VOV4.Sêdang - Vêh pêt tơmó kơphế cho tơdroăng ki châ hên vâi krâ nho\ng o dế rơhêng vâ tơmâng ngăn drêng rơnó mêi hiăng vâ chê troh. Vâ kum pó vâi krâ nho\ng o ‘na mâu túa pêi ki nhên vâ tí tăng ngăn [ă hnối xúa tung cheăng kâ, Vie#n khoa hok kih thua#t pêi chiâk pêi deăng pêt kong Tây Nguyên hiăng pêi mâu túa pơkâ ki vêh pêt tơmó kơphế tiô mâu pơkâ xúa ko\ng nge# ki rơkê ple\ng a Ko\ng ti kơphế Tháng Mười, cheăm Ea Knue], tơring Krông Pa], kong pơlê Daklak.

         Hơnăm 2015, châ tơdroăng to\ng kum dêi Vie#n khoa hok kih thua#t pêi chiâk pêi deăng, pêt kong Tây Nguyên, ko\ng ti hiăng vêh pêt 5 ha kơphế tiô túa pơkâ ki xúa mâu kih thua#t ki rơkê ple\ng. Túa pơkâ kố dế ối pêi châ tơ-[rê, pro ăm tơdroăng ki loi tơngah ăm ko\ng ti. Jâ Nguyễn Thị Nga, ko\ng nhân Ko\ng ti kơphế Tháng Mười ăm ‘nâi: Hdrối nah, kơphế ki pêt tơmó a ko\ng ti kố hmâ tro răng hlâ hên sap ing hơnăm ki má 2 klêi kơ’nâi pêt, la [ă kơdrum deăng ki pêt kơphế dế nôkố, rêm mâu kế tơmeăm pơrá hlo tơniăn le#m: Sap ing xúa khoa hok kih thua#t ki nếo, hlo tơ-[rê tâ môi tiah: Xúa têa tôh kơd^ng tâ, xúa mâu túa pơkeăng kơdê oâ, pơreăng tro khoa hok kih thua#t kơphế xuân hlo xông le#m dâi tâ.

         Túa pơkâ ki pêt 15 ha a Ko\ng ti Kơphế Tháng Mười châ pêt a tơnêi ki a ‘ngêi. Klêi kơ’nâi tí tăng mơnhên mâu oâ hdrong, pơreăng tung tơnêi mâu khu ki hriăn ple\ng ‘na khoa hok mơnhên athế vêh po pông tơnêi tiô túa ki pro phon sinh hok [ă pro kơdroh hâi khế ăm tơnêi pơtê pêi bu ối 1 hơnăm tâng vâ pơchông [ă 2 hơnăm môi tiah tơdroăng pơkâ xua Khu xiâm ngăn chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê pơkâ mơ’no. {ă mâu túa hdrê pêt, pá k^ng xúa mâu hdrê pêt ki hiăng châ mơnhên, a túa pơkâ kố, Vie#n Khoa hok kih thua#t pêi chiâk pêi deăng pêt kong Tây Nguyên xo hdrê hiăng châ pêt 2 hơnăm a kơdrum, klêi mê nếo pơxiâm pêt, pro kơdroh hâi khế tơ’nôm 1 hơnăm. ‘Na tôh têa túa pơkâ kố châ krâ ‘măn kơmăi tôh têa kơd^ng. Tung pơla pêt [ă rak ngăn cho [ă mâu troăng hơlâ sinh hok. Troh nôkố, kơdrum loăng hiăng hlo xông kân le#m [ă hiăng kơ’muăn plâi ki apoăng. Jâ Lương Thị Mơ, kăn [o# kih thua#t Ko\ng ti kơphế Tháng Mười ăm ‘nâi: Troh nôkố, hlo kơdrum kơphế xông kân rơdêi le#m, kơ’muăn plâi tơ’mô. Xúa tơdroăng pơkâ krá tơniăn dêi Vie#n xuân cho tơdroăng ki rơkê ple\ng vâ ko\ng ti pơtối pêt tơmó a mâu kơdrum deăng ki pơtối.

         Tiô Vie#n Khoa hok kih thua#t pêi chiâk pêi deăng, pêt kong Tây Nguyên tối, túa pơkâ kố a Ko\ng ti Kơphế Tháng Mười cho túa pơkâ pro ‘na xúa mâu tơdroăng ki rơkê ple\ng dêi khoa hok [ă ai hên h^n vâi krâ nho\ng o chiâng tăng ngăn [ă hnối xúa tung pêi chiâk deăng. Tie#n sih Phan Việt Hà, kăn [o# Vie#n khoa hok kih thua#t pêi chiâk pêi deăng pêt kong Tây Nguyên ăm ‘nâi tơ’nôm: A túa pơkâ kố, ngin ối xúa hên mâu tơdroăng ki rơkê ple\ng dêi khoa hok kih thua#t, ngin khe#n tơchuôm cho mâu troăng hơlâ ki rak ngăn ăm hdrê loăng pêt tu\m túa. Tung mê, rak ngăn oâ, pơreăng kâ ‘nhiê ki hên túa, ngin ối thăm mơdêk xúa mâu phon sinh hok gá rế rak tơniăn ăm tơnêi tơníu rế kơd^ng liăn ngân ki ‘no hrê roê phon rơvât [ă hnối tơdjâk krá tơniăn ton xo\n. ‘Na tôh têa [ă phon rơvât mê mâu troăng hơlâ kơmăi kơmok dêi ngin kô kơd^ng sap 20 troh 30% hâi [ă têa tôh lơ phon rơvât [ă mâu rôh rơvât phon. Tâng môi tiah pin pêi tro tiah mê, pin pêi kô châ tơ-[rê, pro ai pơxúa tâ. Laga, môi tung mâu tơdroăng ki tơpá cho tung pơla ki ‘no liăn cheăng apoăng gá hên la tiô ngin riân ngăn môi tơdroăng pơkâ pêi, liăn tơkâ hlo hên tâ tâng vâ pơchông [ă túa pơkâ ki pêi pro tiah hmâ.

         Pêt tơmó kơphế cho roh vâ vâi krâ nho\ng o xúa mâu tơdroăng ki rơkê ple\ng dêi khoa hok kih thua#t tung pêi chiâk deăng. Pák^ng tơdroăng ki rah xo mâu hdrê pêt ki nếo vâi krâ nho\ng o chiâng vâ krâ ‘măn kơmăi ki tôh têa kơd^ng hnối rơvât phon ing têa vâ kơd^ng têa tôh, hâi pêi cheăng, mơdêk ki châ tơ-[rê tung tơdroăng ki xúa phon rơvât [ă hyôh kong prâi. Pák^ng mê, vâi krâ nho\ng o kal athế rơvât phon tơtro tiô tơdroăng ki rơhêng vâ hrik xo dêi xiâm loăng vâ rak tơniăn ăm kơdrum kơphế ki vêh pêt tơmó vâ ăm gá chiâng tơniăn le#m.

Vâ pó hlê ple\ng tơ’nôm ‘na tơdroăng ‘mâi pêt kơphế, Tie#n sih Trương Hồng, kăn pho\ Vie#n khoa hok, kih thua#t ngăn ‘na chiâk deăng, pêt kong Tây nguyên hnê pơchân vâi krâ nho\ng o ‘na mâu kih thua#t po tơnêi, rah hdrê [ă rak ngăn kơphế tung pơla ‘mâi pêt.

         Êng: Ô pôa, drêng pơkâ ‘mâi pêt tơmó kơphế pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng mâu tơdroăng ki klâi?

        Tie#n sih Trương Hồng: Drêng pơkâ ‘mâi pêt kơphế, pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng mâu tơdroăng kơ’nâi kố: Má môi, thế ‘nâi nhên dêi kơdrum kơphế dêi tơná vâ ’mâi pêt tơmó hdrối vâ ko tah dêi loăng kơphế ki hiăng tro pơreăng. Kố cho môi tơdroăng ki kal. Tâng pêi ôh tá tro ôa hdrong kô kâ ‘nhê, pin kô athế ’mâi pêt. Tâng loăng kơphế hiăng tro oâ hdrong kâ ‘nhê, pin thế ngăn kơdrum loăng ki tro ôa hdrong kâ ‘nhiê hên lơ iâ. Tâng iâ thế hơ’lêh pêt tơvât tung 1 hơnăm, tâng kâ ‘nhiê ó thế hơ’lêh pêt tung 2 hơnăm [ă kố cho tơdroăng pêi pro ki pơkal. Má péa, drêng ‘mâi pêt, pó vâi krâ nho\ng o thế rah hdrê ki le\m. Klêi pêt, pó vâi krâ nho\ng o thế rơvât phon tơdâng tơ’mô [ă tơtro tiô tơdroăng hnê tối tung túa ‘mâi pêt. Klêi pêt, pó vâi krâ nho\ng o thế rơvât phon tơ’mô [ă tơtro tiô tơdroăng hnê thế tung tơdroăng pơkâ ‘mâi pêt kơphế. Tung mê, tơtro\ng cho phon hưh cơ. Tâng ai liăn thế rơvât 1 hdroh tung 1 hơnăm kô kum ăm loăng kơphế xông kân [ă xông rơdêi.

        Êng: Tiah mê tơkéa vâ tối nhên tâ ‘na tơdroăng ‘mâi po tơnêi vâ pêt tơmó kơphế, tơdroăng kố kal pêi pro môi tiah lâi?

     Tie#n sih Trương Hồng: Tơdroăng ‘mâi po tơnêi vâ pêt kơphế pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng mâu tơdroăng kơ’nâi kố: Drêng pơkâ pêt tơmó ăm kơphế kal thế pro klêi krí plâi, po, lâk tah klêi mê po tah rêi, tôm, go#m tâi tâng mâu rêi loăng, ăm tơnêi krúa [ă têng tơnêi. Xua tung pơla têng tơnêi tâng têng rế ton rế tro. Drêng têng tơnêi môi tiah mê eăng bâ dêi mâ hâi kô pro hyôh tô hngiú tung tơnêi kô kơdê mâu kơtâ ôa hdrong tung tơnêi, xua mê kô kơdroh ki pro u\m rêi loăng kơphế xo ah hmôi. Pơtối mê, pin thế xế puâ tung tâi tâng deăng tơnêi, ‘mâi hơ’lêh ki pro chô dêi tơnêi. Tâng hdrối mê ‘mâi pêt loăng ôh tá tro ôa hdrong, pin thế chiâ kloh klêi mê rơvât phon êak ro, phon lân vâ pêt a khế 5 [ă khế 6. Tâng kơdrum loăng tro ôa hdrong kâ ‘nhiê, ngăn tiô kô kơlo loăng tro pơreăng hên lơ iâ mê pin vâ hơ’lêh pêt, hơ’lêh pêt mâu hdrê prá lơ mâu hdrê loăng plâi ki ê vâ pin châ xo dêi kế tơmeăm ki mơjiâng mê [ă drêng hơ’lêh pêt tiah mê mâu hlá, kơtôu, kông nhâ ki ối lôi tung kố kô u\m tơvêh ăm tơnêi chiâng hơpok le\m, mot tung tơnêi rế ai hên trếo hưh cơ tung tơnêi, tiah mê tơnêi kô le\m hơpok tâ, veăng kum ăm loăng kơphế xông kân [ă re\ng kân xo ah hmối:

         Êng: Klêi tơnêi châ ‘mâi po mê tơdroăng rah hdrê ai pơxúa môi tiah lâi [ă pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng tơdroăng klâi drêng rah hdrê pêt, ô pôa?

       Tie#n sih Trương Hồng: Hdrê cho ki xiâm [ă mâu hdrê loăng plâi pêt ton hâi tối tơchuâm tung mê ai kơphế. Tâng rah hdrê pêt ki le\m xo ah hmôi pin kô châ xo hên [ă kô le\m tâ. Xua mê, drêng ‘mâi pêt pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng nôkố pin ai mâu tơdroăng to\ng kum hdrê kơphế ăm vâi krâ nho\ng o ki pêi chiâk deăng ‘mâi pêt tơmó tiô túa hnê ing [ăng deăng Vicofa, tơkéa vâ tối khu ngăn kơphế ca cao Việt Nam rêm hơnăm vâi xuân to\ng kum hdrê TRS1, kố cho hdrê pêt [ă kloăng châ xo hên, plâi hnối le\m. Má péa, cho hnê ing [âng tơru\m cheăng dêi Vie#n Khoa hok kih thua#t pêi chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên [ă ko\ng ti Nestle [ăng kố vâi to\ng kum dâng tơdế tê, u ối tơdế vâi krâ nho\ng o ‘no dêi liăn rôe. Drêng vâi krâ nho\ng o ôh tá ai liăn vâ vâ rôe 2 hdrê ki nếo tối kơpêng, drêng lăm rôe hdrê, pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng lăm rôe a mâu tíu mơjiâng pro hdrê tiô pơkâ dêi luât. Ai hdrê, ai xiâm kối hdrê [ă tơdroăng ki kal drêng rôe hdrê thế rah hdrê ki piê le\m, ôh tá tro oâ hdrong kâ ‘nhiê tung tơnêi cho môi tung mâu tơdroăng ki pơkâ vâ ’mâi pêt châ tơ-[rê.

Êng: Tiah mê ô pôa, mâu hdrê kơphế kố hiăng châ mơnhên [ă tê hên. Pó vâi krâ nho\ng o kô tăng rôe mâu hdrê ki kố u lâi?

Tie#n sih Trương Hồng: Nôkố 9 hdrê kơphế vo#i châ Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê mơnhên cho TR4, TR5, TR6, TR7, TR8, TR9, TR11, TR12,TR13 [ă hdrê TRS1 cho hdrê lai hên túa. Mâu hdrê kố vâi krâ nho\ng thế tăng kơ êng má môi cho Vie#n khoa hok kih thua#t pêi chiâk deăng pêt kong Tây nguyên, má péa cho khu xiâm mơdâ hdrê loăng plâi ối tung Khu ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê. Kố cho péa tíu mơjiâng pro châ tơnêi têa to\ng kum ăm phêp mơjiâng pro tê mơdró mâu hdrê pêt, mâu tíu mơjiâng pro ki ê. Tâng lăm rôe pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng drêng rôe thế kơ-êng ngăn vâi hôm hâi chiâng phêp mơjiâng pro [ă tê mơdró hdrê loăng há lơ ôh, ‘nâ hía hdrê ki vâi mơjiâng pro mê ôh tá le\m krúa.

         Êng: Ô pôa, tơdroăng rak ngăn kơdrum kơphế tung pơla ‘mâi hơ’lêh pêt hôm ai tơdroăng ki phá tơ-ê tâng vâ pơchông [ă tơdroăng ki nếo pêt há, mê pin thế tơtro\ng mâu tơdroăng klâi?

         Tie#n sih Trương Hồng: Rak ngăn kơpdrum kơphế ki ‘mâi pêt tơmó ôh tá phá klâi tâng vâ pơchông [ă kơdrum ki nếo pêt apoăng, la ai mâu tơdroăng pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng, mê cho: Má môi cho rêi, drêng po pông lâk tah thế tôm, go#m tah pơtâi pơtâng, thế xế puâ a tơnêi ki mê, malối thế rơvât êak ro ăm loăng kơphế, [ă tâng ai liăn pin thế xúa tơ’nôm mâu hrái, nhâ, kông, hnông alâi ki pro mơ-u\m pro chiâng phon ki kâi trâng vâ tơplâ [ă ôa hdrong kâ ‘nhê tung tơnêi. Trichoderma, Pseudomonas … pin rơvât  phon êak ro hdrối  vâ pêt. {ă mâu hơnăm kơ’nâi thế tơtro\ng rơvât phon êak ro hên. Phon hoă hok, rôh apoăng pin ôh tá êa rơvât hên môi taih hmâ, mê pin thế rơvât hên phon hưh cơ. Tơdroăng kố kum ăm tơnêi hơpok le\m tâ, [ă malối kô kum ‘mâi hơ’lêh khu oâ ai pơxúa tung tơnêi mơdêk ki dâi le\m tiô tơdroăng ki pro pơxúa vâ ăm loăng plâi xông rơdêi.

Hôm, mơnê kơ pôa!

Gương, Kataringa Nga [ă A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng