VO4.Sêdang - Ô vâi krâ nho\ng o [a\ pú hmâ! Dak Lak cho môi tung mâu kong pơlê pêt kaphế hên má môi dêi Việt Nam [a\ hên inâi châ ‘nâi tung kơchơ tê mơdró tung tơnêi têa pin [a\ lâp plâi tơnêi. Laga, ki nhên nôkố, xua khôi túa pêt rak ngăn dêi kuăn pơlê tá hâi rơkê khât; ai hên hdrê a hên tíu pêt tá hâi tơtro, [a\ng kơphế krâ rế tâk hên. Túa rak ngăn, rơvât phon tá hâi tơtro, ôh tá châ tơ-[rê mê ối mơ’nhê liăn ngân. Ngế chêh hlá tơbeăng ai chêh tối ‘na tơdroăng kố:

            Rơpo\ng poâ Trần Mỹ, ối a cheăm Hoà Thuận, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột ai 1 ha tơnêi pêt kơphế sap mâu hơnăm 1990. Klêi kơ’nâi rak ngăn [a\ krí plâi, kơdrum kơphế rế hía rế krâ [a\ ôh tá plâi kơtốu hên, poâ hiăng rơvât hên phon laga xuân ôh tá ai plâi kơtốu hên môi tiah púi vâ. Troh hơnăm 2007, rơpo\ng poâ lâk tah, pêt hdrê nếo [a\ rak ngăn tiu túa nếo, tiu hnê mơhno dêi mâu ngế cheăng khoa hok. Tung tơdroăng rak ngăn [a\ rơvât phon, ôh tá rơvât phon trếo, cho phân vô kơ môi tiah hdrối nah xếo, mê poâ rơvât hên phon hưh kơ, xúa mâu kế tơmeăm khoăng ki ai tơ’lêi môi tiah hlá kơphế, kơdôu kơphế, kơdôu prá alâi mơ-u\m, rơvât ăm xiâm kơphế. Klêi kơ’nâi lối 7 hơnăm pêt [a\ rak ngăn tiu túa nếo, kơdrum kơphế dêi rơpo\ng xông ngiât le#m. Klêi kơ’nâi roh rơvât phon khế ki achê pơla kố, mê nôkố kơdrum kơphế dêi poâ xuân xông ngiât le#m. Poâ Trần Mỹ tối: Nếo klêi rơvât phon 1 khế kố râ, á rơvât phon sinh ho\k cho hên, [a\ phon hưh kơ. Phon vi sinh [a\ phon vô kơ ôh tá chiâng lôi, ai rơvât, rơvât iâ. Nếo rơvât phon kố 1 khế mê hlo tơ-ê hlối.

            Phá tơ-ê [a\ rơpo\ng poâ Trần Mỹ, rơpo\ng poâ Nguyễn Văn Việt ối a pơlê kân Ea Drăng, tơring Ea Hleo, rak ngăn kơphế tiu túa rơvât hên phon vô kơ, phon ki hiăng hơ’lâk. Poâ Việt tối, xúa mâu phon ki hiăng tơvât tơ’lêi há, tơ’lêi rơvât, [a\ khu ki mơjiâng pro hiăng hơ’lâk tơtro tiu xiâm kơphế kal vâ kâ trếo kơhiâm, ôh tá tô tuăn xiâm loăng ôh tá tu\m trếo kơhiêm. Poâ Nguyễn Văn Việt tối: Tối tơchuôm rơvât phon vi sinh ăm tơnêi hơpok le#m. Troh rơnó mêi hmâ rơvât phon NPK rơnó mêi 16 – 16 – 8. Rơnó tô hmâ rơvât phon N-P-K rơnó tô 16 – 8 – 16.

            Xuân môi tiah rơpo\ng poâ Việt, hên rơpo\ng kuăn pơlê pêt kơphế nôkố xuân kơjo xúa phon vô kơ, phon ki hiăng hơ’lâk xua tơ’lêi rơvât. Laga, tung tơdroăng pêi kơphế rak kơphế, kuăn pơlê hmâ tơmiât rơvât hên phon vô kơ rế hên mê xiâm kơphế nếo xông ngiât le#m. Tơdroăng kố ôh tá pơxúa, mê ối pro ‘mêi tơnêi [a\ tơdjâk troh tơdroăng loăng kơphế xông kân. Tiu hriăn ple#ng dêi kơ koan cheăng ‘na khoa ho\k pêt kong Tây Nguyên dó inâi WASI tối, rêm hơnăm kuăn pơlê hiăng mơ’nhê 2 rơtuh 780 rơpâu liăn roê phon rơvât ăm rêm ha kơphế. Tơdroăng rơvât phon lối hên tiu tơdroăng xiâm kơphế kal vâ, mơ’nhê liăn, ối pro ‘mêi ăm tơnêi, drêng kơxo# phon ki ối lối tung tơnêi, kơphế ôh tá kâi kâ tâi, pro tơ’nhê tơnêi [a\ kơdê mâu oâ ki pơxúa tung tơnêi. Tiên sih Phan Việt Hà, kơ koan khoa ho\k pêi chiâk deăng, pêt kong Tây Nguyên tối: Tơdroăng xúa phân vô kơ ai hên mâu tơdroăng ki gá pro kơ’nâi, má môi, drêng pin rơvât lối hên phon mê pin kô pro kơdroh ki pơxúa ‘na cheăng kâ dêi kơdrum loăng. Má péa, cho drêng pin rơvât phon hên a tơnêi mê pin kô pro hlâ mâu nhâ loăng kuăn kiâ ki ai pơxúa tung tơnêi, kố cho mâu nhâ kuăn kiâ ki pơxúa ăm loăng plâi. Má 3, tâng pin rơvât phon hên mê loăng plâi ôh tá xúa ah phon ki mê kô hía xêh, kơneăng tiu hyôh, pro chiâng mâu kế ki ‘mêi krêa a hngêi nhe#ng, lơ mot trâu tung tơnêi pro ‘mêi têa mo\ng. Tơdroăng kố rơ-iêu  troh ivá kuăn pơlê.

Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ, môi tiah ngin hiăng tối, pơla rak ngăn [ă rơvât phon ăm loăng kơphế dêi kuăn pơlê nôkố xuân hâi tơtro ‘na tơdroăng xua phon rơvât dêi kơphế. Vâ kum kuăn pơlê hlê ple#ng tơ’nôm ‘na tơdroăng rak ngăn [ă rơvât phon ăm loăng kơphế, malối cho tơdroăng xúa mâu phân rơvât ăm tơtro, tơtro [ă tơdroăng kal vâ trếo kơhiâm dêi loăng [ă tơniăn tung pêi chiâk deăng krá ton xo\n, pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng tơdroăng tơpui tơno dêi ngế chêh hla tơbeăng ‘na tơdroăng kố [ă tie#n sih Phan Việt Hà, ‘na túa rak ngăn [ă rơvât phon ăm loăng kơphế apoăng rơnó mêi. Pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng.

Êng: Ô tie#n sih, hiăng troh apoăng rơnó mêi, mê tơdroăng kal vâ xông kân [ă trếo kơhiâm dêi loăng kơphế ga môi tiah lâi?

Tiến sĩ Phan Việt Hà ‘’Apoăng rơnó mêi drêng kố loăng kơphế xuân dế tung pơla nếo tơkâ hluâ rơnó tô mơdrăng, mê hlá gá ôi tr^ng, pơxiâm hu\n hlá kơbâng, malối loăng kơphế gá ai hên rơmôe. Pin thế re#ng tơ’nôm ăm loăng trếo kơhiâm. Tâng pơla kố pin ôh tá teăm tơ’nôm trếo kơhiâm ăm loăng kơphế kơ ôh tá kâi xông kân [ă kơ tơruih plâi kơbâng. Apoăng rơnó mêi pin thế rơvât: đạm cho ki kal má môi, pin kô rah xo mâu túa phân ki ai ai đạm hên. {ă kali xuân kal ai trếo ki tơdâng tơ’mô vâ kum loăng kơphế kô châ hrik đạm hên tâ. Pak^ng mê [ă mâu phon ki rơvât môi túa phon, mê apoăng rơnó mêi ngin hnê tối pin rơvât tu\m lân ăm kơdrum kơphế xua lân kô hê chôa iâ [ă gá kô mot tung rêi loăng kơphế tung plâ môi hơnăm hiăng krí xo.

Êng: Tiah mê, apoăng rơnó mêi, pin kal thế rơvât mâu phon ki lâi [ă ki hên iâ gá tiah lâi ô tie#n sih?

Tiến sĩ Phan Việt Hà: ‘Na phon tâng pin xúa phân vô kơ rôe troh a hngêi tơvât mê pin rơvât hên iâ gá ti lâi: Phân U-rê dâng 200 kilố, phon lân hê dâng 600 kilô [ă phon ka-li clo-rua dâng 150 kilố. Kố cho phon ki ngin hnê tối ăm mâu kơdrum kơphế ki kơtóu plâi sap 3 troh 4 ta#n kaphế tung môi hectar. Pak^ng mê, [ă kơdrum kơphế ki ai plâi hên tâ, tơrêm ta#n hên tâ pin xuân chiâng tơ’nôm dâng 150 kilô u-rê, 100 kilô phân lân ki hê [ă 120 kilô ka-li.

Tâng kuăn pơlê xúa phon ki tơvât hên túa NPK mê kuăn pơlê ối chiâng rơvât phon ki ngin hnê tối thế xúa rơvât apoăng rơnó mêi môi tiah: Phon NPK 16-16-8 +13S +TE. Kố cho phon ki ngin hnê tối thế rơvât apoăng rơnó mêi. {ă kơdrum ki ai plâi châ xo sap 3-4 ta#n mê pin xuân chiâng xo rơvât sap 550-600 kilô tung môi hectar.

Êng: Pak^ng phon hên túa [ă môi túa môi tiah nếo tối mê, kuăn pơlê thế rơvât phon tơ’mô ki ê há? ‘Na phon hưh kơ mê ti lâi ô tie#n sih?

Tiến sĩ Phan Việt Hà: Ê, môi tung mâu túa phon ki kal, ki  ngin đi đo hnê tối ăm kuăn pơlê thế rơvât, mê cho phon hưh kơ. Phon hưh kơ, ngin hnê tối am kuăn pơlê thế rơvât apoăng rơnó mêi gá ai pơxúa. Drêng tơvât phon hưh kơ gá kum ‘mâi hơ’lêh [ă pro chiâng pro le#m tơnêi, kô pro tơtro ăm loăng plâi ki pêt kô châ hrik mâu trếo kơhiâm drêng pin rơvât phon vô cơ. Xua mê, phon hưh kơ ki ngin hnê tối ăm kuăn pơlê rơvât, tâng xúa phân êak ro thế rơvât sap 10 troh 15 kilô môi xiâm, [ă rơvât tiu pơkâ 2 troh 3 hơnăm pin nếo tơvât môi hdroh. Tâng pin xúa phon hưh cơ vi sinh mê pin kô chiâng rơvât 2-3 kilô môi xiâm [ă ki kố mê pin kô chiâng rơvât rêm hơnăm. Xuân thế tơtro\ng, kuăn pơlê thế rơvât apoăng rơnó mêi drêng tơnêi hiăng bê ki kơchoh, [ă phon vô cơ mê pin thế po troăng rơtâ tá tơkâng vâ rơvât [ă klêi rơvât thế po kơđu. Tiah mê kô ai pơxúa.

Êng: Hôm mơnê kô tie#n sih hiăng tơpui tơno mê âi.

Gương prế A Sa Ly tơplôu [ă pơchuât