VOV4.Sêdang - Kơnôm pêt tơvât, pêt tơmó hên hdrê loăng plâi tung môi [a\ng tơnêi, xua mê tơdroăng cheăng hên rơpo\ng kuăn pơlê pêi chiâk deăng a kong pơlê Dak Nông hiăng chiâng kro mơdro\ng. Ki má môi cho túa pêt tơmó xiâm tiu tung kơdrum kơphế. Rơtế [a\ tơdroăng khên mơ’no liăn cheăng, xúa mâu phon rơvât tu\m túa [a\ kih thua#t rak ngăn tro, hr^ng rơpo\ng kuăn pơlê a mâu tơring Tuy Đức, Dak Rlâp, Dak Song, Dak Mil hiăng hluăn ing kơtiê, mơ-eăm pro kro mơdro\ng krá tơniăn. Ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jíu Việt Nam a kơpong Tây Nguyên ai chêh tối tơbleăng cheăng kâ a kơdrum chiâk deăng dêi rơpo\ng pôa Tôn Văn Công, ối a cheăm Dak Buk So, tơring Tuy Đức [a\ pôa Trương Văn Lập, ối a cheăm Đức Minh, tơring Dak Mil, kong pơlê Dak Lak Nông:

            Drêng hên rơpo\ng kuăn pơlê tung kong pơlê pêi lo kơphế iâ, tiu plâi ôh tá kơtốu hên xua hiăng krâ, mê hơnăm 2015 – 2016 rơpo\ng pôa Tôn Văn Công, ối a cheăm Dak Buk So, tơring Tuy Đức, kong pơlê Dak Nông xuân cho hơnăm ki pêi lo hên tơmeăm. Tung [a\ng deăng 10 hectar, ki hên nếo pêt kơphế a hơnăm 2011, pêt tơmó tiu, rơnó hơnăm kố pôa tối hdrối kô pêi châ 24 ta#n. Tâng yă tung kơchơ xuân ối châ tiah nôkố, rơpo\ng pôa kô pêi lo liăn châ 2 rơtal 500 rơtuh liăn, hôm tâ mâu hơnăm hdrối nah.

            Pôa tối ăm ‘nâi, châ tơ-[rê môi tiah kố, xua rơpo\ng pôa hiăng pêt tơmó loăng plâi tơtro; khên xúa khoa ho\k kih thuât, môi tiah pêt hdrê kơphế ki nếo, xúa kơmăi kơmok, tôh têa môi tiah inoâ, rơvât phon tơtro [a\ rak ngăn tơtro tiô pơkâ: Apoăng vâ mơnhông mơdêk cheăng kâ krá tơniăn, mê thế rah hdrê vâ pêt ki le\m má môi, má péa cho phon, xua tơnêi akố hiăng ton, ôh tá hơpok le\m xếo. Ki rơhêng vâ tối thế rơvât phon môi tiah hmâ rơvât, phon hưh kơ vi sinh. Pák^ng mê, rơvât tơ’nôm mâu phon kong têa Alơmăng, phon Bình Điền. Drêng kơphế dế tơpo reăng, drêng reăng hiăng ho\n, drêng tôh têa reăng tơruih, mê pơxiâm xôh pơkeăng, môi tiah phon rơvât hlá, phon vâ ăm plâi kơtốu hên, plâi re\ng kân. Pơla mê kô kâi vâ kơdê mâu kơme#n, kơ’nâi mê xôh pơkeăng kơdê kơme#n, mâu kơme#n pro tơruih plâi. Ki rơhêng vâ tối ôh tá ăm tơruih plâi, mơ’nui hơnăm kô pêi lo hên.

            Xuân châ tơ-[rê [a\ túa pêt tơmó tiu [a\ kơphế, rơpo\ng pôa Trương Văn Lập, ối a cheăm Đức Minh, tơring Dak Mil. Hơnăm nah, pôa pêi lo châ 12 ta#n kơphế [a\ lối 6 ta#n tiu, tung [a\ng deăng bu 5 hectar. Tiô pôa Trương Văn Lập, apoăng tơdroăng pêt loăng ki drêh tung kơdrum kơphế, bu ăm xâp hơngiâp kơdrum kơphế. Pơtối mê, tơdroăng pêt tiu a xiâm loăng plâi ki ăm xâp hơngiâp vâ châ ai hên loăng plâi. Chôa ‘lâng tung pêi cheăng kâ, pôa hlo kố cho túa pêt ki tơtro má môi, châ tơ-[rê tung cheăng kâ châ 4 xôh tâng pơchông [a\ pêt to kơphế. Laga, xuân tiô pôa Lập tối, kố cho túa pêt tơ’mó ki tơtro má môi [a\ kong prâi, tơnêi tơníu a kong pơlê Dak Mil. {a\ mâu kơpong tơnêi ki ê, kuăn pơlê thế ti tăng ple\ng vâ mơnhên túa pêt [a\ pêt kơtăn pơla mâu xiâm ăm tơtro: {a\ kuăn pơlê pêi chiâk deăng, ahdrối pêt tiu thế ‘nâi tơnêi tơníu dêi tơná tơtro [a\ hdrê tiu ki lâi lơ kal pro hơpok le\m tơnêi, pro môi tiah lâi nếo vâ châ pêt tiu. Pôi tá pêt to tiu tê, xua tiu cho loăng plâi ki pá vâ rak ngăn, [a\ kơchơ tê mơdró Việt Nam ôh tá tơniăn, xua mê, pêt kơphế [a\ tiu, laga thế pêt ăm phuâng le\m. Vâ tung 1 [a\ng deăng mê xuân pêt châ 1 hectar, tâng pêt kơtăn 3,8 met. La ngiâ tiu chu rơpâ yă, mê kơphế xuân pêi lo hên, tơniăn. Tâng rơkê rak ngăn, mê pêt kơphế [a\ tiu tiah mê kô pêi lo châ hên liăn ngân, pêi tiô túa a hiăng mơnúa pêi.

            Tiô xêo ngăn dêi Khu pơkuâ kuăn pơlê pêi chiâk deăng kong pơlê Dak Nông tối, tung kơxo# lối 300 rơpo\ng kuăn pơlê pêi chiâk deăng, tê mơdró rơkê dế kố, ai lối tơdế rơpo\ng ai kơdrum pêt tơmó tiu tung kơdrum kơphế, pêi lo châ liăn hên. Kố xuân cho túa ki kuăn pơlê dế pêi pro vâ thăm pêi lo kế tơmeăm ing chiâk deăng krá tơniăn.

            Ô vâi krâ nho\ng o [a\ pú hmâ! Tiu cho plâi ki châ tơ-[rê má môi. Xua mê, hên rơpo\ng hngêi kuăn pơlê pêi chiâk deăng a kong pơlê Dak Nông hiăng xúa phon ho\a ho\k, pơkeăng rak vế hdrê kơchâi plâi pôm vâ pêi lo hên kế tơmeăm. Laga, tơdroăng pêt rak ngăn pro tơnêi rế hía rế ôh tá dâi le\m, kuăn kiâ ki pro tơnêi hơpok le\m hlâ, tung tơnêi chiâng ai trếo ki ‘mêi, chiâng ai mâu pơrea\ng ki pá vâ xôh kơdê. Xua mê vâ pêt kế tơmeăm khoăng krá tơniăn, hên rơpo\ng kuăn pơlê rah túa rơvât phon hưh kơ [a\ phon sinh ho\k tung pêt tiu. Tiah mê rơvât phon hưh kơ [a\ phon sinh ho\k gá le\m môi tiah lâi, túa rơvât tiah lâi vâ châ tơ-[rê, kơ’nâi kố, kih sư Phan Văn Chủng, kăn pơkuâ ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó môi khu Behn Meyer Việt Nam – kơpong Tây Nguyên, kô tối nhên ‘na tơdroăng kố.

Êng: Ô pôa, túa xúa rơvât phon hưh cơ môi tiah lâi ăm tơtro?

Tiâ: Xua ing rêi tiu, cho rêi ki kuăn hdrêng ối tơchuâm mê gá kal tơnêi bâ phuâng [ă ki hơpok le\m hên vâ kâi xông rơdêi. Tơdroăng rơvât tơ’nôm phon hưh cơ ăm tiu cho kal păng ‘nâng [ă vâi krâ nho\ng o thế xúa rơvât rêm hơnăm. Rêm kơdrum loăng plâi pêt ki pơrá phá xúa rơvât hên iâ gá phá há, tiu ối kuăn [ă tiu ki hiăng ai plâi rơvât hên iâ gá phá dêi pó. Nôkố ai tê hên mâu túa phon hưh cơ: phon hưh cơ khoăng, phon hưh cơ ai sap ing tung pơla pro mơ-u\m eâk í [ă mâu nhâ hrái lơ pro mơ-u\m ing êak ro vâ ai trếo hưh cơ rơvât ăm loăng. Laga rêm túa phon, kơxo# phon hưh cơ pơrá phá dêi pó mê pó vâi krâ nho\ng o ối xúa rơvât hên iâ gá phá rá dêi pó. Pơtih: [ă êak ro mâu khu cheăng ‘na khoa hok hnê tối thế rơvât 1 hơnăm ăm kơdrum tiu ki hiăng ai plâi dâng 1 rơpâu 800 troh 2 rơpâu xiâm, dâng 10-20 ta#n tung 1 ha.  ‘Na mâu phon hưh cơ ki rôe ing kong têa ê ai hưh cơ hên, hiăng kơdê tah pơreăng, mê vâi krâ nho\ng o thế xúa rơvât 1 hdroh  rơvât sap 0,7 troh 1 kilô môi hdrôh tung môi xiâm. {ă kơdrum tiu ki nếo pêt rơvât sap ing 0,5 troh 1 kilô [ă rơvât ahdrối vâ ăm tiu ki ối kuăn xông rơdêi dế rêi vâ châ hrik xo mâu phoh hưh cơ tung tơnêi vâ re\ng xông kân rơdêi tâ.

Êng: Tiah mê, pó vâi krâ nho\ng o thế rơvât a rơnó ki lâi ăm tơtro tâ?

Tiâ: Mâu khu cheăng ‘na khoa hok hiăng tí tăng xéa ngăn tối, thế rơvât phon hưh cơ ăm xiâm tiu apoăng rơnó mêi cho tro má môi, xua apoăng rơnó mêi ki hngiâm kơchoh hên. Drêng rơvât a pơla kố, trếo hưh cơ tung phân kô mơdêi pro tâk trếo ki le\m hơpok [ă pro rơpâ tơnêi tâ, pro kơdroh tung pơla tro toăng têa tung klôh, mơdât têa lơ toăng [ă mâu kơmeăm ki pro ‘mêi kâ ‘nhiê rêi. Drêng rơvât phon apoăng rơnó mêi pro rêi tiu xông rơdêi tâ, mơdêk ki hrik xo trếo kơhiâm ăm tiu. Tơdroăng rơvât phon môi tiah lâi, thế rơvât hdrê phon vô cơ lơ rơvât, choi tâ tá. ‘Na tơdroăng rơvât phon môi tiah lâi, thế rơvât hdrê phon vô cơ. {ă tiu ki hiăng ai plâi vâi krâ nho\ng o thế po troăng pá ro\ng klôh tiu, kơ’nâi mê choi phon hưh cơ [ă kơđu tơnêi vâ ga chiâng dâi le\m. Pôi tá rơvât phon hưh cơ ki ai hên túa phon hưh cơ hmâ [ă mâu kuăn kia. Tâng kơđu phon mê ah kô kơdroh ki bâ dêi mâ hâi vâ hrik xo trếo dêi phon hưh cơ [ă pro hlâ 1 tung mâu kuăn kia ki pơxúa tung tơnêi. Rôh kố xuân chiâng pro tiô troăng mơgăn mê rôh kơ’nâi ah po tiô troăng mơdâng. Môi hơnăm rơvât 2 pái xôh tâ tá kloh xuân ai phon hưh cơ pro ăm rêi kơxái tiu kơtong a’nâi ôh tá tro têng a kơpêng. Tiah mê kô pro kơdroh ki eăng trâ mâ hâi trâ tơdjâk troh rêi dêi kơxái tiu.

Êng: Drêng rơvât phon hưh cơ hôm êa rơvât tơ’nôm phon vô cơ nếo há?

Tiâ: Tơdroăng xúa phon hưh cơ cho kal khât vâ rơvât rêm hơnăm, la tâng bú rơvât phon hưh cơ tê, mê hâi teăm tu\m trếo kơhiâm vâ kơxái tiu xông rơdêi. Tiô tơdroăng riên ngăn, tung 1 ta#n tiu ai dâng 40 gram đăm, 10 gram lân, 20 gram kali. Tiah mê, [ă kơdrum tiu ki 5 ta#n kô xo đăm, lân, kali tung tơnêi hên. Tâng ôh tá tơ’nôm phon vô cơ kô ôh tá ai NPK vâ che#m mơ’rêh pro ăm chiâng ai 5 ta#n kloăng tiu khăng. Tâng bú ai to phon hưh cơ mê tiu kô xông rơdêi la kơxái tiu ôh tá ai kloăng [ă pơ’leăng tiu ôh tá le\m. Rêm hơnăm tâng ôh tá tơ’nôm phon vô cơ gá kô pro ôh tá ai đăm kali xuân môi tiah mâu khu trung vi lươ\ng tung tơnêi, pro ăm kơxái tiu rế pá ai ivá xông rơdêi [ă oh tá kâi vâ tơplâ mơdât [ă pơreăng ôa hdrong kâ ‘nhiê, tiu ôh tá kơtóu plâi hên. Tơdroăng tơ’nôm phon vô cơ cho kal păng ‘nâng, pó vâi krâ nho\ng o thế rơvât phon vô cơ tiô kô rơnó ki pơkâ, klâ rơvât 4-5 hdrôh, rơvât a xiâm tiu. Rêm hdrôh rơvât pôi tá rơvât hên, rơvât bú dâng 1-2 lăng tê tung môi xiâm tiu mê gá tơtro. Pak^ng mê tung pơla rak ngăn, vâi krâ nho\ng o thế xôh tơ’nôm mâu trung vi lươ\ng ăm tiu xua rêi tiu cho rêi ki a ngâ 0,5 troh a 2 cm ing ngâ tơnêi chu mê hên hơnăm pêt rak ngăn kô rế tâi trếo vi lươ\ng [ă kô pro ăm hlá tiu chiâng ôh tá le\m, tơkru\n.

Êng: Pôa tối ăm ‘nâi nhên tâ ‘na trếo ki pro ing mâu hrái nhâ kông hnông [ă túa xúa? 

Tiâ: Mâu hrái nhâ kông hnông alâi cho mâu phon, kơme#n kâi mơdât [ă mâu kơme#n ki pơxúa lơ mâu kuăn ki ki pro pơxúa vâ mơdêk ki kâi trâng mơdât pơreăng kâ ‘nhiê tiu. Pa kong hlo tê hên mâu túa phon ki pro ing hrái nhâ ki ê pro mơdêk ki kâi vâ mơdât mâu kơme#n kâ ‘nhiê tiu tung tơnêi. Túa xúa mâu phon ki mê cho vâ tôh tung xiâm lơ xôh a hlá. La vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng mâu phon ki pro ing hrái nhâ mê ai trếo ki hbrâ mơdât cho ki xiâm, mê drêng tiu tro pơreăng kô pro pơxúa ôh tá hên, pó vâi krâ nho\ng o thế hbrâ mơdât sap ing apoăng rơnó mêi. Ngin hnê tối apoăng rơnó mêi vâi krâ nho\ng o thế xúa rơvât phon sinh hok xôh a xiâm, pơla tơdế rơnó xúa mâu phon ki pro ing hrái nhâ, mâu kơme#n ki kâi mơdât pơreăng vâ choi lơ vâ xôh a mơ’nui rơnó. Thế xúa 3 hdrôh tung hơnăm vâ kơdroh mâu kơme#n hlâ hrá [ă kơtâ ôa kâ ’nhiê kơxái tiu. Xúa phon ki pro ing hrái nhâ tơtro rơvât ăm loăng [ă hnối tơniăn ăm mơngế ki xúa.

Hôm nê kô pôa!

Gương prế A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng