Kơchăng [a\ phon rơvât ki ôh tá xê khât

          VOV4.Sêdang - Mâu hơnăm hiăng hluâ, phon rơvât ki ôh tá dâi le\m dế hlo tê hên tíu tung kong pơlê Daklak. Phon rơvât ki ôh tá dâi le\m ôh ti xê pro tơdjâk troh ki dâi vâ xông rơdêi dêi mâu hdrê pêt, mê ối pro ăm mâu hdrê pêt chiâng khăng, hlâ, pro lu\p hên liăn ngân dêi kuăn pơlê. Xua mê, pá k^ng tơdroăng ki pá ‘na hyôh kong prâi, yă tê kế tơmeăm ki pêi lo ing chiâk deăng, kuăn pơlê Daklak ối trâm [ă tơdroăng ki tô tuăn ‘na tơdroăng ki phon rơvât ôh tá dâi le#m dế châ mơđah tơbleăng tê tung kơchô tê mơdró.

          A tơdế khế 7, rơpo\ng jâ Trần Thị Nhàn, ối a cheăm Quảng Phú, tơring }ư\ Mgar roê 2 tă phon choi hlá a môi tíu ki tê phon tung cheăm vâ xôh ăm 1 ha kơphế dêi rơpo\ng. Hlo chêh a kơxâk phon kố tối nhên inâi, xiâm kối mơjiâng pro cho ko\ng ti a pơlê kong kân Hồ Chí Minh, ki dâi le\m gá le\m khât [ă kơdê mâu pơreăng ki tơkru\n hlá, tr^ng hlá, rơbông hlá kơbâng, kâi trâng [ă xông rơdêi le\m, ôh tá tơruih plâi, mơdêk ki hngăm ăm kloăng [ă hên tơdroăng ki ê, mê xuân hmiân tuăn roê xúa. Laga, klêi kơ’nâi xôh phon rơvât hlá châ 5 hâi mê kơphế ôh tá xông kân, thăm nếo pro tr^ng hlá, tơruih plâi kơbâng. Jâ Nhàn ăm ‘nâi, kơphế tro lu\p xua jâ roê tro phon ki ôh tá dâi le\m. Tâng môi tiah hơnăm hdrối, ki dâi le\m dêi kơdrum kơphế dêi jâ lối 3 ta#n tung 1 ha, mê hơnăm kố ôh tá ‘nâi hôm châ tơdế há lơ ôh. Jâ Nhàn tối: To lâi hơnăm hdrối mê hía nah, á roê phon a tíu ki tê phon hên a pơlê kân, pơla kố nah hngêi á ôh tá ai kơbố lăm rôe, hlo ai ngế ki chơ phon troh a hngêi lăm tê vâi tối xuân le\m mê á troh roê. La choi ăm hdrê loăng hlo gá ho\n [ă tơruih plâi hên, ôh tá ‘nâi pro tiah lâi, mơni cho phon ki ôh tá dâi le\m.

          Mơhé hiăng ai ôh tá iâ mâu kuăn pơlê ki tro roê phon ki ôh tá xê khât, ki ôh tá dâi le\m choi ăm mâu hdrê loăng [ă trâm tơdroăng ki tro lu\p tâi tâng, la tơdroăng ki tê mơdró phon rơvât a Daklak xuân hlo ối hên khât. Rêm hơnăm, mâu ko\ng ki tê tung kơchô tê lối chât inâi, phon rơvât ki nếo, [ă tơbleăng, mơđah troh mâu ngế ki roê xúa. Kế tơmeăm ki lâi xuân tối le\m má môi tung mâu kế tơmeăm ki châ tê tung kơchô tê mơdró, to\ng kum ăm tu\m vi lươ\ng, trếo kơhiâm ăm hdrê pêt xông kân le\m [ă thăm nếo ối hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê. Tơdroăng kố dế pro kuăn pơlê môi tiah trâm tơdroăng ki ôh tá ‘nâi klâi hlo rơhêng vâ roê, ôh tá ‘nâi ki lâi cho phon ki xêt [ă ki lâi cho phon ôh tá xêt. Pôa Đinh Xuân Thanh, ối a thôn 3, cheăm Ea Kao, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột tối: Phon ki tê môi tiah nôkố, kuăn pơlê xuân xâu rơ-iô. Phon ki kố vâi mơđah gá tro khât, phon ki tá vâi mơđah xuân tro há la ki khât gá ai mâu túa phon ki ôh tá rak tơniăn ki dâi le#m vâ kuăn pơlê drêng roê choi ăm mâu hdrê loăng pêt hlo tơ-[rê. Pơla hdrối kố nah, ai mâu kuăn pơlê rơvât phon ôh tá hlo dâi, xua mê hdrê pêt gá hlâ tâi tâng malối cho kơphế [ă tiêu nôkố ôh tá ‘nâi tối a lâi ôh, kuăn pơlê athế pôu râng dêi mâu tơdroăng ki tro lu\p mê tê.

          Tiô khu xiâm rak ngăn kơchô tê mơdró, lâp kong pơlê Daklak nôkố ai lối 1 rơpâu 100 to tíu tê mơdró, rơpo\ng tê mơdró phon rơvât, veăng kum pro mâu tơdroăng ki vâ roê xúa tung pêi chiâk deăng ăm  kuăn pơlê. Laga, tung pơla hdrối kố nah, hên ngế xua tơdroăng ki rơhăm vâ châ liăn tơkâ mê mơhno\ng pro xôi mâu túa pơkâ dêi luât ‘na tơdroăng ki chêh pro ph^u, đơn, inâi kế tơmeăm, ki dâi le\m dêi kế tơmeăm. Xua tơdroăng kố hiăng pro ăm mâu phon ki ôh tá xê khât châ hơ’lâk mot tung kơchô tê mơdró. Tung pơla mê, rêm hơnăm, mâu tơdroăng ki tối tơbleăng ing kơ koan ki ai tơdjâk ‘na tơdroăng séa ngăn, châ hlo [ă pơxâu phâk mâu phon rơvât ki dâi lơ ôh ‘na ki dâi le\m môi tiah ôh tá châ tối tơbleăng tung lâp lu. Sap ing tơdroăng rak ngăn [ă pơxâu phâk ki krá tơniăn, tá hâi tơleăng nhên hiăng pro ai mâu tơdroăng ki ê vâ mâu phon rơvât ki ôh tá xê khât vâ tê tung kơchô. Kuăn pơlê rơhêng vâ mâu kơvâ ki ai tơdjâk troh kal mơdêk tâ nếo hnoăng cheăng séa ngăn [ă pơxâu phâk kơtăng mâu tíu ki tê mơdró phon rơvât ôh tá xê khât, ki dâi le\m, tơdrêng amê hnối tối tơbleăng tung lâp lu um méa, tơdroăng kal ‘na mâu phon rơvât ki ôh tá dâi le\m, ki ôh tá xê khât tung mâu um tivi, rơ’jiu, internet [ă troh mâu pơlê, cheăm vâ kuăn pơlê ‘nâi. Pôa Nguyễn Văn Hào, ối a cheăm Ea Kênh, tơring Krông Pa] pâ thế: Sap ing nah hiăng séa ngăn la tiô á tơmiât vâ tơniăn tơdroăng kố athế ai hnoăng cheăng lăm séa ngăn khât tâ nếo a tíu ki mơjiâng pro phon rơvât, malối cho mâu tíu cheăng ki mơjiâng pro athế ai túa pơkâ tơleăng kơtăng, pôi tá pro phon rơvât ki ôh tá dâi le\m, ah pro lu\p ăm kuăn pơlê, ăm kong prâi, pro tro lu\p ăm kơvâ pêi chiâk pêi deăng xua mâu phon ki kố pro ăm tơdroăng ôh tá dâi le\m ăm mâu kế tơmeăm dêi Việt Nam. Má péa cho tơdroăng ki hnê tối kuăn pơlê a mâu cheăm, athế mơdêk tối tơbleăng ăm kuăn pơlê ’nâi ple\ng nhên ‘na khoa hok kih thuât,  ví tơdroăng ki ôh tá mơhúa tung rah xo [ă xúa phon rơvât ki ôh tá dâi le\m, ki ôh tá xê khât.

          Laga, hdrối mâu kơvâ cheăng ki ai tơdjâk vâ châ tah lôi tơdroăng ki phon rơvât ôh tá xê khât, ôh tá dâi le\m ki tê hên h^n tung kơchô mê peăng mâu ngế ki xúa xuân kal hbrâ kơchăng, tí tăng ‘nâi ‘na mâu phon rơvât hdrối vâ roê, athế lăm troh a mâu tíu ki tê mơdró ki châ vâi loi tơngah vâ roê, pôi tá rơhăm yă tê rơpâ mê roê trâm phon ki ôh tá dâi le\m, ki ôh tá xê khât.

          Tơdroăng rơvât phon ăm kơpong Tây Nguyên: Kal rơvât  phon kali, lân [a\ tu\m trếo ki ăm tơnêi hơpok le\m

          Tơdroăng rơvât phon ăm tơtro [ă loăng plâi pro pơxúa, môi tiah: mơdêk ki ki dâi le\m ah châ xo hên, kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng, tơniăn [ă mơdêk ăm tơnêi hơpok le\m, mơdêk xo tơ’mot kơxo# liăn ăm mơngế ki pêi chiâk deăng, tơniăn ‘na hyôh kong prâi [ă hía hé. Ma luâ rơvât phon môi tiah lâi ăm tơtro, malối [ă mâu tơnêi khêi bazan pêt hdrê loăng ton hơnăm a Tây Nguyên? Ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố ai tơpui tơno [ă tie#n sih Trình Công Tư, kăn [o# xiâm tí tăng ‘nâi ple\ng ‘na tơnêi, phon rơvât [ă hyôh kong prâi Tây Nguyên ‘na tơdroăng kố. Pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng:

           Êng: Ô pôa! Pôa hlo môi tiah lâi ‘na tơdroăng xúa phon rơvât dêi kuăn pơlê nôkố?

          Tiâ: Pơchông [ă hdrối nah tơdroăng xúa phon rơvât dêi kuăn pơlê kơpong Tây Nguyên nôkố hiăng hlê ple\ng tâ hdrối nah. Tâng môi tiah hdrối nah vâi pêi pêt kơnôm to a tơnêi hơpok le\m mê kuăn pơlê choâ hlê ple\ng tơdroăng rơvât phon tơ’nôm vâ pak^ng tơdroăng rơvât phon ăm hdrê loăng ối tơ’nôm ăm tơnêi trếo kơhiâm. Mơhé tiah mê, xuân cho môi tơdroăng ki pơtih ‘na tơdroăng tê mơdró, ‘na tơdroăng thăm pro ăm loăng plâi xông dâi le\m, châ xo hên, drêng ‘nâ vâi krâ nho\ng o ối rơvât tiô kơxo# phon oh tá vâ tơmâng troh ki tơdâng tơ’mô mâu trếo kơhiâm. Ki khât gá [ă mâu nhâ loăng tối tơchuâm [ă loăng plâi tối phá, rêm túa kal ai trếo kơhiâm ai tơdroăng ki vâ hrik xo pơrá phá. Pơtih đăm kô pro ăm tơkâng hlá xông rơdêi. Lân pro ăm huăn rêi, rêi hnối rơdêi. Kali pro ăm plâi re\ng kân piê le\m [ă hía hé, lơ mâu trếo vi lươ\ng ki pro pơxúa tung pơla hơ’lêh trếo [ă pro mơdêk ki dâi le\m dêi plâi. Pak^ng ki vâi krâ nho\ng o tơmâng khât ki tơdâng tơ’mô [ă ai pơxúa pơla trếo kơhiâm.

           Êng: Ô pôa [ă tơnêi tơníu dêi Tây Nguyên tối tơchuâm [ă Daklak tối phá xêh, tơdroăng xúa phon rơvât môi tiah lâi ăm tơtro?

          Tiâ: Ngăn tơchuâm tơnêi kơpong Tây Nguyên, malối tơnêi khêi bazan tơtro [ă hên hdrê loăng, môi tiah: kơphế, tiêu, alâi, prá tu\m túa. Tối’na ki hơpok le\m dêi tơnêi banzan ai hên trếo hưh cơ [ă đăm. La ai péa tơdroăng hên trếo kơhiâm xuân kal khât [ă mâu hdrê loăng ki xo kloăng, xo pơ’leăng môi tiah kơphế, tiêu, mê cho kali, la hmốu bazan iâ kali, [ă Kali tơ’lêi tro têa mơhiu, mê tơnêi chiâng ôh tá ai tu\m trếo ki mê. Má péa cho lân, tơnêi khêi bazan hên lân la hên mâu loăng ôh tá vâ hrik xo xua lân hmâ ối a kơlo ki oh tá hơ’lêh. Xua mê, thế rơvât tơ’nôm lân [ă thế pơkâ troăng hơlâ hơ’lêh ing lân chiâng lân kali kô ôh tá bê. Nôkố tiô troăng hơlâ pêi pro vâi krâ nho\ng o hmâ xúa phon ki tơvât NPK ki hiăng tơvât lôi, laga mê kơxo# ki mê hmâ hlo ôh tá tơtro [ă tâi tâng mâu hdrê loăng ki pêt. Xua tiah mê, vâi krâ nho\ng o thế rơvât phon tơmôi túa. Pak^ng tơdroăng ki kal ‘na trếo vi luơ\ng xuân kal khât. Hdrối nah, mâu trếo vi lươ\ng môi tiah kem, bo, hlái ối tung tơnêi  kô chiâng vâ xúa pêi pro ăm kơtóu plâi hên, kơphế ôh tá xê 1 troh 2 ta#n xếo, mê hiăng châ 3-4 ta#n, thăm nếo châ 5-6 ta#n, xua mê ôh tá ai trếo vi lươ\ng thăm rế mơhno nhên [ă ki kal vâ trếo vi luơ\ng, cho kal [ă hdrê loăng pêt.

          Êng: Ô pôa pơla kố mơngê pêt kơphế kal thế tơtro\ng tơdroăng klâi ‘na tơdroăng kố drêng rơvât phon?

          Tiâ: Nôkố cho tơdế rơnó mêi. Kơphế, tiêu cho péa hdrê loăng plâi ki pêt hên má môi a Tây Nguyên drêng plâi pơxiâm kân [ă pơxiâm mơ’rêh dêi plâi re\ng kân piê [ă pro ăm kloăng krá, xua mê tung pơla kố hdrê loăng kal pơkâ hên kali vâ pro tơniăn ăm tơdroăng mơdêk xông rơdêi dế kông, hlá krá, kloăng pơxiâm kân [ă pơxiâm krá pơla kố kal thế rơvât hên Kali vâ tơniăn ăm plâi kân hnối krá. Apoăng rơnó mêi pin rơvât hên đăm vâ mơdêk ăm tơdroăng ki rơdêi kông, tơkâng, hlá. La pơla kố vâi krâ nho\ng o châ ngăn dêi plâi ăm kân piê le\m thế rơvât tơ’nôm kali. Pak^ng mê, pó vâi krâ nho\ng o xuân tơtro\ng troh ‘na trếo trung vi lươ\ng vâ ăm loăng plâi xông rơdêi.

          Êng: Nôkố hlo tê hên mâu phon [ă hên inâi xuân môi tiah ki le\m lơ ôh kô pơrá phá há, thăm nếo tá phon ki ôh tá xê khât. Tiô pôa kuăn pơlê thế tơtro\ng tơdroăng klâi drêng rôe phon vâ rơvât rak ngăn dêi loăng ki pêt?

          Tiâ: Ki khât gá vâ ăm ‘nâi phon ki lâi le\m, ki lâi ôh, phon ki lâi ôh tá xê khât cho tơpá vâ châ ’nâi. Tá mâu ngế ki rơkê ‘na tơdroăng cheăng kố xuân thế ai [ơrô séa ngăn pơkâ ‘nôi mê nếo ‘nâi. La vâ tơleăng tơdroăng kố pó vâi krâ nho\ng o thế  rah rôe phon ki ai inâi vâi ô eăng. Má péa rôe a mâu tíu tê mơdró kân ki vâi ô eăng vâ kơdroh tơdroăng ki ôh tá mơhúa. Malối pó vâi krâ nho\ng o xuân thế tơtro\ng ngăn nhên a kơxâk ki chêh chư, tâng phon ki le\m a kơxâk chêh le\m [ă pin tơngah kô dâi tâ há.

Hôm mơnê kơ pôa!

Gương prế Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng