A ƀăng deăng châ 6 ha 5 sao, mâu xiâm kơphế Robusta dêi pôa Nguyễn An Sơn a thôn 6, cheăm Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak châ mơnhông tơtêk ‘nâng, tơkâng hlá drêh ngiât lĕm, plâi kơtóu agrut. Pôa Sơn ăm ‘nâi, pôa ôh tá poê kối, hnêi rơmôe,  mê lôi ta xiâm loăng xông kân hmâng vâ ti mê, loăng bu ai plâi a tơkâng ki xiâm, cho tơkanag râ má môi achê tơnêi. Drêng krí, chiâng vâ poê tá tơkâng vâ krí plâi. Klêi kơ’nâi rêm rơnó krí, loăng gá rế xŏn tơ’nôm dâng tơdế met, huăn tơ’nôm lối chât to xiâm ki ê, cho kuăn ga, xuân ai plâi kơtóu. Pôa Nguyễn An Sơn tối ăm ngin ‘nâi, kih thuât kố pro gá plâi kơtóu lĕm dâi khât:

“Kơxô̆ liăn ‘no hrê iâ tâ, hdrối nah kơdrum kơphế kố athế ai 7 ngế hmâ pêi cheăng, ai mâ đi đo, nôkố bu ối 1 ngế tơná á xo. Má 2, kơxô̆ phon rpvât ngin rơvât ăm loăng kơphế xuân kơdroh ối 2/3. Hdrối nah, kơdrum ki kố á rơvât 2 tâ̆n tơdế tung môi ha tơrêm hơnăm, mê nôkố bu rơvât 1 tâ̆n tơdế xo. Má 3 nếo, ki lĕm dêi kơphế nôkố gá tâk hên luâ tâ tâng pơchông ƀă hdrối nah. Hdrối nah deăng kố krí bu châ 1 tâ̆n tơdế tung môi ha, nôkố châ 5 tâ̆n tơdế tung môi ha”.

Ôh ti xê to pro pơxúa, châ liăn ngân hên, cheăng kâ tơniăn, túa pêt kố ối veăng gum pro kơdroh trếo ‘mêi ki mơ’no tung kơdrum, rak vế hyôh kong prâi, tơnêi tơníu tâ tá krúa lĕm. Teăng ăm krí rêm kơpâu plâi, pôa poê tơkâng vâ krí plâi ƀăng kơmăi mê ga ôh tá eâ tí tăng krếo vâi ê veăng tŏng lo krí. Pakĭng mê, tơdroăng roăng kối gum ăm loăng ôh ti huăn hmŏng hên, tơkâng kŭn (lơ tơkâng huăn  mơgăn), tơkâng ki ôh tá dâi (tơkâng tơdrăng), gum kơdroh kơxô̆ liăn poê tơkâng. Pôa Mai Thế Hùng, ngế cheăng a ƀăng tơnêi pêt kơphế ăm ‘nâi:

“Krí kơphế nốkố ga rĕng luâ tâ hdrối nah, mơngế lo veăng krí xuân iâ tâ ƀă ki lĕm gá xuân dâi lĕm luâ tâ há. Kơphế pêt tiô túa ki ton, hdrối nah, athế tí tăng lăm tăng krếo hên ngế veăng krí”.

Tiô Tiê̆n sih Phan Việt Hà, Phŏ Viê̆n trưởng, Pơkuâ Viê̆n Khoa hok Kih thuât Pêi chiâk deăng - Pêt kong Tây Nguyên, túa pêi ki kố mơhno nhên ki tơdâng pơla tơƀrê ‘na liăn ngân ƀă hnoăng cheăng pôu râng ƀă hyôh kong prâi, môi troăng prôk ki pêi chiâk deăng Tây Nguyên dế kal păng ‘nâng.

“Môi tung mâu troăng hơlâ vâ thăm mơnhông ki lĕm dâi ăm loăng kơphế, mê cho pêt Roăng xiâm loăng - roăng kối rơmôe  (lôi kối gá tiah mê). Ƀă mâu túa pêt môi tiah mê hmâ rak xiâm a mâu tơdroăng ki hên xiâm; krí plâi a tơkâng ki pá kơdâm, pơtối rơvât phon vâ rak ăm tơkâng ki a pêng, vâ hơnăm kơ’nâi ah krí tơkâng ki pa pêng. Ƀă tơdroăng mê xuân ối rak tơkâng pá xôp vâ pro tơkâng pa pêng kơdĭng pơtối krí a rơnó kơ’nâi ah nếo. Môi tiah mê, xiâm loăng đi đo lĕm, kơtóu plâi hên”.

Tiô chêh riân ngăn dêi Khu ngăn ‘na Kuăn pơlê Pêi chiâk cheăm Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, troh nôkố hiăng ai lối chât rơpŏng kuăn pơlê a cheăm ƀă mâu kơpong ki achê xúa túa pêt kơphế ki Roăng xiâm loăng - roăng kối rơmôe, plâi kơtóu lĕm tâk dâng 20 – 30%, tung pơla kơxô̆ liăn ‘no hrê rak ngăn deăng, kơdrum loăng kơphế hiăng kơdroh hên. Pôa Nguyễn Hùng Vỹ, phŏ Kăn hnê ngăn Kuăn pơlê pêi chiâk deăng cheăm Čư̆ Mgar, ăm ‘nâi:

“Khu ngăn kuăn pơlê pêi chiâk cheăm hiăng tơkŭm hên khu lăm troh ngăn, hriâm tâp túa pêi ki nếo kố. Mâu kơdrum kơphế ki hiăng krâ vâ pêt xiâm ki nếo pơrá pêi tiô túa ki pêt nếo kố - kơphế hên xiâm, ôh tá poê kối – ƀă apoăng hiăng hlo ai pơxúa păng ‘nâng”

Túa pêt kơphế “Roăng xiâm loăng - roăng kối rơmôe” nếo châ pêt a Dak Lak ăm hlo, túa pêt ki kố ôh ti xê to pro pơxúa ‘na châ liăn ngân hên mê ối veăng gum rak tơniăn troăng pêt nếo ăm kơphế Tây Nguyên. Drêng kơphế châ kuăn pơlê pêt ƀă rak ngăn tro tiô troăng ki krâu, plâi kô kơtóu ƀă dâi lĕm, tơdrêng amê hlối gum ăm tơná kuăn pơlê pêi chiâk hbrâ rơnáu, rơkê plĕng tâ vâ hbrâ mơdât xía vâ xua kong prâi pơhlêh tô ah kơdrâ lo mêi, mêi ah kơdrâ lo tôu hmâng vâ.

Ô vâi krâ-nhŏng o ƀă pú hmâ! Kih thuât pêt loăng kơphế “Roăng xiâm loăng - roăng kối rơmôe” ”, ôh tá xê gum ăm to loăng kơphế đi đo kơbâng drêh lĕm, mê ối gum rak vế têa ƀă mâu trếo kơhiâm, klêi mê, ối kơdroh tơdroăng ki tăng mơngế veăng pêi cheăng, hnối gum pro kloăng kơphế chiâng dâi lĕm. Ing tơdroăng ki ai păng ‘nâng tung pêi chiâk pêi deăng châ tơƀrê, pôa Nguyễn An Sơn, ối a thôn 6, cheăm Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak – môi tung mâu “Kuăn pơlê pêi chiâk deăng kơhnâ rơkê” hơnăm 2025-ai tối nhên ‘na tơdroăng pêi pro ƀă túa cheăng ki rơkê tung pêt hdrê loăng kơphế tiô kih thuât ki kố.

-Ô pôa, tơdroăng ki lâi pro khoh chiâng phá tơ-ê “Roăng xiâm loăng - roăng kối rơmôe”? Mê pôa búa tối ăm ngin ‘nâi nhên ‘na túa ki roăng xiâm loăng hên ƀă rak ăm tơkâng kơphế đi đo lo reăng, ai plâi hên tiah mê, hôm chiâng há pôa?

Pôa Nguyễn An Sơn: ‘Na túa ki pin pêi kố, klêi kơ’nâi pin pêt kơphế drêng hiăng châ 2 tơkâng, pin athế kut kối loăng vâ ga lo hmŏng a xiâm, pin roăng dâng 3 troh 4 hmŏng a xiâm ki kơbâng lĕm, ing mê, pin roăng ăm ga ai ing 3 xiâm troh tơngi klêng, tơkéa vâ tối cho kuăn kơphế ki huăn tâ tá xiâm loăng ki kân. Pin ôh tá pôe rơmôe, kối, lôi ăm kối ga chiâng dâi leưm. Klêi kơ’nâi pin krí xo dêi plâi a rơnó ki apoăng mê ah, pin athế pôe, tróu lôi tơkâng ki a’nâi má môi tơkéa vâ tối cho tơkâng râ ki má 1, riân ing rŏng tơnêi. Klêi mê, pin roăng tơkâng ki pá pêng, ăm ga ai plâi pơtối a rơnó kơ’nâi ah nếo.

Troh a hơnăm má 4, pin nếo pôe, ko lôi 2 troh 3 xiâm ki chiâng tung môi to klôh, bu roăng 1 to xiâm, vâ loăng ai plâi a rơnó pơtối. Loăng ki pin hiăng pôe achê xiâm ahdrối mê âi, lôi ga hbú lo xêh tơkâng ki néo. Pin athế rak ngăn, tôh têa ăm tơkâng ki nếo hbú mê vâ la ngiâ ga kô teăng ăm tơkâng loăng ki dế ai plâi. Klêi mê, 1 hơnăm, pin athế ko lôi loăng ki kân. Xua mê, xiâm kơphế đi đo ga ai tơkâng ki a’nâi, cho tơkâng ki má môi riân ing rŏng tơnêi. Xua mê, mâu trếo lĕm, trếo kơhiâm ƀă ki dâi lĕm dêi kloăng kơphế ga xuân ối châ rak ki xu hŏm, pro tiô túa ki mê, plâi ga kô dâi luâ tâ xiâm loăng kơphế ki pin hmôu pơ lôi ga chiâng xêh tiah hdrối mê hía nah. Xua tiô nhŏng o pin ki hmâ pêt kơphế hdrối mê hía nah, vâi hmâ roăng tơkâng hên, lôi ga ai xêh plâi. Tơkâng ki má môi ing rŏng tơnêi mê ăm ga ai plâi 1 rơnó tung hơnăm ki apoăng ga dâi lĕm, la troh mâu hơnăm pơtối mê, plâi kơ ai hên a tơkâng ki pá pêng, cho tơkâng râ má péa ing rŏng tơnêi.

-Pakĭng tơdroăng ki pơtối rak vế pro ti lâi vâ loăng kơphế ai plâi hên ƀă dâi lĕm, túa ki roăng hên xiâm lôi kối ga gum pro pơxúa ki klâi ‘na tơdroănug ki tôh têa, rơvât phon ăm kơdrum deăng, ki dâi lĕm dêi hdrê loăng ƀă tơdroăng ki lo lăm krí, ô pôa?

Pôa Nguyễn An Sơn: Pơkuâ ngăn ‘na mơngế ki veăng pêi tung kơdrum deăng ƀă túa cheăng tiô kih thuât ga pin hiăng hmâ ‘nâi nhên. Ki má môi, pin kô hlo nhên tâng pin pêi pro tiô tơdroăng ki hiăng tối mê âi, oâ hdrong kô preăng vâ chiâng, vâ lo kâ xiâm loăng, xua hâi khế ki lôi chúa xiâm loăng kơphế ôh tá ton, pin lăm ngăn, pêi văng dêi đi đo. Ki má péa nếo, rơmôe ki nếo hơbú mê ga ôh tá hmŏng hên tơ’mô ƀă pin ko tah lôi kối ga, xua mê, ing tơná loăng, ga kô hơbú xêh rơmôe, lo xêh hmŏng  a tơkâng vâ teăng ăm loăng ki hiăng krâ. Xua mê, pin athế hnêi tah lôi rơmoê ki nếo hbú mê âi. Ki má pái nếo, tơdroăng lo lăm krí plâi xuân tơ’lêi, pin ôh tá eâ athế ai kông ki a’ngêi vâ hếo krí xo plâi ga a tơkâng ki má 2, má pái, má pŭn, xua pin hiăng ko tah lôi tơkâng ki a’ngêi, mê hlâu hlĕng bu krí to plâi ki chiâng a tơkâng a’nâi.

-Túa pêi pêt, rak ngăn dêi tiah mê, ga xuân pơkal athế ai kơmăi ki tôh têa ăm ga lo cho chôa xêh, tiô chal nếo. Mê êh pôa ai tối ti lâi ‘na khu kơmăi tôh têa chal nếo mê ƀă tơdroăng ki rak ngăn vâ ai têa, ai trếo kơhiâm, ki malối, tung pơla kong prâi tôu mêi a Tây Nguyên tiah nốkố, ga xuân ai rơnó ki ta hâi tơtro, drêng tôu drêng mêi ôh tá tro rơnó?

Pôa Nguyễn An Sơn: Ki má môi pin châ kơdĭng têa ki tôh. Xua ga, têa mŏng, kơnhŏng têa a tơnêi Tây Nguyên pin kố, ôh tá xê la lâi xuân ai hên trối chal vâi krâ pin nah xếo. Xua mê râ, tơdroăng ki pin rôe kơmăi chal nếo, tôh lo i iâ ăm tơrêm xiâm loăng kơphế ga châ kơdĭng têa há. Mê cho ki xiâm vâ pin pơtối châ rak vế têa mŏng, kơnhŏng têa, mơni yâu pa 70 hơnăm la ngiâ ah, têa kô rế hiá rế xiâ, ôh tá xê ai hên tiah nôkố xếo Chal hdrối nah, a tơnêi Tây Nguyên pin kố ối ai kong ilâng, kong hơpâng, mê kong châ rak têa hên, nôkố ôh pa ai kong xếo, têa mŏng, kơnhŏng têa a Tây Nguyên xuân hiăng rế vâ xuê, vâ xiâ lôi tâi tâng. Xua mê, pin xúa kơmăi ki ăm tôh lo i iâ mê ga kô châ kơdĭng têa. Ki má péa nếo, rak têa tiah mê, ga kô pro mơjiâng chiâng ai trếo lĕm, trếo kơhiâm ăm tung tơnêi, ga mơ’rêh ăm xiâm loăng plâi châ rĕng xông kân. Pơtih apoăng rơnó mêi, loăng kơphế ga kal ai hên trếo đăm, mê pin athế choi, rơvât ăm xiâm loăng chía hên trếo đăm. Tung pơla dế tung rơnó mê hngê, pin athế ‘nâi nhên ki choi rơvât ăm i tơtro pơla mâu phon N, P ƀă K, pin athế tơvât ăm 3 túa phon kô tơdâng dêi pó. Troh a rơnó lo reăng, pin athế choi, rơvât chía hên phon lân, kali vâ loăng rak ngăn, chĕm mơ’rêh dêi plâi. Pin athế chĕm mơ’rêh ăm loăng tro rơnó, tro tiô kih thuât, ing mê, loăng kô chiâng dâi lĕm, plâi xuân kơtóu, tơxâo, agrut há. Ối pá môi tơdroăng nếo, a kơpong ki á pêi kố, ôh tá ai oâ hdrong lo kâ hên, xua ga ôh tá pá teăm vâ ai kơtâ, xêi kuăn, xua măng tĭng ki lâi á xuân lăm ngăn, hvăng gô̆m dêi xiâm kơphế. Kơnôm ing klŏng troăng tôh têa ƀă kơmăi mê ga tôh choâ ia iâ, lo kolung trối inôa a kơxo má, ing têa lo ki i iâ mê, ga xuân gum ăm xiâm loăng ai trếo rơdêi, thăm nếo ối kơdê tah lôi mâu hdrê loăng ki tro pơreăng, kơmeăn, xua ing têa ki mê, pin xuân râm, tơvât mâu pơkeăng kơdê oâ hdrong tung troăng ki mơ’no têa tung klŏng tôh mê, ing rêi loăng mê ga hrip xo xêh trếo pơkeăng, khoh kâi trâng, tơplâ ƀă oâ hdrong, pin ôh tá eâ choi, rơvât a xiâm, a loăng, a tơkâng, a hlá, ah tơdjâk troh hyôh kong prâi, kơdrum deăng, tơnêi tíu ki pin hmâ pêi kâ mê.

-Méluâ hiăng hlo túa pêi pêt, rak ngăn tiah kố ga cho dâi khât, lĕm khât, ai pơxúa ‘nâng, mơni pơtối rak vế túa cheăng ki kố kô trâm ha mâu tơdroăng ki ôh ta dâi. Tiô pôa, ki lâi ối trâm pá puât hên tung po rơdâ túa cheăng ƀă rơkong hnê tối ki vâ pơtroh ăm vâi krâ-nhŏng o ki pêi chiâk pêi deăng, mê cho tơdroăng ki lâi?

Pôa Nguyễn An Sơn: Vâi krâ-nhŏng o, kuăn pơlê ai môi tơdroăng ki kal vâ kơ-êng, vâ ‘nâi nhên, á hmâ tiâ tối, tơno ki ahdrối tâ, mê cho, pin athế ai liăn hên, ki malối pin athế rôe kơmăi ki tôh lo têa choâ ia iâ, lo hbri hbriú, lo trối ngôi, kơlung kơlăng tiah inoâ. Khu klŏng tôh têa dêi kong têa Israel ki tê ăm pin, ga kơnâ ‘nâng. La tiô á tơmiât, tơdroăng ki loăng kơphế chiâng dâi, ai plâi hên ga kô hnó ăm kơxô̆ liăn ki hiăng mơ’no hrê rôe kơmăi tôh. La ki pá má môi akố, apoăng bô bố xuân kho xua yă rôe kơmăi ki mê ga lối kơnâ ó. Ki má péa nếo, xuân u ối mâu kuăn pơlê pin kho drêng vâ pơhlêh phá tơ-ê tung pêi cheăng kâ, tơdroăng rak ngăn loăng kơpphế, vâi xuân ối hmâ rak vế dêi túa pêi ki hiăng hmâ trối mê hía nah, tơdroăng ki vâ pơhlêh pêi cheăng tiô túa nếo kố xuân ôh tá xê tơ’lêi hlâu. Vâi hmâ tơmiât, ing hdrối mê hía nah troh nokố, á xuân pêi cheăng, á xuân ối rêh kâ ối xêh tơniăn tiah kố, mê vâ pơhlêh nếo xuân ôh tá hlo ki tơƀrê, pơxúa ki klâi, ki ai pơxúa liăn ngân hên hĕng ulâi há. La ƀă á, á mơhrriâm, pêi pro tơdroăng cheăng ki pơhlêh nếo kố, mơhno ăm rêm ngế châ hlo châ ‘nâi, á châ krí xo dêi plâi kơphế hên, ivá mơ’no cheăng rak ngăn dêi kơdrum deăng xuân chía niân tâ, la hdrê loăng plâi kơtốu plâi hên, dâi lĕm tâ. 3 tơdroăng ki mê cho ki xiâm, vâ gum ăm kuăn pơlê pin athế ‘nâi nhên vâ hriâm, vâ pêi pro. Á xuân hbrâ vâ hnê tối ‘na túa cheăng á, hnê tối ‘na kih thuât ki pêi lo plâi kơphế hên kố.

-Hôm, mơnê kơ pôa Nguyễn An Sơn ‘na mâu tơdroăng ki tơpui tơno kố âi.