Hăm hloh 20 sơnăm tơklep hăm ‘long cheh phe, mă lei tam mă mă đei lai yơ ƀok Trần Văn Diên, xăh Hoà Thắng, pơlei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lak ‘noh ƀôh sư kăl kơ chă hơlen lăng, tơmơ̆t dơ̆ng tơdrong hlôh vao, vang hŏk dôm lăm pơhrăm găh pơtăm, vei lăng cheh phe nhen hrei ‘nâu. Mĭnh păh yua đơ̆ng pơgar ‘long kră krut kăl kơ pơtăm ming plơ̆ng, hơdrĕch ‘nao kăl kơ ki thuơ̆t ‘nao, mă lei mơmat tat hloh ‘noh jĭ dôm sơnăm kơ âu tŏ ‘mi kial ưh kơ ê sư ưh kơ gơh tơmơ̆t yua trong jang so vă vei lăng pơgar ‘long. Ƀok Trần Văn Diên tơbăt:

 “Hrei ‘nâu tŏ ‘mi kial krê hơmơt đei ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng lơ lơ̆m vei lăng tơplih hơnơ̆ng. Dang ei truh pơyan ‘mi bơih săy phŏng kŭm tam mă gơh săy yua kơ ‘mi ưh kơ ê ưh kơ nhen thoi sơ̆. Mă loi ‘noh jĭ dôm ‘long pơtăm ‘nao dang ei ĭnh pơtăm 1 giĕng bơih ‘noh athei ôp ăn nhen ‘long cheh phe ‘noh ưh kơ kĕ tih.”

Dai vang tơtăm bơngơ̆t, ƀok Bùi Duy Tân, xăh Đắk Hà, apŭng Ngọc Hồi, dêh char Kon Tum tơroi, 2 sơnăm âu ki, kơjă cheh phe tŏk pơm ăn dôm kon pơlei pơtăm cheh phe nhen sư tôch kơ chhôk ‘nă, mă lei tơdrong hiôk chơt ưh kơ dôm yơ ƀơ̆t ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng đơ̆ng tơplih tŏ ‘mi kial roi ‘năr roi rơđăh, tŏ ‘mi kial tơplih, tŏ ‘mi ưh kơ sơđơ̆ng hlôi ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơdrong chôh pơkao, lĕch tơ tĕn đơ̆ng pơgar ‘long. Mă đơ̆ng đei vei lăng hơlen mă lei plei, găr cheh phe ưh kơ ‘lơ̆ng lơ. Mŭk drăm ŭnh hnam kŭm ưh kơ đei tŏk dôm yơ.

“Găh tŏ ‘mi kial ‘noh ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng tôch kơ tih truh kon pơlei nhôn, yua kơ ƀơ̆t hơdrol sơ̆ pơyan ‘mi pơyan tŏ rơđăh rơ đong, đơ̆ng rŏng âu đei tơdrong hrâu băl. Găh tŏ ‘mi kial tơplih ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng tih truh ‘long pơtăm păng hloh kơ ‘noh dơ̆ng choh jang sa blŭng a găh lơ ‘noh phŏng tŏk tôch kơ măk kơna ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh iŏk yua đơ̆ng kon pơlei jang chŭn mir nhôn.

Đơ̆ng dôm tơdrong mơmat tat đơ̆ng kon pơlei jang chŭn mir Tây Nguyên lơ̆m jang cheh phe hrei ‘nâu, Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên, Anih pơtrŭt choh jang sa teh đak păng Kŏng ti jang găh phŏng Bình Điền hlôi jang hơdai bơ̆jang tơdrong jang “Pơtăm cheh phe hơgei pơm lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial tơring Tây Nguyên” jăl jang 2023-2025 vă tơgŭm kon pơlei jang chŭn mir tơ̆ Tây Nguyên pơm lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial, pơjing tơring pơtăm cheh phe kơjăp. Vang jang tơdrong jang, đe kang ƀô̆ pơtrŭt choh jang sa tơring đei pơhrăm dôm trong jang chih răk lơ̆m hloh 500 ŭnh hnam jang cheh phe tơ̆ 5 dêh char Tây Nguyên. Dôm bơngai jang khoa hŏk hơlen lăng păng tơblang hơdăh 200 kơloăi teh tơ̆ dôm hơnih pơtăm cheh phe lơ̆m dôm pơgar pơtăm hơdrô̆, pơtăm hơlam (sầu riêng, tiu), lơ̆m dôm pơgar ‘long kră krut, pơgar ‘long plei lơ.... vă chă hơlen lăng găh hệ sinh học teh kŭm nhen hơlen lăng ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng đơ̆ng tơplih tŏ ‘mi kial truh tơdrong pơtăm cheh phe dang ei păng tơ dra hơdrol ăn 3 sơnăm truh. Ƀok Trần Vinh, Viện Nông lâm Nghiệp Tây Nguyên akhan.

 “Tơ̆ hơnăp kơnh nhôn khŏm jang dôm tơdrong jang pơtăm cheh phe hơgei kiơ̆ trong ‘nao âu ‘noh kon pơlei tơ̆ Tây Nguyên gô sơng iŏk dôm tơdrong hơgei ‘nao, kơmăy kơmŏk ‘nao ĭnh akhan plei lơ, ‘lơ̆ng, iŏk yua gô lơ hloh pơtêng hăm jăl jang sơnăm 2017-2022”.

Hăm tơdrong hơgăt  yak truh hơtŏk loi dơ̆ng tơdrong hlôh vao păng ki thuơ̆t lơ̆m pơtăm đei jang tơnăp nhen bơ̆jang pơtăm ming, ‘nĕ kơgan yua đak mŏng, yua pơgang hoă chơ̆t choh jang sa lăp, pơm lơ ‘long pơtăm ăn kon pơlei... pơm jing tơring cheh phe rơđăh, tơ jur đei jên jang, pơm đei lơ jên iŏk yua ăn kon pơlei ‘noh jĭ dôm tơdrong hơdrin mă dôm bơngai jang teh đak - kơdih tŏk bŏk vă tơgŭm kon pơlei jang chŭn mir tơ̆ Tây Nguyên pơm lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial, pơjing tơring pơtăm cheh phe kơjăp. Ƀok Lê Quốc Thanh, Kơdră Anih pơtrŭt choh jang sa teh đak tơbăt:

“ Nhôn tŏk bŏk pơjing kiơ̆ trong vă jang đơ̆ng anih tơm vei lăng găh choh jang sa ‘noh jĭ pơjing tơring tơmam ăn ‘long cheh phe păng tơmơ̆t lơ̆m dôm trong jang choh pơtăm hơgei lơ̆m bơ̆jang đơ̆ng dôm grŭp tơpôl mă nhôn tŏk bŏk pơjing tơ̆ dôm tơring ‘noh hơnih pơtho dôm khoa hŏk ki thuơ̆t hơgei, vang tơgŭm dôm tơdrong jang kơtă hăm bơngai jang sa kŭm hăm kon pơlei jang chŭn mir pơjing dôm tơdrong iŏk yua hơgei lơ̆m jang sa.”

Vă hơtŏk tơiung tơdrong jang tơmam cheh phe kơjăp, ưh kơ gơh ưh kơ đei tơdrong jang pơm tơlĕch cheh phe hơgei lăp hăm tŏ ‘mi kial tơplih. Yua thoi noh hơdai hăm hlôh vao pơm tơlĕch cheh phe hlôi đei, kon pơlei jang chŭn mir Tây Nguyên pơma hơdrô̆, bơngai pơtăm cheh phe Việt Nam pơma atŭm tôch kơ kăl 1 trong jang yak truh choh pơtăm hơgei vă tơjur đei jên jang păng hơtŏk ‘lơ̆ng đei iŏk yua ăn dôm bơngai pơtăm cheh phe.

Mă lei, tơ̆ hơnăp tơdrong tơplih tŏ ‘mi kial, pơkoĕl dôm bơngai jang chehphe kăl hơbĕch hơbal, tơchăr hơgei hlŏh dơ̆ng vă atŏk kơjă kăp gĭt chehphe lơ̆m khei ‘năr tơplih tŏ ‘mi kial hrei au. Lơ loh, trong jang gơ̆h hơgei ‘nŏh lơ liơ? Dôm trong tơm vă jang chehphe gơ̆h hơgei ‘nŏh lơ liơ? Tơ̆ hơla au ‘măng pơma dơnuh hăm tiên si Trương Hồng, bơngai joăt jang choh jang sa găh tơdrong au.

- Ƀok ăi, kiơ̆ kơ ih tơplih tŏ ‘mi kial hlôi pơm tơnap tap tơhlăk tơhlĭn lơ liơ lơ̆m jang chehphe hrei au ?

Hăm jang chehphe tơ̆ Tây Nguyên pơma hơdrô̆ păng lơ̆m teh đak pơma hơtŭm, hlôi, tŏk bŏk păng gô tơjră muh măt hăm dôm tơdrong tơnap tap tơ̆ hơla au: tih hlŏh ‘nŏh tơplih tŏ ‘mi kial, ‘nau jĭ kơ yuơ tơdrong ưh kơ măh ê kơna tơnap mă băt hơlau. Tơplih tŏ ‘mi kial pơm ăn ‘năr tŏ đơ̆ng nŏh pơm ăn đak ưh kơmăh kơna tơdrong blŭh vơ̆ kơ ‘long chehphe jei tơplih, păng tơplih kiơ̆ trong ưh kơ ‘lơ̆ng, đơ̆ng noh pơm ăn atŏk lơ kon jên tơmơ̆t jang, plei chehphe jei ưh kơ gan ‘lơ̆ng. Mă ƀar, đei ƀơm đơ̆ng tơplih tŏ ‘mi kial gô pơm atŏk kơtang sơdrông pơrang pơrăm chehphe hloh dơ̆ng. Pơtih gia nhen yăde păng lơ̆m dôm sơnăm tơjê̆ au tơdrong hơrơ̆ng pơrăm jei kơ yuơ đơ̆ng tơplih tŏ ‘mi kial mă đei.

- Ŏ ah, khei năr au ki bơ̆n hlôi kơtơ̆ng tơroi lơ găh jang chehphe gơ̆h hơgei trŏ lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial. Mưh lei, tơdrong jang chehphe gơ̆h hơgei trŏ lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial ‘nŏh lơ liơ hŏ ƀok?

Tơdrong jang chephe gơ̆h hơgei ưh khan bơ̆n iŏk yua pơđĭ kmăi kmŏk 4.0, dôm tơdrong jang sa iŏk yua pơđĭ kmăi kmŏk ngăl ôh. Mă lei bơ̆n iŏk yua kmăi kmŏk kiơ̆ mĭnh ƀar tơdrong jang đĕch. Choh jang sa gơ̆h hơgei tơ̆ au ‘nŏh bơ̆n jang kiơ̆ đĭ đăng trong jang kih thuơ̆t gơ̆h hơgei, ‘nao tŏk bŏk jang kiơ̆ mă lei tim mă tôm tong, tim mă lang să păng adoi iŏk yua mĭnh ƀar tơmam drăm ‘nao. Mă kăl ‘nŏh phŏng mơ̆r hle. Pơtih gia nhen phŏng mơ̆r chă tuh ‘noh ‘lơ̆ng bơih rim phŏng mơ̆r đei vi lương ‘lơ̆ng lơ̆m jang chehphe vă tơgŭm ăn kon pơlei jang chehphe đei plei lơ, plei chehphe ‘lơ̆ng, atŏk tơdrong đei iok yua kơjăp lơ̆m jang chehphe adoi trŏ lăp jing ‘lơ̆ng hăm tơplih tŏ ‘mi kial hrei au.

          - Ih tơroi lăng mĭnh ƀar trong ‘lơ̆ng lơ̆m jang chehphe gơ̆h hơgei trŏ lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial hrei au ?

Đei mĭnh ƀar tơdrong gơ̆h jang kiơ̆ lơ̆m jang chehphe kơjăp ‘lơ̆ng hrei au nhen găh hơdrĕch. Hrei au găh hơdrĕch ‘nŏh ‘lơ̆ng bơih, plei lơ hloh hơdrĕch so đơ̆ng 30-50%, mă kăl hơdrĕch au kĕ krơ̆ng lơ̆m khei ‘năr ưh sơđơ̆ng, kĕ tang găn sơdrông pơrang pơrăm. Mă lei hơdrol au, kon pơlei bơ̆n pơtăm chehphe hơdrĕch ‘nao, mă kăl hlŏh ‘nŏh dơđăh tơgep lei bơ̆n ưh kơ druh kiơ̆ hơdrĕch. ‘Nau jei rŏ năng tơdrong đei ƀơm truh lơ̆m vei lăng năng tông choh jang sa adoi nhen tơdrong chă phĕ. Hrei au jang chehphe gơ̆h hơgei ‘nŏh pơchoh ăn kon pơlei tơdăh bơ̆n chă pơtăm hơdrĕch ‘nao hăm rim dơđăh tơgep lei chă pơtăm kiơ̆ rĕng, ƀônh vei lăng năng tông, chă phĕ ƀônh, chă sơ̆k ot ƀônh đơ̆ng noh tơgop ăn tơjur kon jên tơmơ̆t jang ‘măng mă blŭng, atŏk đei iŏk yua kơjăp.

Mă ƀar ‘nŏh phŏng chă prôi mă ƀlep ƀar păh đa lượng, trung lượng, vi lượng. Phŏng mơ̆r ‘moi kiơ̆ pơkăp 4 ƀlep. Mă kăl bơ̆n ưh kơ chă prôi răp ‘mi. Hrei au kon pơlei joăt chă prôi phŏng răp ‘mi, lăng ƀôh ‘năr vă jê̆ ‘mi ‘nŏh chơ ba phŏng mơ̆r năm prôi hloi vă mư̆h đei ‘mi ‘noh phŏng hach koăng. Mưh hăp hoach koăng lơ loh ‘nŏh hiong răm tôch kơ lơ kơ yuơ đak ‘mi jruh hŭt đơ̆ng noh pơm ăn tơhoach lơ kon jên tơmơ̆t jang păng ‘long trep iŏk phŏng ưh kơ lơ. Đơ̆ng noh dơ̆ng bơ̆n iŏk yua rim kơ loăi phŏng hle nhen phŏng NPK TE, TE lơ̆m au đei rim kơchơ̆t vi lượng ‘lơ̆ng, nhen kẽm ‘lơ̆ng, dăh mă rim phŏng mơ̆r vă pơjing ăn teh đei jing ‘lơ̆ng.

Tơdrong mă 3 ‘nŏh đak pruih, pơkă ăn kon pơlei bơ̆n chă pruih đak lăp măh đĕch, ‘nĕ chă pruih đak jrăh jrai. Hrei au đei kon pơlei oei joăt chă pruih đak rơkăh dêh hnang, mă đơ̆ng hlôi tŏ sĕt ƀiơ̆ pơtêng hăm sơ̆ mă lei ‘nau jei oei rơkăh pơtêng hăm tơdrong dơnơm ‘long ‘meh vă đei đak. Kơ yuơ lơ loh kăl tơplih hloi tơdrong au. Tơdăh bơ̆n chă pruih đak ăn chehphe lăp măh lei pơkom ƀiơ̆ kon jên tơmơ̆t jang păng vei lăng ‘lơ̆ng cham char. Mă ƀar ‘noh bơ̆n chă pruih ƀlep lơ̆m khei ‘năr.

Tơdrong hơtuch ‘mĕh vă tơbăt lơ̆m jang chehphe gơ̆h hơgei ‘nŏh vei lăng năng tông pơrang pơrăm (IPM). Sơ̆ bơ̆n jei pơm kiơ̆ bơih mă lei tim mă hrơ̆p mĭnh ‘măng kơna ưh kơ iŏk đei jơnei hơ iă nhen ‘meh vă kơna dang ei bơ̆n kăl akŏm lơ̆m trong jang au. Tơdrong jang au ưh kơ mơmat ôh, tôch kơ ƀônh đech mă lei bơ̆n jei kăl pơm kiơ̆ tôm trong jang au tơgŭm ăn chehphe jing ‘lơ̆ng, kĕ krơ̆ng lơ̆m khei ‘năr ưh rơvơn, sơdrông pơrang pơrăm. Kiơ̆ đơ̆ng rŏng ‘nŏh, lơ̆m jang chephe kăl lăng kơjăp truh tơdrong rơgoh ‘lơ̆ng. Mă kăl tơdrong đei pơgang sơdrông lơ̆m chehphe, kơ yuơ tơdrong au hăp đei ƀơm truh kơjă tơmam drăm adoi nhen tơdrong hơlen kơjăp đơ̆ng rim bơngai răt tĕch chehphe tơ̆ teh đak đe. Tơ̆ kơpal au ‘nŏh dôm nơ̆r chă pơkă lơ̆m jang chehphe gơ̆h hơgei trŏ lăp hăm tơplih tŏ ‘mi kial.

- Bơnê kơ ih hlôi tơbăt găh tơdrong ‘nau ƀok hơ!