VOV4.Sêdang - Hlo tơdroăng ki ôh tá tơniăn dêi kong prâi môi tiah dế nôkố, mê tơdroăng ki rơvât phon tro túa hiăng kum ăm kơdrum deăng kơphế dêi hên rơpo\ng kuăn pơlê drêh le#m, ôh tá tro oâ hdrong kâ ‘nhiê, rak tơniăn ăm tơdroăng ki ai plâi kơtốu hên. Ngế chêh hlá tơbeăng ai chêh tối tơdroăng ki ai khât kố a Dak Lak, kơpong ki pêt kơphế hên má môi a Tây Nguyên.

Rơpo\ng pôa Nông Văn Ráng, ối a cheăm Ea Kao, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột ai vâ chê 1 rơpâu xiâm kơphế hiăng krí. Hluâ hên hơnăm [ă tơdroăng ki rơkê ple\ng ‘na pêt kơphế, pôa Ráng đi đo choi phon tro túa pơkâ mê kơdrum kơphế dêi pôa drêh ngiât le#m [ă iâ tro oâ hdrong kâ ‘nhiê. Lối 10 hơnăm pêt [ă rak ngăn kơphế pôa Ráng tối ăm túa ki choi phon tro kih thuât môi tiah a kơ’nâi kố: Rêm xiâm pin athế chiâ pro troăng, mê ah choi phon kơđu [ă chêang, pro tiah mê, mơhé péa hâi kơ’nâi ah mêi xuân ôh tá ai tơdroăng klâi. Hên ngế, vâi ngăn pêi troh dâng lâi pin athế choi phon troh dâng mê, ôh tá chiâng choi achê xiâm loăng xuân ôh tá chiâng choi hơngế ing xiâm xua rêi kô hmo\ng tiô tơkâng, môi tiah mê nếo rêi nếo châ kâ, tâng choi a xiâm kơphế ôh tá dâi to lâi.

{ă rơpo\ng jâ Nguyễn Thị Hoan, ối a thôn 13, cheăm Hòa Phú, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột ai 700 xiâm kơphế hiăng châ krí lối 1 ta#n kloăng 1 hơnăm. {ă jâ Hoan, pák^ng tơdroăng ki choi tu\m phon, tro túa pơkâ rơpo\ng jâ xuân hmâ po mâu nhâ ki hu\n tung klôh kơphế vâ phon tơku\m păn roăng xiâm loăng, châ pơxúa ing nhâ ki mê pro phon. Jâ Nguyễn Thị Hoan, tối: Pin pôi tá ăm nhâ huăn, môi tiah kơdrum hngêi á ôh tá ai nhâ huăn, drêng lâi hlo nhâ huăn á pui dêi drêng mê hlối, nhâ hlá ki mê drêng lâi pin rơvât phon la ôh tá tôh têa mê pin athế chiâ tâ tá klôh vâ ăm phon mot tung rêi kơphế tung kơdâm tơnêi. Drêng pin xôh mê tá hlá xuân hôm, kô rak ki hngiâm ăm xiâm loăng, mâu hlá nhâ ki mê xuân pro ăm pin ai mâu phon hlá nhâ.

Tiô pôa Ngô Duy Minh, Kăn hnê ngăn kuăn pơlê pêi chiâk deăng cheăm Hòa Phú, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, khu kăn pơkuâ kong pơlê, [ă khu râ xuân hmâ tơku\m po mâu rôh po hnê hriâm ăm vâi krâ nho\ng o pêt mâu hdrê loăng ki ton hơnăm ki xiâm tung mê cho kơphế. Hnê mơhno ăm vâi krâ nho\ng o a kơdrum túa ki xúa phon rơvât ăm mâu hdrê loăng, séa ngăn tơdroăng ki oâ hdrong kâ ‘nhiê a xiâm loăng vâ tối tơbleăng ăm vâi krâ nho\ng o túa hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê a plâi châ tơ-[rê. Xua mê, vâi krâ nho\ng o pêt rơnó ki lâi châ plâi kơtốu hên rơnó ki mê, kloăng kơphế xuân le#m há vâ hơ’lêh tơkâ hluâ kơ rêm hơnăm. Pôa Ngô Duy Minh, tối: {ă mâu hdrê loăng kơphế, rêm hơnăm ngin tơmâng ngăn khât, hnê tối ăm vâi krâ nho\ng o kuăn pơlê pơtối châ trâm [ă mâu ko\ng ti, khu mơdró kâ tung kong pơlê, xúa mâu phon rơvât tơtro [ă xiâm loăng kơphế. Hơnăm hiăng hluâ ngin hiăng hnê mơhnhôk vâi krâ nho\ng o xúa mâu phon hưuh cơ vi sinh [ă xúa mâu phon têa vâ rak tơniăn ăn xiâm loăng, rak ăm kơ’muăn plâi [ă rak ki kâk ton dêi xiâm loăng kơphế. {ăng deăng kơphế mâu hơnăm hdrối mê hía nah hiăng krâ mê nôkố hiăng ai mâu tơdroăng ki ‘mâi mơnhông le#m.

Phon rơvât cho kal khât tung tơdroăng xông kân [ă xông rơdêi dế loăng plâi, pro pơxúa cheăng kâ ăm kuăn pơlê. Ôh tá xê to tiah mê, rơvât phon tro tơdroăng ối veăng kum ăm loăng xông rơdêi le\m.

Vâ kum vâi krâ nho\ng o mơdêk ki pơxúa tung rơvât phon ăm loăng, tơdroăng tơpui hâi kố Tie#n sih Phan Việt Hà, Kăn [ơrô ngăn ‘na tơdroăng pơkâ cheăng khoa hok tơru\m [ă lâp plâi tơnêi - Vie#n khoa hok kih thuât chiâk deăng pêt kong Tây nguyên kô hnê ăm pó vâi krâ nho\ng o rơvât phon tro túa, hên iâ gá tro tơdroăng, tro rơnó kum ăm loăng xông kân [ă xông rơdêi le\m, pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng.

Ô tie#n sih, vâi krâ nho\ng o pin kal thế ngăn drăng lâi vâ ‘nâi rơvât phon tro túa ăm loăng plâi?

Tie#n sih Phan Việt Hà: Tro túa tơkéa vâ tối drêng pin xúa tơnêi ki lâi a túa ki lâi, tâng phon rơvât lơ phon lo tiô hyôh, lơ ôh tá hê, mê pin thế rơvât mâu túa phon ki tơ’lêi hê. Lơ a mâu kơpong tơnêi lối chôu mê pôi tá rơvât mâu túa phon ki pro chôu tơnêi. A Tây Nguyên, tâng pin rơvât Super Lân kô pro tơnêi chiâng chôu, lơ rơvât đăm Sulfate xuân pro chôu tơnêi, teăng amê pin xuân chiâng hơ’lêh đăm Sulfate [ă Urê, lơ Super Lân mê pin xuá rơvât phon lân ki hiăng poh.

-Tie#n sih hôm ai hnê pơchân klâi ‘na rơvât hên lơ iâ drêng vâi krâ nho\ng o rơvât phon ăm loăng plâi?

Tie#n sih Phan Việt Hà:  Vâ rơvât phon hên iâ gá tro tơdroăng ngin hnê tối ăm vâi krâ nho\ng o, pin thế ngăn dêi tơnêi vâ pơkâ rơvât, ngăn tơnêi mê ai mâu trếo kơhiâm ki lâi, ing mâu tơdroăng tí tăng ngăn vâ ‘nâi dêi tơnêi mê kô ai tơdroăng hnê tối ‘na ki rơvât hên lơ iâ vâ tơtro [ă tơnêi. Lơ ki iâ gá vâi krâ nho\ng o xuân thế pêi pro tro tiô ngin hnê thế rơvât hên iâ gá môi tiah hiăng hnê kih thuât rak ngăn kơphế, tiêu, mâu hdrê loăng iâ khế, ngin xuân hiăng hnê ‘na kih thuât rơvât, kô pro pơxúa ăm loăng plâi.

-Ô tie#n sih, tie#n sih mơnúa tối ngăn ‘na hâi khế, rơnó ki lâi tơtro vâ rơvât phon ăm mâu loăng plâi vâ vâi krâ nho\ng o [ối pro há?

Tie#n sih Phan Việt Hà:  ‘Na hâi khế, rơnó, mê mâu loăng plâi ton hơnăm pin thế rơvât tiô hên hdrôh ki phá tơ-ê dêi pó, môi tiah loăng kơphế pin thế rơvât môi hdrôh tung rơnó mơdrăng, pái hdrôh tung rơnó mêi. ‘na loăng plâi iâ khế pin thế rơvât tiô rơnó gá, tu\m tơdroăng ki ngin tối xuân ai tơdroăng hnê tối tiô kô túa tơnêi, tơnêi khêi pin rơvât tơ-ê, tơnêi prăng hơ’lâk prêi rơvât hên iâ gá phá tơ-ê há.

-Tiah mê pó vâi krâ nho\ng o thế ngăn drăng lâi vâ rơvât tro túa, pro pơxúa tơ-[rê ô tie#n sih?

Tie#n sih Phan Việt Hà: A Tây Nguyên rơvât phon ăm loăng plâi ton hơnăm, hmâ hlo pin rơvât tơkôm mêi, drêng trâm kong mêi kân têa kô mơhiu phon ki ai hên trếo kơhiâm ki pin rơvât amê. Lơ drêng rơvât phon pin ôh tá vâ ngăn kong prâi hâi ki mê gá hơ’lêh ti lâi, tâng kong ôh tá mêi mê kô pro ai tơdroăng ki phon lo tiô hyôh, tơkéa vâ tối drêng pin rơvât a tơnêi, tơnêi khăng [ă kong tô, drêng mê phon kô hía lo tiô hyôh. Tiô ngin hnê tối, [ă mâu loăng plâi ton hơnăm pó vâi krâ nho\ng o thế rơvât phon drêng tơnêi ối hngiâm, kơchoh, drêng rơvât klêi thế po tơnêi kơđu phon vâ ăm phon re\ng hê tâ, pôi tá ăm phon châ lo tiô hyôh.

-Hmâ hlo ai hên pơreăng kâ ‘nhiê loăng ôh tá ai trếo kơhiâm, tie#n sih tối ăm ‘nâi ‘na tơdroăng ki vâ ‘nâi, hlo a loăng ki hiăng tro pơreăng, [ă hôm teăm rơvât tơ’nôm phon ăm loăng trếo kơhiâm há?

Tie#n sih  Phan Việt Hà:  ‘Na ôh tá ai trếo kơhiâm môi tiah ôh tá ai đăm ‘lo mê pin kô hlo hla loăng tr^ng ôh tá kâi kân, ngăn ôh tá le\m, ôh tá ai phon lân loăng ôh tá hmo\ng rêi rơdêi, pin kô hlo mâu tíu ai mơngiơk phôk a hlá, tâng ôh ta ai kali kô pro  răng hlâ. Tâng ôh tá ai trung vi lươ\ng tâi tâng kô ăm hlo a hlá kơbâng. A Tây Nguyên hlo ai loăng ôh tá ai trếo kẽm [ă ôh tá ai Bo, mê cho 2 túa trếo ki kal rơvât a tơnêi kơpong Tây Nguyên. Drêng ôh tá ai kẽm mê pin kô hlo hlá kơbâng kô ‘nhíu, tơviah [ă ai môi tiah kế kâ, tâng ôh tá ai Bo mê xơkối loăng kô tơkru\n, ôh tá kâi xông rơdêi.

-Hôm, mơnê kô tie#n sih ‘na tơdroăng hiăng tơpui tơno kố.

Gương, Katarina Nga, A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng