Pôa Đoàn Xuân Thu, thôn 4, cheăm Bình Hòa, tơring Krông Ana, kong pơlê Dak Lak rêm roh hloh pâ tơdroăng rêh ối pá puât dêi rơpo\ng tơná kơtăn kố tá hâi ton, xuân ối pâ mâu tơdroăng ki xơpá dế mê nah. Drêng mê nah, rơpo\ng pôa bu rêh ối [a\ lăm tăng pêi cheăng vâi. Xua ôh tá ai cheăng pêi tơniăn, tơdroăng cheăng kâ pá ai rơhéa klâi, rơpo\ng pôa đi đo to khéa kho.

Hơnăm 2010, Tíu xiâm hnê hnê cheăng pêi tơring Krông Ana mơhnhôk pôa veăng hriâm cheăng pêt kơxêt hrái báu tiô tơdroăng tơkêa hnê mơhno cheăng pêi a thôn pơlê. Klêi kơ’nâi hneăng hriâm pôa hiăng khên tơnôu mung liăn vâ pêt kơxêt a hngêi. Apoăng rơpo\ng pôa bu mơdâ dâng 100 ki lía kơxêt môi khế, troh nôkố, tung kơdrum pôa hiăng pêt 3.000 ki lía kơxêt môi khế, châ liăn laih vâ chê 100 rơtuh liăn môi hơnăm. Pôa Đoàn Xuân Thu phiu ro tối:

‘’Hdrối nah drêng tá hâi hriâm cheăng pêi, on veăng á pêi cheăng vâi, pêi cheăng vâi ôh tá bê liăn ăm dêi kuăn ‘ne\ng hriâm. Sap ing hâi á châ Tíu xiâm hnê cheăng pêi hnê pêt kơxêt [a\ tơdroăng hâk git cheăng pêi [a\ hlo châ liăn laih hên xua mê sap ing hâi ki mê nah troh nôkố á pêi lo liăn tơniăn, kuăn ‘ne\ng châ hriâm troh tá tui lui. Nôkố mơjiâng châ 1 toăng hngêi, rôe rơxế, rêm khế pêi lo liăn xuân châ 7 troh 8 rơtuh liăn’’.

Jâ Lê Thị Châu, ối a pơlê kân {uôn Trấp, tơring Krông Ana xuân hâk ro tối ăm ‘nâi: Rơpo\ng jâ pro kơdrum pêt kơxêt [a\ lối 1.000 ki lía hdrê kơxêt rêi. Tơdroăng pêt kơxêt ôh tá mơdoh hên chôu, ivá pêi cheăng châ tơ-[rê hên tâ tâng pơchông [a\ mâu loăng plâi ki ê. Maluâ ôh tá kal hên liăn mơ’no cheăng laga mơngế pêt kơxêt thế ‘nâi ‘na ki kal trếo kơhiâm, hyôh kong prâi vâ ‘nâi vâ hơ’lêh hyôh tô hngiú, hngiâm kơchoh [a\ ki ê hía, tơtro [a\ tơdroăng xông kân dêi kơxêt.

Tung pơla hnêi kơxêt châ 3 roh, rêm roh 7 hâi [a\ kơtăn dêi pó môi măng t^ng. Tiô xêo ngăn dêi vâi krâ, tá kơxo# liăn mơ’no, rak ngăn, mê rêm roh rơpo\ng jâ ối châ liăn laih vâ chê 6 rơtuh liăn. Jâ Châu tối:

‘’Á pêt kơxêt vâ ai liăn hrê rêm hâi, pêi kơphế nôkố kơphế hiăng krâ ôh tá ai liăn vâ ‘no hrê tung rơpo\ng. Sap ing á pêi kơxêt kố a hlo tơdroăng cheăng kâ rơpo\ng chía tâ, hnêi xo kơxêt bu môi roh hiăng tu\m liăn rôe ki lía, 2 rơtuh 800 rơpâu liăn rôe ki lía, [a\ mâu roh kơ’nâi cho hiăng châ liăn laih’’.

Pêt kơxêt kô chiâng xúa [ăng ki chúa tung kơdrum hngêi, xua mê tơ’lêi pêi, kơxo# liăn mơ’no apoăng ăm rêm tíu pêt kơxêt iâ tâ tâng pơchông [a\ mâu kơvâ cheăng ki ê. Mơngế pêt kơxêt kô hnêi dêi kơxêt tiô tơná vâ, hbrâ xêh rơnó, kơdroh tro lu\p.

Xua mê, tơdroăng vâ pêi pêt kơxêt xuân châ Vi [an tơring Krông Ana tơmâng khât, kheăn kơdeăn xua pêi châ liăn, cheăng pêt kơxêt ối pơxúa kân k^n ăm pơlê pơla, tăng cheăng pêi ăm mơngế a thôn pơlê, ki má lối vâi krâ hdroâng kuăn ngo, thăm pêi lo liăn ăm kuăn pơlê pêi chiâk deăng, ai kơxêt tê ăm mâu ngế ki rôe xúa nôkố.

Kih thuât pêt kơxêt pâng ling

Tiô hên hlá mơ-éa chêh tối, kơxêt pâng ling châ ngăn cho môi pơkeăng kơnía git ing kong kế kum ăm dâi  le\m châ [a\ to\ng kum khăm pơlât. Tâng pơchông [a\ hên kơxêt ki ê, kơxêt pâng ling kô chía pá iâ ‘na kih thuât pêt rak ngăn. Tung tơdroăng tơpui hâi kố, kih sư Hồ Thị Huyền Trang, kăn [o# kih thua#t tíu xiâm xúa ki rơkê khoa hok [a\ cheăng kơmăi kơmok, ối tung Khu pơkuâ khoa hok kơmăi kơmok kong pơlê Dak Lak kô pơchân vâi krâ nho\ng o [a\ mâu pú hmâ mâu kih thuât tung pêt rak ngăn kơxêt pâng ling.

Êng: Ô kih sư Hồ Thị Huyền Trang, vâ pêt kơxêt pâng ling mê pin thế tơtro\ng tơdroăng klâi?

Kih sư Hồ Thị Huyền Trang: Tơmeăm ki apoăng vâ pêt kơxêt pâng ling malối cho xu loăng kơxu la thế xu loăng ki nếo, tơdroăng tâ tung tơdrong thế pêi pro tiô pơkâ, tâ 1kg2 troh 2kg3. Klêi mê ‘măn tung tíu ki tô vâ kơdê pơreăng. Klêi kơdê pơreăng lôi gá ngê [ă pêt vâ pro hdrê tung mê, xuân thế tơdjâk ki hngiú rơngiâp xua ki vâ pro hdrê kơxêt pâng ling thế xông sap 22 đo# troh a 28 đo# mê gá tro má môi.

Klêi 20 hâi kế vâ pro hdrê hiăng mot lâp tung dâng 2/3 tơdrong, mê pin kô djâ a hngêi vâ pêt, klêi mê, tah tíu ki kơjiâ môi tiah reăng. Pơla kơxêt chiâng mê ki tô cho môi tung mâu tơdroăng ki kal sap ing 25 troh 28 đo# C [ă thế hơ’lêh ki bâ eăng, ôh tá lối rơmăng xuân ôh tá lối bâ, xua ki eăng trâ gá séa troh tơdroăng ki vâ chiâng dêi kơxêt pâng ling.

Êng: Ê, tâng tiah mê tung pơla rak ngăn pin thế tơmâng troh ki hngiú tô gá tiah lâi tơtro?

Kih sư Hồ Thị Huyền Trang: Klêi tah kế ki kât môi tiah reăng lo ing 5 troh 7 hâi mê kơxêt pơxiâm chiâng kế môi tiah kơxái, pơla kố pin ôh tá chiâng toh têa kôm la lâi kế ki môi tiah kơxái hiăng lo pá gong ing tơdrong chhá ki lía mê pin nếo pơxiâm tôh, la pin pôi tá tôh môi tiah kong mêi, mê thế tôh a trêi hngêi lơ a kuâ hngêi vâ tơniăn ki hngiú tô la lâi xuân tung châ dâng 25-28 đo# C.

{ă mâu hngêi ki nếo pêt túa pêi pêt ki ăm hngiú tô kal athế kal châ tơtro\ng ngăn khât. Ki hngiú kơchoh sap ing 70% troh 90%. La vâi krâ nho\ng o thế pơtối rak ki hngiâm dâng 80-85% mê kơxêt kô xông rơdêi tâ.

Êng: Tiah mê, drêng hnêi dêi kơxêt pin thế tơtro\ng tơdroăng ki klâi ô kih sư?

Kih sư Hồ Thị Huyền Trang: Kơxêt pâng ling drêng pin hnêi pin thế xo hơkê pin pôe, la ôh tá pro tơ’nhê bào tử a rôh ki pin têng. Drêng pin têng thế tơniăn tơmeăm ki têng tung [aih lơ têng [ă x^ng tâ bào tử xua tâng pin têng pá gong lơ ai khía kơtâk gá kô ‘mêi bào tử [ă drêng pin  têng ôh tá tơvât gá, pin hơ’lêh iâ tơrêm pâ vâ ăm bảo tử ôh tá hía.

Êng: Ê tâng mâu kơxêt môi tiah kơxêt rêi, kơxêt tâng lâl mê pin kô chiâng krí 2,3 thăm nếo 4 rôh, tiah mê [ă kơxêt pâng ling ga ti lâi?

Kih sư Hồ Thị Huyền Trang: Kơxêt pâng ling hmâ lo 2 rôh. Rôh apoăng gá kô lo le\m rôh má péa ngăn tiô kơ hơnăm dêi rôh má 1 mê gá kơ le\m lơ ôh. Rôh má péa pin hmâ pôe a rêi la ăm hơkê pôe drăng tơxui kơxêt mê pôe [ă tiah mê ing tíu ki pôe pá k^ng kô chiâng tíu ki pôe nếo. Hmâ hlo vâi hnêi rôh má péa, vâi hmâ tối dêi hnêi xo tâi tâng, xua rôh má péa ôh tá le\m, la kơxêt pâng ling kô châ xo péa rôh.   

Êng: Ê, tiah mê ô kih sư [ă mâu pơreăng hmâ trâm a kơxêt pâng ling cho ki klâi [ă túa hbrâ mơdât gá tiah lâi ki tro má môi?

Kih sư Hồ Thị Huyền Trang: Mâu pơrăng ki kơxêt pâng ling hmâ trâm cho phôk ngiât [ă phôk ki pro tr^ng. Drêng pin hlo, kô hlo nhên a tơdrong ki lía. Tơdroăng pêi pro apoăng pin thế  klâ tah ki lía ki hiăng phôk ngiât mê vâ kơdroh tâ tú [ă rơtâ tá kơpong ki pin nếo tah tung ki lía mê thế kơdê pơreăng, xua tâ tá kơxêt kô ai mâu bào tử kô tâ tú tung hyôh, xua mê drêng pin hlo pin thế klâ ‘măn phá hlối la kơxêt pâng ling ki ‘nâ xua ing tơmeăm ki pin pro kơxêt ing tơdroăng rah xo xu loăng ki nếo mê tơdroăng tro tâ tú pơreăng iâ trâm, ‘nâ hía ki lía tro tơchiê mê mâu kơmeăn xông tâ tú amê, gá khoh tơ’lêi tro tâ tú, châ khât gá ki tâ tú pơreăng a kơxêt pâng ling ôh tá hên.

Hôm mơnê kơ kih sư Hồ Thị Huyền Trang!

Hương Lý chêh

Gương prế A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng