroăng ki tơrŭm pêt kơphế tiô troăng hưh cơ a Ea Na hiăng pro pơxúa tơƀrê khât. Loăng kơphế lĕm tâ, plâi kơtóu tâ há, pơ’leăng gá lĕm tâ. Kuăn pơlê ‘nâi túa pêt ai túa tơmiât pêi, nhuô̆m pơkâ kih thuât. Ki lĕm tâk hên, tơniăn gum liăn ngân rế châ hên, vâi rế hmiân tuăn ‘no liăn ‘mâi pêt, ‘no liăn uâ pơliê vâ mơdêk ki kơnâ. Nâ H’Nao Niê, a ƀuôn Kla phiu ro:

“Krí plâi ki hiăng tum cho sap ing 90-95%, á pêi mê á hlo tơƀrê, plâi kơtóu lĕm krí châ hên tâ. Kơphế kloăng klêi hiăng uâ mê lĕm châ hên tâ ƀă tê châ yă kơnâ tâ há”.

Tung pơla yă tê mơdró kế tơmeăm to kơnâ, ai hên rơpŏng kuăn pơlê a Tây Nguyên hiăng mơ’no dêi liăn ngân hên vâ rôe mâu hdrê loăng ki vâ pêt mơjiâng, ing tơdroăng pêt mơjiâng mâu hdrê loăng mê khoh chiâng xúa hên phon rơvât, phon choi, phon xế, pơkeăng rak vế hdrê loăng. Maluâ ti mê, vâ pêi pêt mơjiâng tơmeăm tơniăn ton, tơxâng ai plâi ki dâi lĕm châ mơ’no tê a mâu hngêi kơchơ, tơdroăng ki pơhlêh chiâng túa ki choi, rơvât phon hlá nhâ, ki tơniăn cho tơdroăng ki kal xiâm. Vâ pro mơnhên tâ ‘na mâu tơdroăng ki ai pơxúa mê ƀă troăng hơlâ tung pêi chiâk pêi deăng tro tiô túa ki xúa, dâi phon hlá nhâ, Ngế chêh hlá tơbeăng ai tơpui tơno ƀă Thak sih Đào Thị Lan Hoa, cheăng tung Viê̆n Khoa hok kih thuât hnê ‘na Chiâk deăng-Pêt kong Tây Nguyên. Pó vâi krâ-nhŏg o kô tơmâng.

Ô Thak sih Đào Thị Lan Hoa, ti lâi dế nôkố, tơdroăng pêi chiâk pêi deăng tiô túa ki xúa phon hlá nhâ, tiô tối ga tơniăn lĕm, tiah lâi khoh chiâng pêi pro tiô túa ki nếo kố?

Thak sih Đào Thị Lan Hoa: Ki păng nâng dế nôkố, mâu tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng a Tây Nguyên tung pơla hdrối mê hía nah, mê ngin ai hlo nhên tiah kố, vâi krâ-nhŏng o dế pêi pêt, mơjiâng tiô túa ki vâi krâ hiăng hmâ ‘nâi pêi trối tiô túa ki rơkê plĕng hdrối mê hía nah, la xuân u ối hlo hên ngế xúa pơkeăng, phon lối hên, ing mê, khoh pro mâu tâng măng, oâ, hdrong, pơreăng ôh ta bê xâu kơ khu pơkeăng ki mê xếo; xuan ing khu pơkeăng mê, ga pro chiâng ‘mêi tro têa mŏng, kơnhŏng têa, troh tung kơdâm tơnêi, ki malối, ga ai tơdjâk troh ivá châ chăn dêi kuăn pơlê ki hmâ pêt  mơjiâng kế tơmeăm. Tung tơdroăng ki mơ’no liăn vâ mơdâ pêt  hdrê loăng, mê tơdroăng ki xúa hên túa phon ƀă pơkeăng rak vế hdrê loăng, ki rơhêng vâ tối mâu hdrê loăng plâi kâ, trối plâi sầu riêng. Tung mâu kế tơmeăm ki ngin mơnhên tối tunjg pơla hdrối kố nah, mê hdrê loăng kơphế cho loăng ki iâ xúa pơkeăng rak vế loăng tâng vâ pơchông ngăn ƀă kơxái tiu, plâi sầu riêng. Mê cho khôi túa ki ‘ló hâk nâ bă loăng kơphế.

-Pin hiăng châ ‘nâi nhên, tơdroăng ki lơ xúa phon, pơkeăng lối hên cho ki xiâm pro tơdroăng pêi chiâk pêi deăng khoh ôh tá kâi châ tơniăn ton. Tiah mê, tơdroăng pêi chiâk pêi deăng tiô túa ki xúa phon hlá nhâ ga ai ki klâi phá tơ-ê?

Thak sih Đào Thị Lan Hoa: Tâng tơdroăng pêi chiâk pêi deăng bu xúa to phon hlá nhâ, lơ tiô túa ki ê, mê pin athế xua tro mâu phon lơ pơkeăng ki châ mơnhên tối ối tung inâi mâu tơmeăm khoăng ki ăm phep dêi Khu xiâm ngăn na Chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê, pêi pro tiô mâu tơdroăng pơkâ ki mâu kong têa ki vâ rôe tơmeăm pin, ôh tá ăm ai mâu trếo pơkeăng, phon ki krêa tung plâi, ôh tá ai hên mâu tơmeăm ki ai trếo meăm tung tơdroăng dâi mâu pơkeăng, phon. Tâng xúa mâu pơkeăng, phon mê athế tro 6 tơdroăng ki tro ƀă châ mơnhên tối tro păng ‘nâng ki ai tơdjâk dêi hyôh kong prâi, ing rơxôh tôu hngíu.

-Cho ‘nâng, vâ pơhlêh xúa mâu phon, lơ pơkeăng ki pro ƀă hlá nhâ, vâi krâ-nhŏng o athế pơxiâm pêi pro ing tơdroăng ki lâi, ô Thak sih?

Thak sih Đào Thị Lan Hoa: Mơngế kuăn pơlê ki pêi chiâk pêi deăng athế mơhriâm hlê plĕng dêi xêh ‘na tơdroăng ki ăm dêi tơná i rơkê. Ki má môi, pin athế hlê plĕng ‘na hdrê loăng, ‘nâi nhên hdrê loăng ki pin mơdâ pêt mê ga kal mâu phon ki lâi, pơla rơnó ki lâi. Ki má péa, pin athế ‘nâi nhên ‘na tơnêi tíu-tơnêi ki pin dế pêi kâ mê ga kal ki klâi, athế tí tăng mơhriâm vâ ‘nâi ‘na tơdroăng ki nếo tối ‘na khoa hok kih thuât, rah xo mâu phon, pơkeăng ki mơ’no tro tiô troăng hơlâ, cho mơjiâng tơmeăm ki ai pơxúa tơniăn ăm mơngế ki vâ rôe dâi, rôe xúa. Athế pơtối mơhriâm plĕng xêh mâu kih thuât  kơxô̆, châ mơnhên tối mâu tơdroăng ki nếo ‘nâi ki pin kal athế pêi pro a kơdrum chiâk deăng; tí tăng mơnhên, pơkuâ ngăn ‘na tơmeăm ki pin xúa rêm hâi tung kơdrum deăng. Mâu phon hưh cơ lơ mâu têa pơkeăng ki rak vế hdrê loăng athế cho tơmeăm ki châ chiâng ăm phep, mê pin nếo choi, rơvât, xế tung kơdrum deăng. Ki má pái nếo, kal athế ‘nâi nhên, rak vế găn ivá châ chăn kuăn mơngế, ivá châ chăn kuăn mơngế cho ki kal má môi ăm khu rơxông kuăn cháu la ngiâ, ki vâi pơtối pêi kâ a tơnêi kơdrum chiâk deăng ki mê.

-Mâu kơ koan ki ai tơdjâk troh ƀă mâu khu ki pơkuâ ngăn ‘na chiâk deăng, vâi ai hnoăng cheăng pêi pro ki klâi tung tơdroăng ki kố, ô jâ?

Thak sih Đào Thị Lan Hoa: Mâu kơ koan ki pơkuâ ngăn mê athế pơtối tơkŭm po hên roh ki hnê hriâm, hnê mơjiâng tơdroăng  ki rơkê nếo. Kơ koan ki ai tơdjâk ‘na chiâk deăng athế tối tơbleăng mâu tơdroăng ki nếo, tơdrăng, mơnhên mâu khu ki mơjiâng pro phon, pơkeăng, hnê tối mơnhên ‘na mâu trang web; tối tơbleăng mâu tơdroăng nếo ai ăm vâi krâ-nhŏng o ‘na mâu tơmeăm ki ối tung tơdroăng pơkâ ăm phep; mơ’no mâu troăng hơlâ ki ăm xúa phân mêm vâ rak ngăn, pơkuâ ngăn. Po ngăn đi đo tơdroăng ki nếo ‘na tơdroăng tê mơ’no dêi kế tơmeăm lơ tơdroăng pơkâ dêi khu râ ki ai tơdjâk troh rôe tơmeăm vâ mơ’no tê trohi a kong têa ê, vâ pin mơjiâng, mơ’no tê mâu tơmeăm ki tơniăn, tro tiô troăng hơlâ ki xúa tơmeăm hưh cơ, ôh tá xê pêi pro tiô tơdroăng ki pin hmôu pơ hmâ pêi roh ahdrối mê hía nah, lơ xúa to mâu phon hưh cơ, phon hlá nhâ  ki pin ‘nâi. Ƀă, ngin xuân pói rơhêng vâ pin athế ai tuăn mơno i tơdrăng khât ƀă pơlê pơla, ƀă tâi tâng rêm ngế  ƀă ing tơdroăng ki rak vế dêi ki loi tơngah tơná pin, dêi kơvâ cheăng ƀă dêi tơnêi têa.

-Hôm, mơnê kơ Thak sih Đào Thị Lan Hoa ‘na tơdroăng tơpui tơno kố.