*** Kơphế dế ai plâi kơtóu hên, ai yă kơnâ há, xua mê, vâi krâ-nhŏng o a pơlê Bu Ndoh, cheăm Dak Wer, tơring Dak Rlâp, kong pơlê Dak Nông ngế ki lâi xuân phiu ro, sôk suâ. Pôa Điểu Suynh, Kăn phŏ pơkuâ hnê ngăn chi ƀô̆, kăn pơlê Bu Ndoh tối ăm ‘nâi: Pơlê ai 130 rơpŏng hdroâng M’Nông la hiăng ai vâ chê 500 ha deăng pêt hdrê loăng ton hơnăm, tung mê, ai lối 200 ha kơphế. Kơnôm xúa mâu tơdroăng ki rơkê dêi khoa hok tung pêt tơvât mâu hdrê loăng mê kơphế châ lối 2 tâ̆n 500 tă tung 1 ha. Ai mâu rơpŏng ki ‘nâ ối châ krí dêi 4 tâ̆n 1 ha. Pôa Điểu Suynh tối ăm ‘nâi: tâi pơlê hiăng ai lối chât toăng rơxế ô tô, hơnăm 2024 kố, hiăng ai tơ’nôm 3 toăng rơxế ô tô nếo. Hngêi rơpŏng ki lâi xuân hiăngu ai rơxế pơchoh chiâk, ai kơmăi pêi chiâk deăng.

“Á cho kăn phŏ pơkuâ hnê ngăn cheăng chi ƀô̆ hnối cho kăn pơlê Bu Ndoh mê á khoh kơdo mơ-eăm djâ troăng ahdrối tung rêm kơvâ cheăng, ki malối, kring vế tơniăn tơdroăng rêh ối dêi pơlê  pơla, mơhnhôk vâi krâ-nhŏng o kơdo mơ-eăm pê chiâk pêi deăng, rak ngăm dêi deăng kơphế ăm i lĕm, rơpŏng hngêi, kuăn ‘nĕng ai tơdroăng rêh ối châ mơnhông tơtêk hên tâ, ngin tơrŭm cheăng ƀă khu râ kăn pơkuâ ngăn cheăm vâ djâ pơlê ngin rế hía thăm rế châ mơnhông, rế hiá rế pơhlêh hên tâ”.

*** Dà Knàng cho môi to cheăm ối kơpong hơngế hongo, pơlê cheăm hdroâng kuăn ngo ki iâ mơngế dêi tơring Dam Rông, kong pơlê Lâm Đồng. Mâu hơnăm hdrối mê hía nah, kơnôm kơhnâ khât tung pơhlêh tuăn tơmiât ‘na pêi chiâk deăng, pakĭng lối rơpâu ha loăng kơphế, tíu ki kố hiăng pêt tơvât châ 885 ha loăng mắc-ca, lối hrĭng ha loăng plâi kâ, priât laba ƀă loăng yâu păn hdrong prế, 60 ha deăng pêt kơchâi, reăng tŭm hdrê tiô túa ki pêi chiâk deăng xúa kơmăi kơmok chal nếo ƀă hên tơdroăng ki ê. Tung mê, hên tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng, hdrê loăng ton hơnăm hiăng châ mơnhên plah OCOP ƀă hiăng châ tê mơ’no troh mâu kong têa tung kơpong.

Ing tơdroăng ki kố hiăng thăm mơdêk tơdroăng pêi cheăng kâ dêi Dà K’Nàng châ mơnhông, pêi lo rêm ko mơngế tung hơnăm 2024 tâk lối 45 rơtuh liăn 1 ngế 1 hơnăm; kơxô̆ rơpŏng kơtiê xuân hiăng chía kơdroh hên ing 17% chu ối pa kơdâm 5% tiô kơ tơdroăng ki pơkâ kơdroh hên tơdroăng. Hlo ai tơdroăng ki pơhlêh ai pơxúa kân khât dêi cheăm, tơdroăng ki pơhlêh nếo hiăng châ tơtêk dêi pơlê cheăm tung pêi chiâk pêi deăng, tơdroăng rêh kâ ối, tơdroăng pêi lo kế tơmeăm, liăn ngân hiăng châ mơdêk, jâ Ka Phên, mơngế K’Ho a cheăm Dà K’Nàng hơniâp ro, tối tiah kố:

“Hdrối nah, kơphế dêi kuăn pơlê akố xuân môi tiah deăng kơphế krê dêi rơpŏng hngêi á cho xua lâk xo pêt ing xiâm kơphế ki chiâng xêh, xua mê, plâi ôh tá kơtóu hên. Ing hâi kơnôm châ ai khu kăn pơkuâ hnê tối, mơhnhôk djâ pơklep tơkâng, rơmôe ăm loăng kơphế, pêt tơvât ƀă loăng mắc ca, nôkố, plâi kophế hiăng kơtốu hên ‘nâng tâng vâ pơchông ngăn ƀă hdrối nah, ing mê, mơdêk pêi lo liăn ngân ăm rơpŏng hngêi rế hía thăm rế tơniăn lĕm, vâi krâ-nhŏng o tơ’lêi hlâu vâ rak ngăn, păn roăng dêi kuăn ‘nĕng châ hriâm rơkê, hriâm ta troh lâm kân, pơlê cheăm châ mơnhông păng ‘nâng”.

*** Cho môi tung mâu ngế ki djâ troăng ahdrối tung túa tơmiât, túa pêi pro tung pêi chiâk pêi deăng, pôa Y Krông Ayun, ối krếo cho Pâ Tuyên, ối a pơlê Krum Ƀ, cheăm Čư Bao, pơlê kong krâm Ƀuôn Hồ, kong pơlê Dak Lak hiăng kơhnâ khât tung xúa túa pêi pêt tơvât hên hdrê loăng, ai hên khu hdrê loăng ki dâi khât, tê châ liăn hên. Pôa Y Krông tối tiah kố, rơpŏng pôa ai 4 ha deăng kơphế pêt ing hơnăm 1993 nah troh nôkố hiăng luâ 30 hơnăm. Kơtăn kố ai 8 hơnăm, pôa hiăng pơhlêh ‘mâi pêt mâu xiâm loăng kơphế ki hiăng krâ vâ pêt kơphế hdrê nếo, ai plâi hên tâ, tơdrêng amê, pêt tơvât lối 250 xiâm loăng plâi sầu riêng ƀă 200 xiâm loăng mắc ca a mâu chiâk deăng ki tơtro tung kơdrum vâ thăm mơdêk pêi lo liăn ngân. Kơnôm tiah mê, tâng vâ riân rêm hơnăm, pôa pêi châ lối 200 rơtuh liăn. Ki rơhêng vâ tối, hơnăm kố, hên tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng châ hên, yă xuân kơnâ mê tơdroăng cheăng kâ, rêh ối dêi rơpŏng hngêi rế hiá rế châ tơniăn, châ mơnhông kro mơdrŏng. Pôa Y Krông Ayun hơniâp ro tối:

“Nôkố tơdroăng cheăng kâ hiăng chía niân tâ tâng vâ pơchông ngăn ƀă hdrối nah, xua ga, hdrối nah pin ta hâi teăm ‘nâi pêi kâ, ta hâi ‘nâi xúa khoa hok kih thuât, bu pêi pêt tiô tơdroăng ki tơná ‘nâi, chiâ klôh xuân pêi ƀă kŏng. Nôkố, chiâ klôh athế xúa kơmăi ki chiâ, mê tơdroăng pêi cheăng kâ hiăng châ mơnhông hên tâ, rơ’lêi hlâu tâ, rơkê tâ hdrối nah hên ‘nâng”.

*** Tơkâ luâ hên xahpá, pơloăng mơnúa, hơnăm 2024 tơdroăng pêi cheăng kâ-rêh ối pơlê pơla dêi kong pơlê Kon Tum hiăng châ tơƀrê hên ‘nâng. Ki xiâm dêi tơdroăng mê, maluâ tơdroăng pêi cheăng kâ ta hâi teăm kâi tơxông hên to lâi ôh, la tâng vâ ngăn ƀă mâu hơnăm hdrối mê hia nah, tơdroăng pêi lo kế tơmeăm, liăn ngân châ 8,2%, cho kơlo ki tâk hên má môi vâ pơchông ngăn ƀă mâu kong pơlê a kơpong Tây Nguyên. Tâi tâng liăn ngân pêi lo tung kơpong kố, GRDP vâ riân rêm ngế pêi châ vâ chê 64 rơtuh liăn 1 hơnăm. Tung hơnăm ki lâp kong pơlê Kon Tum xuân hiăng châ kơdroh châ 3.650 rơpŏng kơtiê. Hơniâp ro ƀă tơdroăng pêi cheăng kâ - rêh ối pơlê pơla dêi kong pơlê hiăng châ tơtêk, tơdroăng rêh kâ ối dêi mơngế Rơteăng tối krê ƀă kuăn pơlê a kong pơlê Kon Tum tối tơdjuôm rế hía rế lĕm tơniăn, pôa A Thiu, 67 hơnăm, Kăn hnê ngăn cheăng Măt trâ̆n thôn Dak De, thôn ki ối a tíu tơkăng kong dêi cheăm Rờ Kơi, tơring Sa Thầy ai tối tiah kố:

“Hơnăm kố, á hlo tơdroăng rêh ối dêi vâi krâ-nhŏng o tung cheăm, tung thôn Dak De hiăng mơnhông hên tâng vâ pơchông ngăn ƀă mâu hơnăm hdrối mê hía nah. Ngiâ méa thôn pơlê hiăng pơhlêh, vâi krâ-nhŏng o a kố đi đo kơdo mơ-eăm pêi chiâk pêi deăng, mơnhông pêi lo kế tơmeăm, hên rơpŏng châ xo dêi hên báu, alâi, kơphế, kơxu ƀă hên mâu tơmeăm khoăng ki ê, ôh pa ai rơpŏng ki kơtiê môi tiah hdrối nah; kuăn ‘nĕng hiăng châ hriâm troh lâm kân, châi tamo xuân hiăng kơdroh”.

*** Tiô tơdroăng riân ngăn, hneăng hơnăm 2021-2025, kong pơlê Gia Lai hiăng mơ’no lối 400 rơtal liăn vâ pêi pro Hnoăng cheăng xiâm Tơnêi têa ‘na kơdroh kơtiê, mơjiâng thôn pơlê nếo ƀă hnoăng cheăng Xiâm dêi tơnêi têa 1719. Ing mê, hên tơring, cheăm hiăng ai hên túa ki pêi rơkê, troăng hơlâ ki tơtro păng ‘nâng tung rak vế, pêi pro mâu tơdroăng cheăng ki păng ‘nâng, ing mê, tŏng gum vâ mơngế kơtiê po rơdâ vâ mơnhông pêi chiâk pêi deăng, păn mơnăn mơnôa, thăm pêi lo kế tơmeăm, liăn ngân, châ hluăn ing kơtiê krá tơniăn. Klêi kơ’nâi pêi mê, kơxô̆ rơpŏng kơtiê dêi kong pơlê ing 12,09% a hơnăm 2021 chu kơdroh ối 8,11% a mơ’nui hơnăm 2024. Tung mê, kơxô̆ rơpŏng kơtiê cho hdroâng kuăn ngo ki iâ mơngế chu kơdroh ing 25,58% a hơnăm 2021 chu ối 16% a mơ’nui hơnăm 2024, châ luâ tơdroăng pơcháu tung kơdroh rơpŏng hdroâng kuăn ngo ki kơtiê, tâng vâ riân ngăn tơdjuôm châ lối 3% 1 hơnăm tiô tơdroăng pơkâ kơdroh kơtiê hên kơvâ cheăng hneăng hơnăm 2022-2025. Hơniâp ro, sôk suâ xua kơdroh kơklêa, kơtiê xahpá châ tơƀrê mê, pôa Đinh Văn Chiêm, pơlê Vơn, cheăm Yang Nam, tơring Krông Chro, kong pơlê Gia Lai ai tối:

“To lâi hơnăm achê pơla kố, rêm râ kăn pơkuâ ing râ xiâm tơnêi têa troh a kong pơlê, pơlê kong kân, tơring hiăng tŏng gum ăm vâi krâ-nhŏng o kơdroh tah kơklêa kơtiê xahpá, môi tiah ăm mung liăn cheăng kâ, tŏng gum liăn ngân mơjiâng hngêi ối, gum hdrê ro păn vâ vâi krâ-nhŏng o mơnhông pêi cheăng kâ. Pâ tơngah ing Tơnêi têa tŏng gum tơ’lêi hlâu mô mơnêi tŏng gum hên tâ ăm vâi krâ-nhŏng o hdroâng kuăn ngo, vâ vâi krâ châ tơ’lêi iâ tung mơnhông pêi lo liăn ngân, kế tơmeăm, pơtối rak vế, chôu ‘măn túa lĕm tro, tơniăn tơdroăng rêh kâ ối ƀă ai tơmeăm, liăn ngân vâ mơnhông pêi cheăng kâ a kong pơlê”.

*** Pôa Siu Thới, Krâ pơlê Siu, cheăm Ia Me, tơring Đức Cơ, kong pơlê Gia Lai hơniâp ro drêng hlo tơdroăng rêh kâ ối dêi kuăn pơlê hdroâng Jarai rế hiá rế châ mơnhông, phâi tơtô, hơniâp ro tâ:

“Achê pơla kố, ngin kơnôm châ ai tơdroăng tŏng veăng dêi khu mô đô̆i; vâi mơjiâng ăm ngêi ối, hngêi trung hriâm ăm ngin, mê nôkố, kuăn cháu bố bố xuân hiăng châ troh hriâm a hngêi trung. Á pâ mơnê Binh đoân, mơnê Tơnêi têa hiăng tŏng gum tro tơdroăng rêh ối dêi hdroâng Jarai ngin. Nôkố, ngin hiăng rơkê pêi klâng, pêi châ hên báu phái, tơdroăng rêh kâ ối hiăng chía niân. Tơ’nôm amê nếo, a pơlê cheăm ngin xuân hiăng ai hên Kŏng ti ngăn ‘na chiâk deăng, môi tiah kŏng ti kơxu, kŏng ti pêt priât hiăng tŏng gum mơjiâng cheăng pêi ăm vâi krâ-nhŏng o ngin a tíu kố”.

Vêh ngăn môi hơnăm 2024, tơdroăng pêi cheăng kâ-rêh ối pơlê pơla mâu kong pơlê a Tây Nguyên hiăng châ chiâng pêi pro hên hnoăng cheăng ki kân; hên hnoăng cheăng hiăng chiâng tơdroăng ki bâ eăng tung lơ gât ‘na pêi cheăng kâ tung kơpong; mâu tơdroăng cheăng túa lĕm tro, pơlê pơla, kring vế kuăn pơlê, tơdroăng kring gak ngăn ‘na cheăng lêng, rak tơniăn pơlê pơla hiăng châ kring vế krá tơniăn; kuăn pơlê tơrŭm achê dêi pó, tơdroăng rêh ối hiăng châ mơdêk ‘na lo hên kế tơmeăm, tuăn ngôa rế hía rế hlo klê rơkê plĕng, tơmeăm pêi lo rế châ hên, tê châ kơnâ yă, tơdroăng rêh ối phâi tơtô dế hlo ai rế hên a tơrêm toăng hngêi dêi kuăn pơlê a Tây Nguyên, ing mê, hiăng mơnhông krá tơniăn tung hơnăm 2025 la ngiâ.