VOV4.Sêdang - Pêt kơphế tơniăn tiô pơkâ 4C a Dak Lak hiăng pro pơxúa khât ăm hên rơpo\ng kuăn pơlê. Túa pêi ki kố hiăng rế hía pro hơ’lêh khôi túa pêt kơphế ki tơniăn ton, kum kuăn pơlê ‘nâi ple\ng ‘na khoa hok kih thua#t, kơd^ng tung tơdroăng ‘no hrê liăn, mơdêk châ tơ-[rê khât. Ing mê, pro chiâng ai kơphế ki dâi le#m, loi tơngah kơphế {uôn Ma Thuột châ tê mơdró hên tung kơchô. Hương Lý, ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jiu Việt Nam kơpong Tây Nguyên ai [ai chêh ‘na ki châ tơ-[rê dêi túa pơkâ pêt kơphế tiô pơkâ 4C.

            Mâu hơnăm hdrối mê hía nah, jâ Nguyễn Thị Xoa, ối a thôn Tiến Thịnh, cheăm Quảng Tiến, tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak pêt [ă rak ngăn kơphế tiô tơdroăng ki tơná rơkê ple\ng. Ôh tá châ le#m tơ’mô, ai hơnăm ki ‘nâ châ hên, ai hơnăm ki ‘nâ lu\p. La sap ing rôh ki veăng tung pơla pêi pro tiô pơkâ 4C, hlo kơphế dâi le#m khât, kơdrum kơphế hlo tơniăn. Luâ tâ mê nếo, pêi pro tiô túa pêt kơphế tiô pơkâ 4C kum rơpo\ng jâ kơdroh châ 20% kơxo# liăn ‘no hrê, môi tiah phon rơvât, tôh têa rêm hơnăm. Jâ Xoa ăm ‘nâi: Sap ing rôh veăng tung tơdroăng ki pêt kơphế tiô pơkâ 4C mê xuân ai mâu tơdroăng ki pơxúa ăm vâi krâ nho\ng o ki pêi chiâk pêi deăng. Kum hơ’lêh mâu tơdroăng ki le#m tro, môi tiah rơvât phon tro tiô pơkâ, xôh pơkeăng ‘ló, tôh têa kơd^ng. Tê kơphế châ tơ’nôm 300 liăn môi kg.

            Xuân môi tiah rơpo\ng jâ Xoa, 4 hơnăm kố, rơpo\ng jâ Lê Thị Kiều Trang, a thôn 1, cheăm Ea Hiu, tơring Krông Pa], kong pơlê Dak Lak hiăng pêt kơphế tiô pơkâ 4C, xua Ko\ng ti (Nes-tlê) Nestle to\ng kum. Kơnôm châ rak ngăn, rơvât phon, hbrâ mơdât pơreăng tro tiô pơkâ, 4 ha kơphế dêi rơpo\ng jâ Lê Thị Kiều Trang xông kân le#m, plâi kơtốu hên châ lối 4 ta#n kloăng tung môi ha rêm rơnó: Hdrối nah tá hâi hriâm [ối tiô vâi, kuăn pơlê ngin pêi ôh tá châ tơ-[rê, la 3, 4 hơnăm kố, sap ing veăng mot tung rôh pêt kơphế tiô pơkâ 4C xua Nestle to\ng kum pêi hlo châ tơ-[rê khât, châ liăn tơkâ. Á lăm hriâm chêh ‘mot tung hlá mơéa, troh a hngêi pêi tiô [ối vâi hnê hlo tơ-[rê khât, tôh têa, rơvât phon, ‘no hrê liăn iâ tâ hdrối nah. Têa tôh dâng 300 lit tung môi xiâm, hdrối nah tôh têa hên h^n, ôh tá ‘nâi hên to lâi lit, nôkố hlo ai pơxúa khât.

            4C cho tơdroăng pơkâ pêt kơphế tiô pơkâ kong têa ê, mơnhên ‘na tơdroăng ki rak tơniăn mâu túa pơkâ ‘na cheăng kâ, rêh ối [ă kong prâi, tơnêi tíu, vâ po rơdâ tơdroăng ki rơkê ple\ng tơdjuôm ‘na pêt, uâ mơdiê pơliê [ă tê mơdró kơphế krá tơniăn. Drêng veăng tung tơdroăng ki pêt kơphế tiô pơkâ kố, kuăn pơlê châ hriâm [ối, xúa kih thua#t rak ngăn kơdrum kơphế tiô khoa hok, châ hriâm tâp kih thua#t ‘na poê tơkâng, pro ki xâp hơngiâp tro tiô túa pơkâ, xuân môi tiah rơvât phon, xúa pơkeăng kơdê oâ hdrong tơtro, tơdâng tơ’mô, veăng kum rak vế xông kân dêi loăng tung kơdrum deăng. ‘Na cheăng kâ, xúa tiô pơkâ dêi kơphế 4C hiăng pro mơdêk ki kơnía git dêi kơphế vâ tê ngi kong têa ê ăm kuăn pơlê. Mâu ngế ki veăng tung túa pơkâ kố pơrá châ pơxúa sap ing yă tơ’nôm tung yă tê tâng vâ pơchông [ă kơchơ tê mơdró tơniăn phá. Pêt kơphế tiô pơkâ 4C ối rak tơniăn mâu túa pơkâ ‘na hyôh kong prâi, ivá châ chăn [ă mơdêk tơdroăng ki dâi le#m dêi kloăng kơphế. Pôa Lưu Văn Hoàng, teăng mâ dêi khu tơru\m 4C a Việt Nam tối: Pêi pêt kơphế tơniăn ton cho vâ mơdêk ki dâi le#m, plâi kơtốu hên [ă mơdêk tơdroăng ki rêh ối cheăng kâ dêi kuăn pơlê mê khu pơkâ 4C chiâng tơdroăng ki xiâm ki kal tung pêi pro tiô tơdroăng tơniăn, xua mê tung pơla hdrối kố nah ngin hiăng hnê hriâm [ă to\ng kum kuăn pơlê pêi pro tiô pơkâ kố. Ing mê kum ăm kơphế châ pêt tiô pơkâ 4C krá tơniăn ton ‘na 3 tơdroăng, kong prâi, pơlê pơla [ă cheăng kâ.

Tiô pôa Huỳnh Quốc Thích, kăn pho\ pơkuâ ngăn chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk cheăng kâ rêh ối thôn pơlê kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, lâp kong pơlê nôkố ai lối 70 rơpâu 800 ha deăng kơphế ki châ mơnhên cho pêi tiô pơkâ 4C, châ vâ chê 35% [ăng deăng kơphế tung lâp kong pơlê, kloăng kơphế rêm hơnăm châ 256 rơpâu ta#n. Tơdroăng ki xúa túa pơkâ kố kum kuăn pơlê pêi pro troh tơdroăng ki pêt kơphế krá tơniăn ton [ă hơ’lêh ‘na cheăng kâ ho\ng tơdroăng ki ‘no liăn cheăng [ă tơdjâk tơtro a kơdrum loăng vâ rak tơniăn ‘na ki dâi le#m [ă hyôh kong prâi, rak vế kong prâi tơnêi tíu, ing mê rế hía rế mơdêk ki kơnía ‘na kơphế tung roê ‘mot, tê mơdró ngi kong têa ê.

{ă mâu tơdroăng ki pơxúa dêi túa pơkâ pêt kơphế tiô pơkâ 4C, rế hía rế hên kuăn pơlê a kong pơlê Dak Lak veăng pêi pro tiô pơkâ kố. Ing mê veăng kum mơdêk ki kơnía git ‘na kloăng, mơdêk tơdroăng ki pêi lo liăn ngân a [ăng deăng ki pêt kơphế dêi tơná.

Tiô tơdroăng tơkêa dêi Tíu xiâm pơtâng tối hyôh kong prâi tơnêi têa, kong prâi hơnăm 2016 kô ôh tá tơniăn. Malối cho kong tô mơdrăng ó xua tơdjâk dêi El Ni`o, kong tô ton, khăng khoăng. Vâ kum kuăn pơlê hbrâ tơnáu tung tơdroăng ki rak ngăn kơphế klêi kơ’nâi Têt khôi hmâ Bính Thân ai troăng hơlâ xing xoăng tôh têa, rơvât phon tro hâi khế, rak ngăn oâ hdrong kâ ‘nhiê, hâi kố Thak sih Đào Hữu Hiền, kăn [o# cheăng tung Vie#n Khoa hok kih thua#t pêi chiâk deăng, pêt kong Tây Nguyên kô hnê pơchân ăm pó vâi krâ nho\ng o mâu troăng hơlâ rak ngăn kơphế klêi kơ’nâi Têt.

Ô pôa, tơdroăng ki tơ’nôm trếo kơhiâm ăm loăng kơphế klêi kơ’nâi krí xo gá ai pơxúa môi tiah lâi [ă tơdroăng ki dâi le#m a mâu rơnó pơtối?

Tung pơla pêt kơphế vâi krâ nho\ng o kal tơtro\ng má môi cho klêi kơ’nâi môi hơnăm loăng hiăng hrik xo trếo kơhiâm vâ păn roăng ăm loăng, lo reăng, kơ’muăn plâi. Tá troh drêng krí xo klêi tơnêi hiăng khăng tâi, xiâm loăng hiăng hrik xo tâi trếo ki kơhiâm, drêng mê môi iâ trếo kơhiâm châ vâi krâ nho\ng o rơvât phon, môi iâ cho vâ pro ăm plâi piê kân, vâi krâ nho\ng o hiăng klêi krí xo ‘mot tơ’nôm trếo kơhiâm ăm loăng kơphế vâ pơtối păn roăng tơkâng ki ‘măn kơd^ng [ă păn ăm reăng, păn plâi tung rơnó kơ’nâi.

Ô pôa, klêi kơ’nâi kri xo, vâ loăng kơphế pơtối lo reăng tơ’mô [ă kơ’muăn plâi châ tơ-[rê, mơhé kong prâi ôh tá tơniăn vâi krâ nho\ng o kal tơmâng ngăn troh tơdroăng ki tôh têa môi tiah lâi?

Tiah hmâ [ă loăng kơphế athế ai hâi khế tô mơdrăng vâ pro loăng lo reăng, drêng lo reăng hiăng hên vâi krâ nho\ng o kô tôh têa mê ah reăng tơpo. Reăng tơpo tơ’mô, hơnăm kơ’nâi ah kô ai plâi kơtốu hên. La xua tơdroăng ki kong prâi ôh tá tơniăn vâi krâ nho\ng o kal tơtro\ng ngăn tâng hlo reăng lo hiăng tâi, tâng têa kong mê tá hâi teăm bê ăm loăng vâ tơpo reăng, thế vâi krâ nho\ng o tôh tơ’nôm. Tâng têa kong mê hiăng bê  vâi krâ nho\ng o hmiên tuăn gá hiăng tu\m ăm loăng kơphế vâ lo reăng, kơ’muăn plâi.

Pák^ng tơdroăng ki tôh têa ăm ai trếo kơhiâm tơtro tung pơla kố xuân kal khât, mê, pôa hôm chiâng vâ pơchân klâi ăm vâi krâ nho\ng o drêng rơvât phon?

Tung pơla kong tô mơdrăng athế ‘mot tơ’nôm trếo kơhiâm ăm loăng. Tiah hmâ, ngin hnê pơchân athế tôh têa rôh má 2 mê vâi krâ nho\ng o nếo rơvât phon. Tâng rơvât phon, vâi krâ nho\ng o athế rơvât phon U-rê lơ phon SA [ă túa pơkâ dâng 150 troh 200 kg U-rê, xúa phon SA sap 200 troh 250 kg tung 1 ha gá tơtro. La vâi krâ nho\ng o kô chiâng vâ hơ’lêh sap ing phon U-rê chiâng rơvât phon SA [ă môi tơdroăng pin kal tơtro\ng, tâng vâi krâ nho\ng o rơkê ple\ng mê pin kal xúa phon hên hdroh, pin kô chiâng vâ xúa phon NPK dêi mâu ko\ng ti mơjiâng pro phon gá tơ’lêi hlâu ăm pin tung tơdroăng ki rak ngăn kơdrum loăng gá tơtro tâ.

Klêi kơ’nâi têt tơdroăng ki hdrong kâ ‘nhiê a xiâm loăng xuân hlo hên tâ. Tiah mê, pin kal tơtro\ng klâi tung pơla oâ hdrong kâ ‘nhiê a loăng kơphế drêng kố?

Klêi pơtê têt pin ngăn dêi kơdrum loăng a rôh ki pin vâ tôh têa cho rôh ki ngin hmâ hnê tối môi rôh tôh sap ing 20 troh 25 hâi. Troh rôh ki toh pin thế toh rôh má 2 [ă ki kal tung rôh má 2 ngin xuân hnê tối ăm ăm vâi krâ nho\ng o thế rơvât tơ’nôm trếo kơhiâm ăm loăng. Xua rôh ki apoăng tôh têa tơ’nôm trếo kơhiâm mê loăng kô châ hrik trếo kơhiâm, tơdrêng mê, pin thế tơkôm troh rôh ki rơvât má 2 [ă hmâ rơvât pơ’lăng a rôh kơ’nâi têt. Má 2 nếo, tung pơla pơtê têt ton hâi môi tiah mê pó vâi krâ nho\ng o châ toh vâ hnêi tah tơkâng, thế ngăn dêi tơkâng ki hiăng khăng vâ tah lôi, tơkâng ki ôh tá pơxúa hnêi tah lôi há. Hmâ hlo klêi têt vâi krâ nho\ng o thế ngăn tơkâng ki pro pơxúa ăm ai plâi hiăng lo reăng kơ’muăn plâi há, tâng hiăng kơ’muăn plâi kơdrum loăng ki lâi ai ôa prâp rơbông kâ ‘nhiê tung plâi mê pó vâi krâ nho\ng o thế ngăn i nhên xôh pơkeăng ki tơtro, ngin ôh tá hnê tối tâi la tâng hlo loăng ki lâi tro pơreăng mê pin thế xôh hbrâ mơdât pơreăng vâ kơdroh pơreăng xông tâ tú. 

Hôm, mơnê kơ pôa.

Gương prế A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng