Kơ’nâi lối 20 hơnăm hmâ ƀă tơdroăng cheăng pêi pêt, pro mơjiâng deăng kơphế, pôa Trần Hồng Minh, ối a bêng Ea Kao, kong pơlê Dak Lak hlo tơdroăng ki xúa hên pơkeăng hoă hok mê pro ăm tơnêi rế hía rế khăng, kơtô, ki lĕm dêi kơphế ôh tá dâi trối hdrối nah xếo. Sap ing hơnăm 2018, pôa hiăng pơxiâm pơhlêh pêt tiô túa hưh cơ, tơkéa vâ tối, xua mâu phon ki pro mơjiâng ing hlá, nhâ, tơrŭm ƀă khu mơdró kâ vâ xúa sinh hok ăm ga tơdâng, tơtro. Laga ki lĕm dêi plâi kơtóu ga chu kơdroh iâ tung roh apoăng nah, la pơhlêh amê, yă tê kơphế hưh cơ đi đo châ to kơnâ tâ tung kơchơ sap ing 5 rơpâu troh 20 rơpâu liăn môi kg, pro tâk tơ’nôm liăn pêi lo ƀă tơniăn tơdroăng rêh kâ ối. Ki kal tâ, tơnêi dêi kơdrum rế hía rế châ mơnhông ki dâi lĕm, tơnêi vêh hơpok lĕm nếo, loăng kơphế mo rơdêi, iâ tro oâ, hdrong, pơreăng kâ ‘nhiê, kơdroh hên ‘na kơxô̆ liăn ‘no hrê roê pơkeăng hoă hok vâ choi, xế, xôh kơdê oâ, hdrong, pơreăng.

“Tung mâu hơnăm apoăng á xuân trâm há mâu tơdroăng xơpá iâ, trối ‘na pơkeăng xôh kơdê oâ, hdrong, pơreăng mê pin athế pơhlêh sap ing xiâm kối pơkeăng chiâng xúa mâu túa sinh hok, cho pơkeăng ki pro ing hlá nhâ, la môi péa hơnăm kơ’nâi mê, hiăng vêh lĕm dâi tiah hmâ nếo. Ing hơnăm 2018, á pơxiâm dâi túa phon ki kố, mê sap a hơnăm 2019 troh nôkố á pêt mơjiâng xúa phon hưh cơ hlo gá tơniăn hlâu khât”.

Kong pơlê Dak Lak nôkố ai lối 45 rơpâu ha kơphế châ mơnhên tơniăn, châ lối 22% ƀăng tơnêi pêt tung lâp kong pơlê. Pêt kơphế tung kong pơlê dế pơhlêh rơdêi tiô troăng ki ai tíu tăng ‘nâi, ai pơkâ tro, yă tê kơnâ. Pôa Y Minh Niê, a ƀuôn H’Đing, cheăm Ea Tul, kong pơlê Dak Lak tối tiah kố, drêng pêt kơphế tiô mâu pơkâ tro, rơtế ƀă pro pơxúa ki kơnâ hên tâ ‘na liăn ngân, kuăn pơlê pêi chiâk ối châ pơxúa hên troăng.

“Rak ngăn kơphế tiô troăng krá tơniăn, á xúa phon sinh hok mê hlo ai hên ki pơxúa ăm tơná ƀă ăm loăng kơphế. Má môi cho rak tơniăn ivá châ chăn drêng rak ngăn loăng kơphế tung pơla pêt. Má péa, pêi lo tơmeăm krúa ăm ngế ki roê ôu ƀă rak tơniăn ‘na tơnêi tơníu, hyôh kong prâi, kong kế tâ tá há”.

Ki păng ‘nâng ăm hlo, drêng kuăn pơlê pêi chiâk xúa phon hưh cơ vi sinh teăng ăm phon hoă hok, tơnêi gá châ ‘mâi mơnhông ki dâi lĕm, khu oâ, hdrong tung tơnêi xuân ai khu ki ai pơxúa, gá veăng kâ ‘nhiê mâu oâ hdrong ki ‘mêi. Rơtế amê, túa pêi pêt hên troăng hơlâ, hên túa dế châ mơhnhôk po rơdâ, rế gum rak ki hngiâm kơchoh tung tơnêi, kơdroh tơnêi tro hiu ki trếo ki hơpok lĕm, rế mơdêk ivá kâi trâng dêi kơdrum loăng tung pơla kong prâi pro pơhlêh. Pôa Lưu Tiến Hiệp, a thôn 5, cheăm Ea Tul, kong pơlê Dak Lak tối ‘na túa ki pêi dêi rơpŏng hngêi tơná tiah kố:

“Pêt tơvât loăng plâi sầu riêng ƀă kơphế, pêt tơ’nôm nhâ vâ ăm ro i rê. Loăng kơphế xông kân dâi lĕm, loăng ki ối kŭn xuân châ rak roăng, hlá nhâ ăm ro rê, thăm nêo, ing eâk ro mê chiâng bro phon ki vâ rơvât ăm xiâm loăng kơphế, gum ăm loăng pêt xông kân dâi lĕm. Drêng nhâ hiăng kân mê pin pôe ăm nhâ ‘nâng‘nâi iâ, ƀă pơkeăng hoă hok mê to ton pin xoh iâ tê, xôh môi hdroh môi khế”.

Ing mâu túa pêi pêt ki hiăng châ tơƀrê mê, kô hlo nhên troăng prôk ki xúa phon hưh cơ, phon hlá nhâ cho krá tơniăn ton, pro pơxúa ăm péa tơdroăng, rế mơdêk ki pêi lo liăn ngân, rế tơniăn ‘na kong kế, tơnêi tơníu, hyôh tâ tá tung kơdrum loăng. Tiô Tiê̆n sih Phạm Công Trí, tơdroăng ki pêi pêt, rak tơdâng trếo sinh hok tung tơnêi cho tơdroăng ki kal vâ mơdât ton, đi đo, ôh ta ăm ai  pơreăng kâ ‘nhiê.

“Ki kal châ ai hên xiâm loăng ki châ xúa pêi pêt, rak ngăn tiô túa hưh cơ ƀă mâu tơdroăng ki kal cho mâu kuăn oâ, kuăn hdrong ki lĕm, ki pro pơxúa ăm tơnêi, veăng kâ ‘nhiê mâu oâ, hdrong ki ‘mêi. Mâu vi sinh hưh cơ mơdêk ‘nhiê, klâ tơprâ xok mơ’no hlá nhâ chiâng trếo hưh cơ, pro ăm tơnêi chiâng rế lĕm tâ ƀă xiâm loăng kơphế xông lĕm tơniăn”.

Ing mâu túa cheăng ki ai păng ‘nâng xuân chiâng hlo nhên, drêng pêi chiâk pêi deăng xúa tiô túa hưh cơ, tơkéa vâ tối, xua mâu phon hlá nhâ vâ xế, choi, rơvât, mê ngế ki pêt hlo, preăng ai oâ hdrong, pơreăng lo kâ ‘nhiê, pro ăm tơnêi lĕm hơpok, pơtối mơdêk ki rak hyôh kong prâi krúa lĕm ăm tung kơdrum chiâk deăng. Méluâ ti mê, vâ tơdroăng pơkâ rak ngăn, mơdât oâ hdrong, pơreăng lo kâ ‘nhiê păng ‘nâng châ tơniăn lĕm, kal athế hlê plĕng nhên ƀă xúa tro tiô troăng hơlâ kih thuât, ki rơhêng vâ tối, cho xúa mâu tơmeăm, phon vi sinh ƀă vêh mơnhên túa ki mơdâ pêt, rak ngăn hdrê loăng tro tơdroăng. Vêh mơnhên ‘na tơdroăng kố, ngế chêh hlá tơbeăng hiăng ai roh êng mơnhên kơ pôa Phạm Công Trí-Tiê̆n sih, ngế ki hriăn plĕng ‘na tơdroăng pêi chiâk pêi deăng a kong pơlê Dak Lak.

-Ô Tiê̆n sih Phạm Công Trí, tung tơdroăng pêi pêt kơphế tiô túa ki xúa phon hlá nhâ, tơdroăng ki rak ăm xiâm loăng ôh tá tro oâ hdrong, pơreăng ga ai pơxúa ki klâi ăm ki dâi lĕm dêi tơnêi ƀă hdrê loăng?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Pin ‘nâi nhên, drêng mâu phon hlá nhâ, Xuăn tối hưh cơ châ dâi hên vâ rơvât, choi, xế tung kơdrum chiâk deăng, mê khu oâ, hdrong, pơreăng xuân u ối, klêi mê, pin athế xôh men vi sinh ki vâ kơdê oâ hdrong mê kô gum rak ki tơdâng tơ’mô tung ivá vâ khoh kâi châ kơdê, mơdât oâ hdrong, pơreăng, ing mê ah, khu oâ hdrong, pơreăng kô ôh tá chiâng hên xếo, pin dâi tơdâng tơ’mô mâu phon hlá nhâ mê, mâu tơdroăng ki tâ tú dêi oâ hdrong, pơreăng xuân châ kơdroh hên. Tâi tâng mâu hdrê loăng pêt tung kơdrum xuân tơ’lêi chiâng dâi lĕm tâ, trối mâu loăng kơphế, kơxái tiu, sầu riêng chiâng dâi lĕm.

-Pôa tối ăm ngin ‘nâi nhên tâ trối lâi dâi mâu phon hlá nhâ ga kô kâi mơdât tơdroăng ki tâ tú oâ, hdrong, pơreăng ƀă mơnhông mâu trếo ki dâi lĕm ăm loăng kơphế?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Pin hlo ‘nâi nhên tiah kố, tung pơla ton hơnăm hdrối mê hía nah, pin hmâ dâi phon, pơkeăng choi ăm loăng kơphế, ing mê, trếo trung-vi lươ̆ng ga ôh tá kâi chiâng pro ai trếo ki lĕm ăm xiâm loăng ki pêt. Ki hdoăng trếo lân ƀă mâu trếo  ‘mêi tung kơdâm tơnêi ôh tá kâi châ kơdroh tah lôi. Mâu hlá nhâ pok, ŭm tung kơdâm xiâm loăng vâ plâ ‘nhiê lôi mâu trếo ‘mêi tung kơdâm tonêi cho tơ’lêi hlâu ăm loăng plâi châ triê hrip xo, mê cho môi tơdroăng ki gum ăm hdrê loăng thăm rế chiâng dâi lĕm. Mâu hlá pu, nhâ răng, nhâ ŭm, pok kâi vâ ‘nhiê tah lôi mâu trếo ‘mêi cho cadimi, nhôm, sắt gum ăm kơdrum loăng chiâng dâi lĕm. Xua mê, tơdroăng ki kuăn pơlê xúa pló vi sinh ga ai pơxúa hên ăm tâi tâng mâu trếo dêi hưh cơ ki kố.

-Xua mê, roh la lâi ki tơtro má môi vâ kuăn pơlê ki pêi chiâk pêi deăng rơvât lơ xôh phon ki pro ƀă hlá nhâ, ô pôa?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Ai 2 rơnó ki kal, mê cho rơnó mêi hngê, tơkeá vâ tối, drêng hiăng ai mêi hên, tơnêi hngiâm, kơchoh tung pơla ing khế 5 troh khế 6 troh a mâu khế kơ’nâi mê. Drêng mê hiăng prăng, pơla mê, pin athế rơvât phon hưh cơ vi sinh vâ bro ăm tơnêi ai trếo lĕm ƀă mơjiâng mâu oâ ki lĕm, ai pơxúa ăm xiâm loăng, mơ’rêh dêi reăng, plâi ƀă loăng kơphế kô chiâng dâi lĕm a rơnó ki mê.

Ki má péa nếo, xuân cho kal má môi, hên mâu rơpŏng ki pêi chiâk deăng ôh pá teăm pêi lơ tá hâi hbrâ rơnáu ahdrối, mê cho rơvât, choi, xế phon a rơnó tôu mơdrăng. Xua klêi kơ’nâi rơnó mêi hngê, têa hreăm mot hên tung tơnêi, pro tơnêi tro hiu lôi mâu trếo ki lĕm, ki kơhiâm. Lo apoăng rơnó tô mơdrăng tâng pin ôh pá teăm choi, rơvât, xế phon ăm xiâm loăng, méluâ, hưh cơ vi sinh mê tơnêi kô ôh tá châ ai trếo hưh cơ hlá nhâ ki vâ triê, vâ hrik, tiah mê, kô ôh ta pơxúa ăm loăng, loăng kô tro khăng răng, xua ai drêng ‘nâ mêi ôh tá tro rơnó, lơ tro kăng hngíu, lơ tro tôu mơdrăng kân.

Xua mê, ngin hiăng hnê tối ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng kal athế ‘nâi xúa phon hưh cơ vi sinh a rơnó tô mơdrăng, athế rĕng toh apoăng rơnó lơ a mơ’nui rơnó. Hnối tôh tơvât phon ƀă têa vâ bro ăm tơnêi hơpok lĕm. Mâu rơnó ki kuăn pơlê dâi phon hưh cơ vi sinh a rơnó tôu mơdrăng ga ai xúa ăm xiâm loăng, xua tung tơnêi u ối têa, phon kô tơ’lêi châ hiu mot tiô têa troh tung kơdâm xiâm rêi loăng. Klêi kơ’nâi krí dêi plâi, ahdrối vâ xo mâu hrái báu, hlá pu dâp a xiâm loăng, pơla mê, pin athế xúa phon hưh cơ vi sinh ƀă tôh roh má môi ga kô hlâu ăm pin. Tâng tung pơla tôu mơdrăng, kong ôh ta ai mêi, tung tơnêi xuân ối hngiâm, lơ tâng pin ôh tá teăm rơvât, mê drêng toh têa a roh má môi athế tơvât ƀă phon vi sinh, ga kô gum ăm tơnêi chiâng lĕm, ai tŭm trếo kơhiâm, ƀă gum ăm rêi kơbâng rơ’mok, dâi lĕm.

Tiah mê, tơdroăng ki xúa phon hưh cơ vi sinh tro tơdroăng mê kô pro pin ai tơnêi ki dâi lĕm, hơpok, mơ’rêh dâi khât ăm xiâm loăng plâi.

-Pakĭng dâi phon hlá nhâ, ối ai tơdroăng ki lâi nếo gum bro ăm kơdrum loăng kơphế kâi trâng ƀă mâu oâ, hdrong, pơreăng ƀă a rơnó tôu mơdrăng khăng khoăng?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Tơnêi tíu tâ tá lĕm lơ ôh, ki xiâm cho ngăn a tơnêi ki pêt loăng plâi, tơdroăng ki rak tơnêi dâi lĕm, ai bê têa tôh, mơjiâng ăm mâu xiâm loăng rơtế ƀă tâ tá ai mâu loăng kong ki chiâng dâi lĕm. Pin athế mơjiâng kơdrum loăng kơphế ăm ga lĕm, dâi, athế roăng ăm tơkâng loăng lế lĕm, ƀă xuân ai pêt pơtâ mâu hdrê loăng ki ê tơtro tung kơdrum ki mê, gum ăm loăng  kơphế ƀă mâu hdrê loăng ki ê chiâng pơrá dâi lĕm. Tơkéa vâ tối, pro ăm mâu xiâm loăng mê đi đo kơbâng, drêh lĕm, chiâng dâi lĕm rơ’mok, rak vế ki hngiâm dêi tơnêi, ki tôu hngíu, tơniăn ăm mâu oâ, hdrong ki ai pơxúa châ rêh ối tung kơdâm tơnêi, rak ăm rêi loăng xuân chiâng dâi lĕm, gum ăm loăng kơphế ôh tá tro tôu hên, lơ tro hngiâm kơchoh hên, athế rak a kơlo ki tơdâng tơ’mô. Ôh tá ai tơdroăng ki pêi kâ ti rơhéa, lơ plâi ôh tá kơtốu, tŭm tơdroăng cheăng pêi pêt mê athế tơniăn, tơtro khât.

-Hôm, mơnê kơ Tiê̆n sih Phạm Công Trí hiăng tơpui tơno ƀă ngin ‘na tơdroăng kố.