Ƀơ̆t sầu riêng đei tĕch tơ̆ teh đak đe kiơ̆ trong tơm lơ̆m anih tĕch mơdro Trung Quốc, kon pơlei jang chŭn mir Đắk Lắk tôch kơ chhôk hơiă. Sầu riêng đei plei lơ, đei kơjă hlôi hơnhăk ăn iŏk yua mŭk drăm lơ ăn lơ ŭnh hnam. Đơ̆ng âu, lơ bơngai hlôi rong tơdrong hơmĕng pơm pơdrŏng đơ̆ng plei ‘long ‘nâu. Hơtuch sơnăm sơ̆, ƀok Bùi Quang Tuân oei tơ̆ thị trấn Phước An, apŭng Krông Pắc hlôi koh hŭt 7 sào cheh phe tơplih jing pơtăm sầu riêng.

“Dang ei tŏk bŏk tơplih ‘long pơtăm đơ̆ng cheh phe jing pơtăm sầu riêng. Yua kơ ‘long ‘nâu hlôi đei tĕch tơ̆ teh đak đe kiơ̆ trong tơm kơna gô hơnhăk ăn iŏk yua mŭk drăm lơ hloh.”

Ưh kơ mơ̆ng dôm nơ̆r tơtă đơ̆ng anih jang kơpal, lơ kon pơlei jang chŭn mir tơ̆ Đắk Lắk tŏk bŏk koh phă hŭt dôm ‘long pơtăm joăt joe vă pơtăm sầu riêng lơ̆m pơyan ‘mi ‘nâu. Ƀok Trần Xuân Quyền, Kơdră Anih vei lăng kon pơlei xăh Ea Tar, apŭng Cư Mgar tơbăt, kiơ̆ trong tơlĕch jang, truh sơnăm 2025, hơgăt teh pơtăm ‘long sa plei kơ xăh dang 500ha, găh lơ ‘noh pơtăm sầu riêng. Mă lei, truh khei ‘năr âu hơgăt teh đĭ lơ hloh trong chĕng hơmet teh.

“Lơ̆m dôm sơnăm âu ki, hơgăt teh ‘long sa plei kơ xăh, mă loi ‘noh jĭ hơgăt ‘long sầu riêng tŏk tôch kơ lơ. Đơ̆ng 500ha dang ei đei vă jê̆ 800ha, lơ̆m noh vă jê̆ 500ha sầu riêng plei. Uơ oei dơ̆ng hơgăt teh pơtăm hơlam lơ̆m dôm pơgar cheh phe, tiu păng dôm kơloăi ‘long nai.”

Kiơ̆ kơ sô̆ chih jô̆ ‘nao hloh đơ̆ng Anih vei lăng găh Choh jang sa păng Hơtŏk tơiung tơring tơrang dêh char Đắk Lắk, lơ̆m dêh char dang ei đei vă jê̆ 33.000ha sầu riêng, tŏk vă jê̆ 10.000ha pơting hăm sơnăm 2022. Hăm hơgăt teh ‘nâu, tơmam păng kơsô̆ sầu riêng đĭ yak hloh trong chĕng hơmet teh tơlĕch ăn păng oei tŏk bŏk hơtŏk lơ. Mă lei hăm trong jang tơplih hơdrô̆, iĕ le, ưh kơ akŏm gô hơnhăk truh ưh kơ hơtŏ băl lơ̆m vei lăng tơdrong ‘lơ̆ng, tơmam hơnat vă pơm lăp đei dôm tơdrong ‘lơ̆ng tĕch tơ̆ teh đak đe, ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh kơjă tĕch tơmam kŭm nhen tŏk bŏk đei ƀôh.

Ƀok Nguyễn Hắc Hiển, Kơdră Anih vei lăng Choh pơtăm păng Vei lăng ‘long pơtăm dêh char Đắk Lắk bơngơ̆t: “Hơnăn kơsô̆ tơring pơtăm hơgăt tôch ai 10ha, pơm tơlĕch kiơ̆ trong pơm hla ar pơkăp păng athei đei tơdrong jang hơdai, athei chih hơnơ̆ng ŭnh hnam jang chŭn mir.... Tơdrong jang bơ̆n iĕ, teh iĕ, ưh kơ mĭnh ƀôt, mă oei răh rai dơ̆ng vă tôm tơdrong hiôk tĕch tơ̆ teh đak đe ‘noh tôch kơ hơnat. Pă jor tơring pơtăm hui hơtăih băl ‘noh iŏk yua hrơ̆ch 1 ‘măng khoa hŏk ki thuơ̆t hơgei kŭm hơnat. Đơ̆ng tơdrong vei lăng jĭ, tơdrong vei lăng ‘lơ̆ng, tơdrong iŏk yua hoă chơ̆t lơ̆m choh jang sa păng jô̆ hloi dôm tơdrong phĕ kŭm tôch kơ mơmat tat.”

Kiơ̆ kơ ƀok Đặng Bá Đàn, Kơdră Hơnih pơtrŭt Choh jang sa Pơbăh tŏk bŏk păng Tây Nguyên găh Anih tơm vei lăng găh Choh jang sa păng Hơtŏk tơiung tơring tơrang, tơdrong tơplih jing pơtăm sầu riêng mĭnh trong ưh kơ đei hơlen lăng, ưh kơ vei lăng, ưh kơ kiơ̆ trong jang đơ̆ng dôm anih jang joăt jang nhen hrei ‘nâu gô pơm ăn lơ ưh kơ pŭn ai. Tam mă tơroi, ‘ngoăih kơ Việt Nam, sầu riêng lơ̆m anih tĕch mơdro Trung Quốc hrei ‘nâu oei đei dôm tơring tơmam đơ̆ng choh jang sa pơjei băl tôch kơ dêh ‘noh Thái Lan, Philippines... Găh hơtŏk tơiung anih jang tơmam sầu riêng, ƀok Đặng Bá Đàn akhan:

“Athei kiơ̆ trong pơtăm, sơđơ̆ng ‘lơ̆ng, kiơ̆ trong hữu cơ vi sinh, đei hơgăt ‘lơ̆ng kiơ̆ hơnăn kơsô̆ tơring pơtăm, dôm tơdrong pơm tơlĕch jrŭ. Mă kăl ‘noh tơdrong pơgơ̆r athei jang hơdai đei hăm dôm anih mơdro sa tĕch tơ̆ teh đak đe, anih mơdro sa pơm tơlĕch păng bơngai pơm tơlĕch.”

Kon pơlei jang chŭn mir kăl kơ hơlen lăng, jô̆ hơlen mă pơ ‘lơ̆ng iŏk đơ̆ng dan ‘long sầu riêng tơ̆ teh, khei ‘năr pơdui đunh 5 truh 6 sơnăm ‘mơ̆i ăn plei. Tơdrong pơtăm koh, koh pơtăm hơnơ̆ng kơ hơlơ̆k hơle kiơ̆ trong “ƀôh đe jang đei ba dai jang kiơ̆ mă lei ưh kơ đei yua” tơ̆ Đắk Lắk pơma hơdrô̆, Tây Nguyên pơma atŭm hlôi hơnhăk ăn dôm tơdrong răm ưh kơ ‘lơ̆ng.

Trong iŏk yua phŏng mơ̆r vi sinh lơ̆m khei năr hơmet pơ ‘lơ̆ng mir pơgar sâu riêng)

Khei năr ou, rim tơ-‘ngla mir pơgar sâu riêng lơm dêh char Dak Lăk tŏk bŏk akŏm vei lăngdơnơm ‘long vă sơđơ̆ng ăn plei păng plei ‘lơ̆ng hloh dơ̆ng lơ̆m pơyan ‘nao. ‘Ngoăih tơtăm lơ̆m chă tuih prôi phŏng mơ̆r khei ‘năr hơmet ming mir pơgar ‘long pơtăm lơ liơ mă hơnhăk đei iŏk yua kơjăp. Vaqw tơblang hơdăh tơdrong ou, bơngai chih kơtơ̆ng ang găh tơdrong tơroi hlôi đei pơma dơnuh hăm Tiến sĩ Phạm Công Trí, bơngai joăt jang hơlen choh jang sa ‘lơ̆ng ‘lơ̆ng găh dôm tơdrong kơchăng mưh iŏk yua phŏng mơ̆r vi sinh lơ̆m khei ‘năr hơmet pơ ‘lơ̆ng mir pơgar sâu riêng.

- Ơ Tiến sĩ Phạm Công Trí ăi, mơ̆r đơ̆ng rim hla ‘long ou to lơ̆m teh hăp pơm ‘lơ̆ng lơ liơ ăn ‘long sâu riêng mưh chă pơtăm hrou hăm mĭnh ƀar ‘long pơtăm anai ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: ‘Long sâu riêng đei pơtăm hrou hăm mĭnh ƀar ‘long pơtăm anai pơjing đei mir pơgar tôch trŏ lăp. Lơ̆m khei ‘năr tơplih tŏ ‘mi kial, to ‘mi ưh sơđơ̆ng ‘noh tơdrong mir pơgar lơ loi gô tơgŭm ăn kon pơlei choh jang sa vei lăng ‘long sâu riêng ‘lơ̆ng hơ iă hloh. Mă hơdăh nhen sơnăm ou ki, lơ̆m hơnih sơlŭng pơtăm ‘long sâu riêng đei rơ̆m rĕk hla lei teh tơ̆ ou đei rơ hŭ ‘lơ̆ng hloh. Rơ̆h ‘long sâu riêng păng rim ‘long pơtăm anai tôch kơ pran. Lơ̆m mă tơ̆ rim hơnih ưh kơ đei ‘long hơyơ̆l păng kon pơlei choh khôr ‘ngiĕt rơgoh ‘noh teh tơ̆ noh hăp hơrăng, đei rơna ƀiơ̆. Lơ loh mơ̆r ‘noh tôch gĭt kăl atŭm hăm bơ̆n hoăr ou to pơm ăn mir pơgar teh jing ‘lơ̆ng kơna mă đơ̆ng đei rơka ôm tơm đei mơ̆n mă lei ưh kơ măh hli hlơt ôh. Kơna bơ̆n kăl hơnơ̆ng iŏk yua phŏng mơ̆r vi sinh vă kơ hăp kĕ tang găn pơmou pơrang Phitoptora păng rim pơmou pơrang pơm ôm hoei gan pơrăm, kĕ tang găn tơdrong ôm hơđang tơm.

-Nhen Tiến sĩ ‘nao tơroi tơbăt hơdăh găh mơ̆r lơ̆m teh đơ̆ng hla ‘long ôm ‘noh tôch kơ ‘lơ̆ng. Mă lei vă iŏk đei jơnei hloh dơ̆ng, pơjing đei mơ̆r lơ păng pơm dă ƀiơ̆ đei pơrang pơrăm kăl chă tuh prôi hloi phŏng mơ̆r vi sinh?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Kiơ̆ kơ nhôn tuh mơ̆r ‘noh oei tim mă tôm ‘mơ̆i, kiơ̆ hơlen hăp lăp hram lơ̆m teh dang 20cm đĕch, kơna hăm ‘long sâu riêng ‘noh bơ̆n kăl tuh lơ mơ̆r hloh dơ̆ng. Mă kăl, tơ̆ găh ‘ngoăih hla ‘long ‘noh kăl rong ‘ngiĕt mă trŏ lăp păng tuh dơ̆ng phŏng mơ̆r vi sinh ‘nei mă ‘lơ̆ng hloh. Lơ loh, mơ̆r vi sinh gô pơm ăn teh ju, rơhŭ đei bơ̆n hoăr lei kơna bơ̆n mă chă prôi phŏng ‘nou to ‘noh mă ‘lơ̆ng păng dơnơm sâu riêng mă trep iŏk mơ̆r păng hơnhăk đei plei kơjăp. Chă lăng hơlen găh sơdrai ‘long păng găh mir pơgar sâu riêng đơ̆ng rŏng phĕ ‘noh kơna kăl chă hơmet ming pơ ‘lơ̆ng lơ liơ mă đei iŏk jơnei. Kiơ̆ kơ ĭnh, mơ̆r ‘noh jĭ tơmam prôi kăl hloh tơgŭm ăn ‘long pơtăm jing ‘lơ̆ng păng ‘meh vă ‘lơ̆ng hloh dơ̆ng lei kăl chă prôi tuh hloi phŏng mơ̆r vi sinh mă măh mai kơna gô tơgŭm ăn sâu riêng adoi nhen ‘long pơtăm anai ‘lơ̆ng hơ iă hloh.

          - Mưh lei, mưh iŏk yua mơ̆r vi sinh chă tuh prôi ăn mir pơgar lơ̆m khei ‘năr hơmet ming mir pơgar sâu riêng kon pơlei kăl kơchăng dôm tơdrong yă kiơ hŏ tiến sĩ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Găh phŏng mơ̆r vi sinh, kon pơlei bơ̆n kăl băt lơ lou, mă blŭng mơ̆r vi sinh tơgŭm ăn teh jing ‘lơ̆ng, pơm ‘lơ̆ng hơ iă vă mir pơgar sâu riêng bơ̆n blŭh vơ̆ ‘lơ̆ng, pran, kĕ tang găn pơrang sơdrông pơram. Kơna lơ̆m khei ‘năr đơ̆ng rŏng phĕ đang sâu riêng ‘noh bơ̆n iung jang hơmet hloi mir pơgar hăm trong kăt hŭt pơ đĭ kơtŏng plei, pơm lơ liơ vă hla ‘long ôm ƀônh. Tơdăh pơyan phang đei rơ̆m rĕk lơ ‘noh pơm kơnê̆ truh tơdrong đei bơ̆n kơmot, moa kơna mưh bơ̆n chă pruih pơgang pơm ôm hla hơlŭng ou to gô tơgŭm ăn pơm rơgoh mir pơgar, dôm hla hơlŭng hăp ôm tĕnh koăng, pơjing đei mơ̆r hla ‘long ăn ‘long pơjing ăn teh rơhŭ ‘lơ̆ng. Dôm rơ̆h iĕ chăt granh kơtang, trep iŏk mơ̆r ou kơna tơdrong chă ôm rơh ou to dă ƀiơ̆. Lơ kon pơlei, ưh kơ kăl chă pruih pơgang tơ̆ teh mă lei mir pơgar oei bluh vơ̆ jing ‘lơ̆ng đĕch. Tơdrong mă ƀar ‘noh bơ̆n tuh mơ̆r atŭm hăm pruih phŏng mơ̆r hloi lei gô pơm ăn teh mir pơgar bơ̆n ‘lơ̆ng hơ iă hloh. Păng tơdăh teh ưh kơ gan ju lei kăl chă pruih ƀar ‘măng đunh dih băl 15 truh 20 năr ‘noh gô pơm ăn mir pơgar jing ‘lơ̆ng dơ̆ng. Khei ‘năr rơ̆m rĕk ôm koăng păng kĕ tang găn pơrang pơrăm lơ loh gô tơgŭm ăn vei lăng năng tông ‘lơ̆ng mir pơgar hăm phpŏng mơ̆r sinh hŏk bơih. Lơ̆m pơyan ‘mi bơ̆n pruih đơ̆ng 2-3 ‘măng, lơ̆m khei ‘năr ou jĭ tôch kơ kăl. Găh lơ̆m mă tŏk bŏk oei ‘mi kơtang, ju kơtang pơmou vi sinh granh kơtang pơm ăn hla hơlŭng ôm koăng hloh, pơjing đei mơ̆r ăn kơteh păng pơjing đei bơ̆n hoăr ou to oei tơgŭm ăn teh rơhŭ ‘lơ̆ng.

- lei ah, bơnê kơ tiến sĩ Phạm Công Trí hlôi tơblang hơdăh tơdrong ou hơ!