VOV4.Sêdang - Túa tơru\m pơla mâu rơpo\ng ki pêt kơphế tơniăn a Dak Lak hiăng pro ai pơxúa khât ki apoăng. Túa pêi ki kố hiăng pro hơ’lêh khôi túa pêt kơphế ki ton, kum kuăn pơlê ‘nâi xúa khoa hok kih thua#t, kơd^ng liăn tung pơla pơxiâm pêt, mơdêk tơdroăng ki dâi le#m. Ing mê, pro chiâng kơphế ki dâi le#m, tối rơdêi tơdroăng ki loi tơngah kơphế {uôn Ma Thuột tung kơchơ tê mơdró. Hương Lý, ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jiu Việt Nam kơpong Tây Nguyên ai chêh tối tơbleăng ‘na ki châ tơ-[rê dêi túa pơkâ kố.

            Mơjiâng pro vâ chê 2 hơnăm kố, Khu pêi chiâk pêi deăng pêt kơphế tơniăn Ea Kmat, cheăm Hòa Đông, tơring Krông Pa], kong pơlê Dak Lak tơ’mot châ vâ chê 100 ngế, tâi tâng cho hdroâng kuăn ngo, [ă tâi tâng [ăng deăng kơphế pêi pêt châ 140 ha.

Tơdroăng ki mơjiâng khu tơru\m cheăng kố cho sap ing tơdroăng ki rơhêng vâ dêi mâu khu tơru\m cheăng tung tối tơbleăng ‘na khoa hok kih thua#t, to\ng kum dêi rơpó ‘na kơxo# liăn, hdrê pêt, phon rơvât, pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong [ă tơdroăng tê mơdró kế tơmeăm. Khu tơru\m cheăng pêt kơphế krá tơniăn Ea Kmat hiăng mơjiâng inâi [ă hiăng châ Khu tơru\m inâi Tê mơdró Tơdâng tơ’mô kong têa ê Fair Trade hbru ăm hlá mơ-éa mơnhên pêt kơphế krá tơniăn.

Pôa Lê Văn Đường, ối a thôn Tân Đông, cheăm Ea Kênh, tơring Krông Pa] tối ăm ‘nâi: Sap ing veăng tung khu tơru\m cheăng, pôa châ vâi hnê mơhno hên tơdroăng ki rơkê ple\ng lơ tung tơdroăng ki pêt kơphế. Ki nhên gá môi tiah: Tôh têa kơd^ng, xúa pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong ki kâ ‘nhiê, rơvât phon tro hâi khế. Kơnôm mê, kơphế dâi le#m,  rơpo\ng pôa hiăng hlo hơ’lêh nhên khât: Hdrối nah tá hâi veăng tung khu tơru\m cheăng, mê tơdroăng ki pêt kơphế tiô túa pêt ki hên ngăn dêi pó pêi, tơdroăng ki dâi le#m rôh ki mê nah bu châ dâng 2 ta#n tung môi ha. Mê nôkố, môi tiah hơnăm kố nah châ 3 ta#n 5 tă, hơnăm hdrối châ troh 4 ta#n 2 tă pơ’leăng.

{ă tơdroăng ki mơdêk kloăng kơphế, mơdêk ki rơkê ple\ng tê mơdró ăm mâu ngế ki pêt kơphế, hơnăm 2011 nah, vâ chê 50 rơpo\ng kuăn pơlê a cheăm Ea Kiết, tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak hiăng mơjiâng khu tơru\m cheăng tê mơdró Tơdâng tơ’mô Ea Kiết. Kơnôm ing tơdroăng ki pêi pro mâu tơdroăng ki pêt kơphế tơniăn le#m, rơkê ple\ng dêi kong têa ê, môi tiah: Phon rơvât, xôh pơkeăng, poê tơkâng, pro tơkâng ki xâp hơngiâp troh kih tha#t, krí xo plâi tum châ lối 90% [ă hên tơdroăng ki ê kloăng kơphế dêi khu tơru\m cheăng châ Fair Trade hbru ăm hlá mơéa mơnhên, mê yă tê xuân kơnâ tâ tung kơchơ tê mơdró sap 2 rơpâu 500 troh 3 rơpâu liăn tung môi kg. Pêi lo liăn dêi mâu khu ki tơru\m cheăng châ mơdêk sap 10 troh 20 rơtuh liăn rêm hơnăm.

Khu tơru\m cheăng pêi châ tơ-[rê khât, tơ’mot châ rế hía rế hên khu tơru\m cheăng veăng, troh nôkố hiăng ai vâ chê 100 ngế, [ă tâi tâng [ăng deăng pêt kơphế lối 180 ha, tâk péa hdroh tâng vâ pơchông [ă hâi ki apoăng mơjiâng. Pôa Nguyễn Văn Phúc, kăn pơkuâ Khu tơru\m cheăng ăm ‘nâi: Rêm hơnăm [ă tơdroăng pêt kơphế krá tơniăn mê Khu tơru\m cheăng tơku\m po 3 troh 4 roh ăm vâi krâ nho\ng o ki ối tung khu tơru\m cheăng ‘na khoa hok kih thua#t, tơniăn krúa le#m kế kâ, tơniăn ‘na pêi cheăng vâ vâi hlo tơdroăng. Malối [ă rêm rơpo\ng mê rêm khế ai tơdroăng túa pơkâ pêi ki nhên ăm rêm khu pêt kơphế, tối tơbleăng ăm vâi krâ nho\ng o rơkê ple\ng ‘na tơdroăng ki pêt kơphế tơniăn ki dâi le#m tâ.

Dak Lak nôkố ai deăng ki pêt kơphế kân má môi tung lâp tơnêi têa [ă lối 200 rơpâu ha la ki hên cho pêt tơprâ tơpru\ng ukố umê. Tối tơbleăng tơdroăng mơdêk pêt kơphế krá tơniăn hneăng hơnăm 2008 – 2015 [ă troăng hơlâ pơkâ troh hơnăm 2020, kơvâ ki ai tơdjâk kong pơlê Dak Lak hiăng séa ngăn, túa pơkâ kơpong ki hnê mơhno tơnêi ki pêt kơphế {uôn Ma Thuột [ă tơnêi dâng 80 rơpâu ha vâ pêt tiô tơdroăng ki tơniăn [ă ai inâi, xiâm kối pro nhên. Rơtế amê, kong pơlê ai troăng hơlâ mơhnhôk pro tơdroăng ki tơru\m cheăng ‘’4 khu’’ tung mơnhông mơdêk pêt kơphế tơniăn, tung mê tơtro\ng troh tơru\m cheăng pơla khu ki pêi chiâk pêi deăng [ă khu mơdró kâ. Troh nôkố, lâp kong pơlê hiăng ai lối 132 khu tơru\m cheăng [ă tôh tơru\m cheăng [ă khu mơdró pêt kơphế  tơniăn, [ă tâi tâng deăng vâ chê 5 rơpâu 400 ha. Pôa Huỳnh Quốc Thích, kăn pho\ ngăn ‘na pêi chiâk pêi deăng [ă mơnhông mơdêk cheăng kâ rêh ối thôn pơlê kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi: Pak^ng mâu tơdroăng dêi Chin phuh, mê kong pơlê Dak Lak xuân hiăng ai hên tơdroăng pơkâ to\ng kum ăm mâu khu mơdró ‘no liăn pêi chiâk deăng, kuăn pơlê pêi chiâk, thôn pơlê. Ing mê, Dak Lak pro tơ’lêi hlâu ăm mâu khu mơdró ki pro a kong pơlê malối mâu khu mơdró ai liăn FDI kô châ vâ veăng rôe kơphế hên kô veăng pêi [ă kuăn pơlê vâ chiêng khu tơru\m xuân môi tiah mâu hdrê kơphê mơnhên tối vâ tơku\m kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng nếo. Môi túa chôa ‘lâng pêi pro krá ton xo\n [ă tơdroăng pêi chiâk, tê kơphế mê cho mâu khu pêi cheăng tơru\m.

Tơdroăng mơjiâng mâu tôh tơru\m cheăng [ă khu pêi cheăng tơru\m pêi pêt kơphế krá ton xo\n a Dak Lak rôh apoăng hiăng pro pơxúa nhên. Ing mê, chôa ‘lâng hơ’lêh túa pêi pêt rak ngăn kơphế ton, kum kuăn pơlê châ hriâm khoa hok kih thua#t, ‘nâi kơd^ng kơxo# liăn ‘no pêi pêt, mơdêk ki pê lo kế tơmeăm, pro xiâm tơmeăm kơphế ki tê kúa le\m, mơhno ki  ô eăng dêi kơphế Buôn Ma Thuột a mâu tíu tê mơdró tung tơnêi têa [ă kong têa ê.

Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú  hmâ! Pơla kố dế cho rơnó mơdrăng a Dak Lak. Rơnó mơdrăng xuân cho rôh loăng kơphế lo reăng kơ’muăn plâi kal thế rak ngăn krâu khât tơtro vâ loăng xông rơdêi, tơdâng tơ’mô, kơtốu plâi hên. Tơdroăng tơpui hâi kố kô hnê tối ăm pó vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ mâu túa pêi cheăng [ă tơdroăng ki thế tơtro\ng tung pơla tôh têa, rơvât phon ăm loăng kôphế dế lo reăng. Pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng.

Pôa Nguyễn Đức Thành, kăn pơkuâ ngăn kơdrum kơphế lối 2 ha a thôn Tiến Thịnh, cheăm Quảng Tiến, tơring C|ư Mgar ăm ‘nâi: Tung rơnó mơdrăng tâng pêi pro tro kih thua#t rak ngăn loăng kơphế ing tôh têa, pro ăm loăng lo reăng ta troh rơvât ăm trếo le\m vâ plâi kơtốu plâi hên [ă tâk sap 15-20%. Tiô pôa tối, kong prâi mêi tô hmâng vâ môi tiah nôkố loăng kô lo reăng hên rôh, tâng reăng ki tơpo a loăng mê sap 5-10% pôa kô pơtối tôh i iâ, tah lôi reăng ki tơpo rôh ki mê. La tâng reăng tơpo hên kơpêng 30% mê thế toh têa hên môi tiah kong mêi, pak^ng mê,  thế rơvât ăm loăng tu\m trếo kơhiâm vâ loăng tơpo reăng hên xông rơdêi vâ reăng ki mê ah chiâng kơ’muăn plâi, xua tơdroăng rak ngăn kơphế tung pơla kố tơdjâk hên troh plâi kơphế. Pôa Nguyễn Đức Thành ăm ‘nâi: Hdrối nah rơnó mơdrăng ngin rơvât phon, ngin bu tôh têa vâ pro ăm loăng lo reăng môi tiah mâu hơnăm, mê krí ah ôh tá hên troh drêng ngin rơvât phon rơnó mơdrăng, klêi mê tôh têa lo reăng tơpo le\m, xông rơdêi tơpo tơdrêng kơtốu plâi hên tâ.

Xuân cho mơngế pêt kơphế ai hên túa a cheăm Quảng Tiến, tơring C|ư Mgar, pôa Cao Văn Thắng tối ‘na túa rơvât phon dêi rơpo\ng tơná. Pôa ăm ‘nâi, ngăn tiô kô tơdroăng ki hlo a kơdrum loăng, hơnăm ki lâi plâi kơtốu hên loăng ki mê hiăng tâi trếo kơhiâm klêi krí thế rơvât tơ’nôm phon hên tâ [ă rơvât tơdrêng hlối klêi rôh tôh apoăng. Tâng hlo kơdrum loăng ngiât le\m mê thế rơvât a rôh má 2 vâ loăng kơ’muăn plâi [ă kơtóu plâi kơbâng: Tiô á, tơdroăng tôh têa rơvât phon tung rơnó mơdrăng kô mơhno ki plâi kơtóu hên lơ ôh dêi loăng kơphế la ngiâ. Xua tâng ôh tá bê têa tôh loăng kô răng ho\n ôh tá kâi xông rơdêi, tôh têa ôh tá rơvât phon reăng tơpo ôh tá tơdâng tơ’mô, plâi kơ’muăn iâ. Hmâ hlo rơvât phon Đầu Trâu dêi Bình Điền, phon ki hmâ xúa rơvât a rơnó mơdrăng. Rơvât phon a rơnó mơdrăng phon re\ng hê tâ [ă ki kal vâ trếo kơhiâm tơtro [ă loăng kơphế tung rơnó mơdrăng mê kô pơxúa tơ-[rê tung cheăng kâ.

Hơnăm kố, kong prâi ôh tá tơniăn la kô mơdrăng khăng khoăng. A hên kơdrum deăng dêi kuăn pơlê hiăng rơvât phon, tôh têa rôh apoăng vâ loăng tơpo reăng [ă kơ’muăn plâi. Tiô mâu khu cheăng ‘na khoa hok vâ loăng kơphế mơdêk ki rơdêi tung pơla kong tô mơdrăng ton mê phon đăm cho kal păng ‘nâng vâ kum ăm loăng lo reăng kơ’muăn plâi ai tu\m trếo kơhiâm vâ pro ăm reăng gá tơpo tâi tâng hnối mơdêk kơ’muăn plâi. Malối tung pơla kong tô mơdrăng ó pro phon lân ki ối tung tơnêi pá vâ ăm loăng châ hrik xo trếo kơhiâm. Pak^ng mê, kơxo# Kali kal vâ mơdêk kơ’muăn plâi, mơdêk ivá kâi tơplâ mơdât ôa hdrong kâ ‘nhiê [ă kong prâi ôh tá tơniăn. Vâ rơvât phon tơtro hâi khế [ă tro tiô tơdroăng pơkâ hên iâ tung pơla kố, kih sư Phạm Phú Hưng, ngế cheăng tung Ko\ng ti rơvât phon Bình Điền hnê pơchân: Hmâ hlo vâi krâ nho\ng o thế rơvât phon tơru\m [ă tôh têa. {ă mâu kơdrum loăng ôh tá xông rơdêi klêi krí, pó vâi krâ nho\ng o thế rơvât tơdrêng tung rôh tôh têa ki má môi, kơxo# phon rơvât a môi xiâm loăng kơphế sap ing 200 troh 250 gram [ă túa phon Đầu Trâu rơnó mơdrăng. {ă mâu kơdrum ki loăng ngiât le\m vâi krâ nho\ng o ôh tá chiâng rơvât phon lơ rơvât iâ tê dâng sap 100-150 gram. Rôh rơvât hên cho a rôh rơvât ki má péa. Drêng vâi krâ nho\ng o rơvât tro rôh ki kố, kô kum ăm loăng kôphế kơtóu plâi hên môi tiah mơdêk ai hên plâi kơbâng. Kơxo# phon rơvât drêng kố sap ing 300-400 gram môi xiâm môi hdroh. Drêng vâi krâ nho\ng o rơvât phon thế rơvât tơdâng kô pro ăm loăng kơphế xông rơdêi ai tu\m ivá kâi trâng [ă pơreăng, ôh tá tro iâ kâ ‘nhiê, pro xiâm ăm loăng xông rơdêi, kơtóu plâi hên a mơ’nui hơnăm.

Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ! Pơla kố, tâi tâng mâu kơdrum kơphế dế lo vâ tơpo reăng. Kố cho rôh ki tơdjâk hên troh plâi kơphế a rơnó la ngiâ. Xua mê, vâi krâ nho\ng o thế lăm ngăn dêi rêm hâi kơdrum vâ ‘nâi dêi kơdrum loăng hôm xông rơdêi le\m vâ kơ’muăn plâi a rơnó la ngiâ.

Gương prế Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng