VOV4.Sêdang - Vêh pêt kơphế cho troăng hơlâ châ hnê mơhnhôk vâ pêt hdrê ki nếo, xúa mâu khoa hok kih thuât chal nếo nôkố tung pêi cheăng kâ, ing mê kum hơ’lêh tơdroăng ki dâi le#m, plâi kơtốu hên [ă mơdêk ivá tơxup tơbriât tê kơphế Việt Nam a mâu kong têa tung lâp plâi tơnêi. Tiô pơkâ, sap nôkố troh hơnăm 2020 ah, 4 kong pơlê ki xiâm pêt kơphế hên, mê cho Dak Lak, Lâm Đồng, Dak Nông, Gia Lai kô pêt tơ’nôm dâng 70 rơpâu ha. Laga, nôkố ôh tá iâ vâi krâ nho\ng o dế ối tô tuăn tung pơkâ, kih thuât pêt kơphế. Vâ vâi krâ nho\ng o ai tơ’nôm tơdroăng ki rơkê ple\ng ‘na tơdroăng kố, hâi kố, Tie#n sih Trương Hồng, kăn pho\ pơkuâ ngăn Vie#n Khoa hok, Kih thua#t Pêi chiâk pêi deăng pêt kong Tây Nguyên hnê tối ăm vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ ‘na mâu kih thuât ki pêt kơphế.

Ô pôa tơdroăng ki pêt kơphế ai pơxúa tiah lâi tung ki dâi le#m, plâi kơtốu hên dêi loăng kơphế?

Tie#n sih Trương Hồng: Môi tiah hiăng ‘nâi, hdrê kơphế hdrối kố nah ôh tá le#m khât. Tơdroăng ki dâi le#m, ai plâi kơtốu hên, tâng rak ngăn tro xuân bu châ 3 ta#n tê. Nốkố, ối vêh pêt ki nếo kố cho rôh vâ ăm pin hơ’lêh pêt hdrê ki nếo. Hdrê ki kố drêng pin tu\m mâu troăng hơlâ khoa hok kih thua#t ki dâi le#m, plâi kơtốu mơni kô châ dâng 5 ta#n, tiah mê tơdroăng ki châ tơ-[rê ‘na cheăng kâ kô tâk. Mơhé vêh pêt kơphế cho tơdroăng ki pơloăng mơnúa la xuân cho rôh vâ ăm pin châ tơ-[rê tâ drêng teăng ăm kơdrum kơphế ki ôh tá dâi le#m dêi tơná.

Tiah mê, drêng lâi ah kuăn pơlê athế vêh pêt nếo dêi kơdrum kơphế tơná?

Tie#n sih Trương Hồng: Hdrê kơphế ki pêt a Tây Nguyên pêt hiăng chía ton, ki hên cho a mâu hơnăm 1980 troh nôkố, mê ngăn tơchuôm [ăng deăng kơphế ki hiăng krâ rế hía rế hên. Drêng kơdrum kơphế ki hiăng krâ ôh tá ai plâi kơtốu hên xếo dâng 1 ta#n 5 tă, bu châ tiah mê tung hên hơnăm, mê athế vêh pêt tơmó. Xua ôh tá ai plâi kơtốu hên, tiah mê kô ôh tá châ tơ-[rê.

Drêng pơkâ ‘mâi pêt kơphế vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng troh mâu tơdroăng klâi?

Tie#n sih Trương Hồng: Drêng pơkâ ‘mâi pêt kơphế vâi krâ nho\ng o kal thế tơtro\ng mâu tơdroăng kơ’nâi kố: Má môi, thế ‘nâi nhên kơdrum kơphế tơná hdrối vâ ‘mâi pêt gá hôm ai pơreăng kâ ’nhiê há lơ ôh. Kố cho tơdroăng ki kal. Tâng tro tâ pơreăng pin xuân chiâng ‘mâi pêt tơdrêng. Tâng hiăng tro pơreăng oâ hdrong kâ ‘nhiê pin ngăn kơdrum loăng ki tro ôa hdrong kâ ‘nhiê mê ó lơ ôh. Tâng ôh tá hên, thế hơ’lêh pêt 1 hơnăm, tâng pơreăng ó thế hơ’lêh 2 hơnăm [ă kố cho tơdroăng ki pơklât thế. Má péa, drêng ‘mâi pêt vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng rah xo hdrê ki le\m. Nôkố ai mâu túa hdrê châ Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê mơnhên hdrê ki dâi le\m. Klêi pêt, pó vâi krâ nho\ng o thế rơvât phon tơ’mô tiô tơdroăng hnê tối tung pơlâ ‘mâi pêt. Tung mê, thế tơtro\ng cho phon hưh cơ. Tâng ai liăn thế rôe rơvât 1 hơnăm 1 hdroh kô pro ăm loăng kơphế xông kân rơdêi le\m.

Tiah mê, tâng vâ tối nhên tâ tơdroăng ‘mâi hơ’lêh tơnêi tung tơdroăng ‘mâi pêt kơphế châ pêi pro môi tiah lâi?

Tie#n sih Trương Hồng: Tơdroăng ‘mâi hơ’lêh tơnêi tung ‘mâi pêt kơphế vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng mâu tơdroăng tiah a kơ’nâi kố: Drêng pơkâ ‘mâi pêt kơphế, klêi krí thế pui tah tơdrêng hlối klêi mê po tah rêi, xo#m tâi xok [ă têng tơnêi. Xua tung pơla têng tơnêi têng rế ton rế le\m. Drêng têng tơnêi môi tiah mê ki eăng trâ dêi mâ hâi pro ai ki hngiú tô tung tơnêi kô kâi kơdê mâu kơtâ ôa tung tơnêi xua pro kơdroh ki lơ pro pơreăng chiâng u\m rêi kơphế xo ah hmối. Pơtối mê, pin thế xế puâ a tâi tâng deăng tơnêi, ‘mâi hơ’lêh tah ki chô tung tơnêi [ă kơ’nâi mê, hdrối vâ ‘mâi pêt kơdrum loăng ôh tá tro pơreăng kâ ’nhiê, pin xuân chiâng  rơvât phon êak ro, phon lân vâ pêt nếo a khế 5, khế 6. Tâng kơdrum kơphế ai pơreăng kâ ’nhiê, ngăn tiô kơlo ki gá tro pơreăng mê pin vâ hơ’lêh pêt [ă mâu hdrê prá ‘nôi lơ mâu hdrê loăng plâi ki ê vâ pin châ xo dêi mâu prá  [ă drêng hơ’lêh pêt tiah mê, mâu nhâ ki hiăng khăng pin kô chiâng tơvêh tâi tâng ăm tơnêi, po pông lơ pơchoh kơđu tung tơnêi pro ăm hưh cơ tung tơnêi môi tiah mê tơnêi kô le\m hơpok tâ, veăng pro ăm loăng kơphế xông kân [ă rơdêi le\m tâ xo ah hmôi. 

Klêi tơnêi châ ‘mâi po pông hơ’lêh tơdroăng rah xo hdrê ai pơxúa môi tiah lâi [ă vâi krâ nho\ng o kal thế tơtro\ng tơdroăng klâi drêng rah xo hdrê ô pôa?

Tie#n sih Trương Hồng: Hdrê cho tơdroăng ki pơkâ [ă hdrê loăng plâi ton hơnăm tối tơchuâm tung mê ai loăng kơphế. Tâng rah hdrê pêt ki le\m mê xo ah hmôi pin kô châ xo hên dêi kloăng [ă hnối le\m há. Xua mê, drêng ‘mâi pêt pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng nôkố pin thế ai pơkâ mâu tơdroăng to\ng kum hdrê kơphế ki vâi krâ nho\ng o hâi châ ‘mâi pêt ing [âng dêi Vicofa, tơkéa vâ tối Khu ngăn kơphế ka kao Việt Nam rêm hơnăm vâi xuân to\ng kum hdrê TRS1, kố cho túa hdrê pêt [ă kloăng châ xo hên, kloăng gá le\m. Má 2, cho ing [âng tơru\m cheăng dêi Khu xiâm ngăn ‘na khoa hok kih thuât chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên [ă ko\ng ti Nestle vâi to\ng tơdế tê, u-ối tơdế tơná vâi krâ nho\ng o ‘no dêi liăn rôe. Drêng vâi krâ nho\ng o ôh tá châ mung 2 túa hdrê tối kơpêng mê, drêng lăm rôe hdrê pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng drêng rôe hdrê thế lăm troh a tíu mơjiâng pro hdrê tiô pơkâ dêi luât. Ai hdrê, ai hâi pơkâ mơjiâng pro [ă ki kal tâ drêng rôe hdrê thế rah hdrê ki kân piê le\m, ôh tá hlo ai hdrong kâ, mê cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm vâ pơkâ ‘mâi pêt kơphế châ tơniăn.

Tâng tiah mê, mâu hdrê kơphế ki lâi hiăng châ mơnhên tối [ă hên. Pó vâi krâ nho\ng othế lăm tăng rôe mâu hdrê mê alâi?

Tie#n sih Trương Hồng: Nôkố ai 9 túa hdrê kơphế vo#i châ Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê mơnhên cho hdrê TR4, TR5, TR6, TR7, TR8, TR9, TR11, TR12, TR13 [ă hdrê TRS1 cho hdrê lai hên túa. Mâu hdrê ki kố vâi krâ nho\ng o kô kơ-êng [ă Môi cho Khu xiâm ngăn ‘na khoa hok kih thua#t chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên, 2 cho tíu mơjiâng pro hdrê ối tung Khu ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê. Kố cho péa tíu mơjiâng pro châ tơnêi têa to\ng kum ăm phêp mơjiâng pro tê mơdró hdrê pêt , ki u-ối cho mâu tíu ki ê pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng drêng lăm rôe hdrê thế kơ-êng ngăn vâi hiăng châ kơ koan râ kơpêng ăm phêp mơjiâng pro [ă tê mơdró hdrê há lơ ôh, tâng ôh kô ai xiâm hdrê ki ôh tá le\m.

Ô pôa, tơdroăng rak ngăn kơdrum kơphế tung pơla ‘mâi pêt hôm ai ki phá há tâng vâ pơchông [ă tơdroăng pêt nếo, la pin thế tơtro\ng tơdroăng klâi?

Tie#n sih Trương Hồng: Răk ngăn kơdrum kơphế ki ‘mâi pêt ôh tá phá klâi [ă kơdrum ki pêt nếo la ai mâu tơdroăng ki vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng mê cho: Ki môi, po tah rêi thế tah hrâ tâi tâng, thế po pông tơnêi xế puâ, malối cho rơvât phon êak ro ăm loăng kơphế [ă tâng ai liăn pin thế tơku\m xúa rơvât tơ’nôm mâu phon ki pro mơ-u\m ing hrái nhâ kông hnông alâi ki kâi trâng [ă ôa hdrong kâ ‘nhiê tung tơnêi, môi tiah: Trichoderma, Bordaux ‘ló, pin rơvât tung phon êak ro vâ rơvât hdrối kô pêt. {ă mâu hơnăm kơ’nâi, xuân thế tơtro\ng tơdroăng rơvât tu\m phon êak ro. Phon hoă hok rơvât rôh apoăng pin ôh tá êa rơvât hên môi tiah hmâ, mê pin thế rơvât ki le\m dêi phon hưh cơ. Tơdroăng kố pro ăm tơnêi hơpok le\m tâ, malối pro ăm mâu kế ki kâ ‘nhiê pơreăng tung tơnêi xông rơdêi tiô troăng ki pơxúa ăm tơdroăng vâ xông kân rơdêi dế loăng.

Hôm mơnê kơpôa!

Gương prế Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng