VOV4.Sêdang - Mâu hơnăm achê pơla kố, ing mâu lâm ki po hnê hriâm ‘na kih thua#t [ă séa ngăn mâu túa pơkâ pêi pro ki ai khât châ tối tơbleăng a kong pơlê, rế hía rế hên kuăn pơlê a cheăm Hòa Xuân, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak ‘nâi troh [ă veăng pêt dêi a mâu kơdrum deăng tiêu tiô troăng ki mơjiâng, rơvât phon hưh cơ sinh hok. {ă túa pơkâ ki nếo, pó vâi krâ nho\ng o hiăng hlo mâu tơdroăng ki châ tơ-[rê dêi mâu kơdrum deăng rơpo\ng dêi tơná.

         Rơpo\ng pôa Phạm Mạnh Hùng a thôn 1, cheăm Hòa Xuân, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột ai 1 ha 5 sao tiêu. Kơtăn kố 5 hơnăm, ing mâu tơdroăng ki châ tơku\m po hôp tơpui tơno a tơring, cheăm, pôa Hùng ‘nâi troh túa pơkâ ki pêt tiêu sinh hok. Hlo túa pêi ki kố tơ’lêi hlâu, pôa khên vâ mơnúa pêt ngăn. Apoăng pôa po pông dêi môi iâ [ăng tơnêi tung rơpo\ng, xúa mâu phon hưh cơ môi tiah kơtôu kơphế, xiâm, kông alâi ki hiăng mơ-u\m pro phon rơvât ăm dêi kơdrum, xúa mâu pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong, pơreăng tiô rơkong hnê mơhno dêi khu ki rơkê ple\ng hnê tối. Hlo kơdrum tiêu xông kân rơdêi le#m, iâ tro tâ oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhiê, ai plâi kơtốu hên [ă hlo tơniăn khât, pôa po rơdâ tung tâi tâng dêi [ăng deăng tiêu. Troh nôkố, pôa hiăng hơ’lêh tâi mâu phon hoă hok chiâng phon hưh cơ, đi đo lăm ngăn dêi kơdrum, châ hlo mâu pơreăng kâ ‘nhiê [ă xúa mâu túa pơkâ ki hbrâ mơdât tơtro. Pôa Phạm Mạnh Hùng tối: Rơpo\ng á xuân veăng pêi tiô tơdroăng ki hnê mơhno dêi mâu râ kăn ‘na hneăng hôp xuân hiăng châ 4 troh 5 hơnăm kố, ki châ tơ-[rê mê xuân ai tơdjâk mâu tơdroăng ki ‘mêi, la kơdrum loăng xông kân le#m tâ tâng vâ pơchông [ă hdrối. Xúa phon rơvât [ă hnối xúa phon sinh hok mê oâ hdrong, pơreăng gá xuân ai ki re#ng hlâ, ai ki hrá hlâ, la kơpong kố dế ối hlo pơreăng oâ prâp kâ ‘nhiê hên mê xuân dế ối xúa phon sinh hok [ă pơkeăng hoă hok vâ pin xôh kơdê mê nếo châ tơ-[rê.

         Hơnăm 2014, hlo kơdrum kơphế hiăng krâ, pá vâ ‘mâi pêt tơmó, rơpo\ng pôa Nguyễn Công Hợp, a thôn 4, cheăm Hòa Xuân pơkâ hơ’lêh pêt tiêu. Klêi kơ’nâi veăng hriâm tung mâu roh po lâm hnê xua Tíu xiâm khoa hok kih thua#t kong nge# Daklak tơku\m po a cheăm, hlo túa pơkâ pêt tiêu tiô troăng ki xúa hưh cơ sinh hok kum ăm kơdrum tiêu xông kân le#m tơniăn, kơdroh iâ tơdroăng ki ‘mêi xua kong prâi pro [ă tơdjâk troh ivá châ chăn, pôa hiăng kơhnâ khât tí tăng ‘nâi ple\ng [ă xúa lối 3 sao [ăng tơnêi ki pêt tiêu dêi rơpo\ng. Klêi 2 hơnăm, pôa Hợp hlo kơdrum tiêu dêi tơná xông kân [ă drêh ngiât le#m, xiâm tiêu xông kân tơ’mô, iâ pơreăng kâ ‘nhiê. Pôa Nguyễn Công Hợp tối: Kơdrum tiêu ki kố, hơnăm kơ’nâi ah nếo pơxiâm krí xo plâi, la hlo xiâm tiêu gá xông kân tơ’mô le#m, ôh tá hlo xiâm ki lâi hlâ, xiâm ki lâi xuân tiah mê. Túa ki xúa sinh hok xuân tro khât, má môi cho rak vế kong prâi tơnêi, tíu, kơdroh iâ ‘na tơdroăng ‘mêi troh kuăn mơngế [ă mâu kế tơmeăm ki ê. Sap ing rôh ki xúa tung kơdrum deăng, mê hlo xuân le#m tâ.

         Mâu hơnăm achê kố, kơdrum tiêu a cheăm Hòa Xuân hlo rế hía rế kân rơdâ. Hơnăm 2010, lâp cheăm ai dâng 10 ha kơdrum tiêu mê troh hơnăm 2015, kơxo# [ăng deăng ki kố hiăng tâk troh 200 ha. Vâ rak tơniăn ăm mâu kơdrum deăng ki pêt mâu hdrê loăng tiô pơkâ, tơdrêng amê hnối kum kuăn pơlê ai tơ’nôm tơdroăng ki rơkê ple\ng ‘na rak ngăn kơdrum tiêu xông kân tơniăn le#m, Khu ngăn kuăn pơlê ki pêi chiâk pêi deăng cheăm tơru\m [ă khu kăn pơkuâ ngăn cheăm hiăng tí tăng ‘nâi ple\ng [ă krếo thế mâu khu ki rơkê ple\ng ‘na kơvâ cheăng kố po lâm hnê kih thua#t hơ’lêh xúa khoa hok kih thua#t ăm kuăn pơlê. Kơnôm ti mê, kum kuăn pơlê ai tơ’nôm hên tơdroăng ki ai xúa tung [ăng deăng mâu hdrê loăng pêt, rak tơniăn tơdroăng ki pêi cheăng, mơnhông mơdêk cheăng kâ.

         Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ! Hlo mâu tơdroăng ki ai khât a mâu hơnăm achê kố xiâm tiêu tơniăn le#m, tung pơla mê, hên kơdrum deăng kơphế ki hiăng krâ trâm hên xơpá vâ ‘mâi pêt tơmó ki nếo, vâi krâ nho\ng o hiăng hơ’lêh pêt tiêu. Laga, xiâm tiêu cho hdrê loăng ki tơ’lêi hlâu vâ [ă kong prâi pro hơ’lêh, xuân môi tiah tơdroăng hơ’lêh dêi tơnêi. Ai mâu kơdrum tiêu ki ‘nâ xua kuăn pơlê rak ngăn tá hâi teăm krâu, tá hâi teăm tro tiô kih thua#t pơkâ mê bu tung môi iâ hơnăm tiêu hiăng hlâ tâi xua pơreăng kâ ‘nhiê.

         Nôkố, hên kuăn pơlê hiăng ‘nâi troh [ă xúa túa pơkâ ki ‘mâi pêt xiâm tiêu tiô troăng xúa phon hưh cơ sinh hok, kơdroh xúa mâu phon rơvât [ă pơkeăng vâ xôh kơdê pơreăng hoă hok, rế hía rế hơ’lêh xúa mâu phon hưh cơ [ă mâu kế tơmeăm ki pro chiâng sinh hok. Ki khât gá ‘mâi pêt ăm hlo, túa pơkâ kố pro ai pơxúa khât, kum kơdrum xông kân le#m krá tơniăn [ă rak vế hyôh kong prâi. Vâ kum vâi krâ nho\ng o ‘nâi nhên tâ ‘na túa pơkâ rak ngăn kơdrum tiêu tiô troăng ki xúa phon hưh cơ sinh hok, khu chêh hlá tơbeăng ki chêh ‘na tơdroăng kố ai rôh tơpui tơno [ă Tie#n sih Trương Hồng, kăn pho\ pơkuâ ối tung Vie#n khoa hok kih thua#t pêi chiâk pêi deăng pêt kong Tây Nguyên. Pó vâi krâ nho\ng kô tơmâng.

         Êng: Ô tie#n sih Trương Hồng, môi tiah lâi pêt tiêu tiô troăng hơlâ xúa hưh cơ sinh hok?

         Tie#n sih Trương Hồng: Môi tiah pin hiăng ‘nâi, tung tơdroăng pêi pêt tiêu, mơngế ki rơvât phon hoă hok hên [ă pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong hên mê tiêu kô ôh tá rêh ton tá ah [ă kô pro ‘mêi hyôh kong prâi. Troăng hơlâ pêt tiêu sinh hok cho troăng hơlâ pêi pro ki tro, mơhnhôk kuăn pơlê pêi pêt. Vâ xúa tung pêi pêt tiu tiô troăng hơlâ sinh hok, mê tơdroăng ki kal tơmâng pêi pro môi tiah kố: Môi tơdroăng ki xúa phon, péa cho kơdê ôa hdrong kâ ‘nhiê.

         Phon thế rơvât kơdroh phon hoă hok, thăm athế xúa phon hưh cơ vâ rơvât, malối mâu túa phon ki pro ‘măn ing mâu hrái nhâ, kông, hnông alâi, kơtôu kơphế [ă tơdroăng xúa mâu pơkeăng pro mơ-u\m cellulose, vâi ối tối mâu hrái nhâ sinh hok, pro ăm gá u\m chiâng phon.

         ‘Na ki rak vế hrái nhâ [ă kơxái tiu ai 2 tơdroăng cho pơreăng hlâ re\ng [ă hlâ hrá. {ă 2 túa pơreăng kố nôkố mâu kuăn pơlê xúa pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong ki têi, pro ‘mêi hyôh kong prâi [ă rơlối hên tung kế tơmeăm. Vâ pêi tiô troăng hơlâ sinh hok mê bú chiâng xúa mâu kế tơmeăm pro phon sinh hok. Mâu kế tơmeăm ing sinh hok mê kô xúa mâu kế ki pro ing sinh hok. Mâu kế tơmeăm ki hrá pơxúa, [ă kô hbrâ mơdât hên tâ. Xúa hdrối tâ, cheăng hbrâ pêi pro mê cho ki xiâm, [ă vâ hbrâ thế đi đo lăm ngăn kơdrum, vâ châ ‘nâi re\ng châ hlo kô xúa mâu kế tơmeăm  sinh hok.

         Êng: Ô tie#n tih, phon hưh cơ mê hên kuăn pơlê hiăng ‘nâi, mâu phon ki pro ing mâu hrái báu, kông, hnông alâi, kơtôu prá hâi hên. Tie#n sih tối ‘na mâu tơmeăm ki pro phon sinh hok mê cho kế tơmeăm ki klâi, [ă gá pơxúa môi tiah lâi [ă kơdrum loăng?

         Tie#n sih Trương Hồng: Mâu kế tơmeăm ki pro ing sinh hok mê ai 2 túa, 1 túa pro ăm ai trếo kơhiâm ăm loăng plâi, lơ vâi tối dêi phon ki pro ing hrái báu, kông, hnông alâi, hưh cơ sinh hok lơ hưh cơ vi sinh. {ă tơmeăm ki má 2 cho kế tơmeăm pro vâ rak vế ôa hdrong ki ai pơxúa a kơxái tiu tung kơdrum kân rơdâ.

{ă mâu tơmeăm sinh hok ki pro ai trếo kơhiâm re\ng kân ăm loăng pêt ki hên cho rơvât phon hưh cơ [ă rơvât đi đo, hơnăm ki lâi xuân athế rơvât, pak^ng mê, thế kơdroh rơvât phon hoă hok. Rơvât rế hên phon hưh cơ mê pin thế kơdroh rơvât phon hoă hok hên tâ. Ki pơxúa dêi phon hưh cơ cho pro ăm tơnêi hơpok le\m, mâu kuăn kiâ ki pơxúa tung tơnêi rế xông rơdêi. Kơnôm ing mê, kâi séa ngăn mâu ôa hdrong ing ai chiâng xêh tung tơnêi. Châ khât xuân hiăng mơnhên ăm hlo, mâu kơdrum ki lâi xúa phon hưh cơ hên pơreăng kâ ‘nhiê ki pro hlâ re\ng, hlâ hrá iâ tâ tâng vâ pơchông [ă kơdrum ki rơvât iâ phon hưh cơ, choi hên phon hoă hok.

         ‘Na mâu phon ki pro ing hrái báu kô xúa vâ hbrâ mơdât ôa hdrong kâ, ‘nhiê, ki hdrối thế ple\ng tơdroăng kố, mâu kế tơmeăm ki pro phon tung hbrâ mơdât ôa hdrong kâ ‘nhiê kô pơxúa hrá. Ai drêng ‘nâ vâi krâ nho\ng o thế xúa mâu túa ki mê xôh ăm hlo ôa hdrong kâ ‘nhiê kơdroh hrá mê ngah gá ôh tá tơ-[rê la ki khât gá ai pơxúa, gá pro ton khế hơnăm [ă kơdroh ôa hdrong kâ ‘nhiê tâ tâng vâ pơchông [ă xôh pơkeăng hoă hok. Mâu túa kế tơmeăm sinh hok ki séa ngăn ôa hdrong mê ai tơlâi túa, ki má môi cho oâ ki vâ tơplâ mâu hdrong kâ ‘nhiê. Pơtih môi tiah Trichoderma cho môi túa kơmeăn, drêng mot kô kâi tơplâ [ă pơreăng ki re\ng hlâ hrá hlâ, lơ mâu ôa tung tơnêi. Lơ Pseudomonas lơ Agrifos mê cho mâu oâ ki ối tung tơnêi.

         Êng: Ô Tie#n sih, tiah mê drêng pêt tiêu tiô troăng hơlâ sinh hok mê pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng mâu tơdroăng klâi?

         Tie#n sih Trương Hồng: Drêng pêt kơxâi tiêu tiô troăng hơlâ sinh hok mê pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng môi tơdroăng kal tiah kơ’nâi kố: Má môi, tơmeăm ki pêt a xiâm trăng loăng ki rêh lơ trăng ki hlâ la ai loăng hding xâp pro hơngiâp. Má 2, xúa phon, xúa hên phon hưh cơ, phon vi sinh, tâng ai liăn thế pôi rôe phon hoă hok. Má 3, xúa mâu phon ki pro ing hrái báu, kông, hnông alâi vâ kơdiê mâu ôa hdrong ki kâ ’nhiê, môi tiah pơreăng ki pro re\ng hlâ, hrá hlâ. Mâu kế ki pro nôkố kô tối troh Trichoderma lơ Pseudomonas lơ Agrifos [ă hên ki ê, mê cho phon pro ing sinh hok nôkố.

         Êng: Hôm mơnê kô tie#n sih ‘na tơdroăng tơpui tơno mê âi.

Gương prế Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng