Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆ đơ̆ng Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn (CDC) dêh char Đắk Lắk, jô̆ truh đơ̆ng khei 10, lơ̆m dêh char chih iŏk hloh 4.700 ‘nu jĭ pơlŏ lĕch đe tơ̆ 15/15 apŭng, thĭ xăh, pơlei tơm, lơ̆m ‘noh đei 03 ‘nu lôch tơ̆ pơlei tơm Buôn Ma Thuột păng thĭ xăh Buôn Hồ. Tơ̆ Khoa hơmet jĭ tơpoh (Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên), dôm năr âu ki, kơsô̆ bơngai jĭ pơlŏ lĕch đe ƀĭch tơ̆ hnam pơgang, hơmet yua kơ pơ lŏ lĕch đe hơnơ̆ng kơ tŏk, lơ̆m noh đei lơ bơngai jĭ pơlŏ lĕch đe ‘măng mă blŭng păng đei ƀôh jĭ dêh.

 Bơngai jĭ H.T.M oei tơ̆ xăh Hòa Thắng, pơlei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Đắk Lắk ‘nao yak hloh tơdrong jĭ krê hơmơt yua kơ đei jĭ pơlŏ lĕch đe ăl. Kơdih kâu yă M. ưh kơ tơchĕng akhan tơdrong jĭ ‘nâu krê hơmơt thoi noh. Yă H.T.M tơroi: ‘Măng ‘nâu ‘noh jĭ ‘măng mă blŭng ĭnh đei jĭ pơlŏ lĕch đe. Pơtơm blŭng hăm đei yuh, ĭnh đei năm tơ̆ hơnih khăm pơih kơdih chuên si rôm, huch pơgang mă lei ưh kơ đei dă ƀiơ̆. Lăp lơ̆m gơmăng ‘noh ĭnh athei ƀĭch tơ̆ hnam pơgang yua kơ hơkâu yuh dêh, lap rơmơ̆n. Năr blŭng ƀĭch tơ̆ hnam pơgang oei dă ƀiơ̆, hloh năr mă 2, mă 3 ĭnh đei tơ jur pham, hơkâu rơbưi ưh kơ gơh iung, ưh kơ sŏng sa, ưh kơ nhă. Tôch kơ pŭn ĭnh đei grŭp jang plang song pham kơna ĭnh đei ƀet tơmơ̆t 2 tơpu pham tơtom. Ĭnh ƀôh tơdrong jĭ tôch kơ krê hơmơt, tơdăh băt klui rŏ lăng gô lôch kơna ĭnh ‘meh vă rim ‘nu bơ̆n ‘nĕ kơ pơm pơhơi hăm tơdrong jĭ pơlŏ lĕch đe, mưh ƀôh yuh, lap rơmơ̆n athei năm tơ̆ hnam pơgang vă khăm, hơmet tơtom.

Bơngai nai ‘noh bơngai jĭ T.M.N oei tơ̆ apŭng Buôn Đôn, dêh char Đắk Lắk. Đơ̆ng sơ̆ truh dang ei, mưh rim ‘măng đei yuh, sư oei đa chă năm răt pơgang brŏk hơmet kơdih tơ̆ hnam, mă lei yuh ‘nâu ‘noh tôch kơ krê hơmơt, ‘ngoăih kơ tơchĕng đơ̆ng sư. Đơ̆ng rŏng 2, 3 năr  yuh dêh, jĭ ưh kơ đei dă ƀiơ̆ mă oei dêh hloh dơ̆ng, yă N mă bơngơ̆t ƀĭch tơ̆ hnam pơgang.

Yă N tơroi: ‘Nâu jĭ ‘măng mă blŭng ĭnh đei jĭ pơlŏ lĕch đe, ƀơ̆t oei tơ̆ hnam, ƀôh tŏ yuh ĭnh tơchĕng hmă đĕch yua kơ sơnăm sơ̆ đei 1 ‘măng ĭnh đei jĭ pơlŏ siêu vi, tơ̆ hnam hơmet dă ƀiơ̆ kơna ĭnh hơmet tơ̆ hnam. Mă lei, truh năr mă 4 ĭnh ƀôh pă kĕ bơih kơna năm tơ̆ hơnih khăm hơlen lăng pham, ƀak si akhan pham jur, athei ƀĭch tơ̆ hnam pơgang hloi kơna ĭnh ƀĭch tơ̆ hnam pơgang. Tơ̆ Hnam pơgang, păih grŭp jang tơgŭm kŭm hlôi plang song pham ăn kơ ĭnh ƀet tơmơ̆t. Ĭnh ƀôh jĭ pơ lŏ lĕch đe ‘nâu tôch kơ krê hơmơt. Đơ̆ng rŏng kơ đei jĭ, ĭnh băt ƀiơ̆ lơ̆m tơdrong pơm rơgoh cham char, pruih pơgang mur vă tang găn jĭ.

Jĭ pơlĕch đe Dengue ‘noh tơdrong jĭ tơpoh pơm ăn jĭ yua đơ̆ng yŏng jĭ Dengue pơm ăn kiơ̆ trong mur kăp tơpoh. Băt kơ năl đơ̆ng jĭ pơlŏ lĕch đe Dengue ‘noh yuh, lĕch ƀre ƀrônh păng pham, hơnhăk truh blơ̆ tơ jur tơdrong mong pham, ưh kơ ‘lơ̆ng pham krăl, hư klơm klak, tơdăh ưh kơ đei hơlen lăng băt hrôih păng hơmet tơtom ƀônh kơ hơnhăk truh lôch răm. Kiơ̆ kơ ƀak si Phạm Hồng Lâm - Kơdră khoa hơmet jĭ tơpoh, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, đơ̆ng blŭng sơnăm truh dang ei, Khoa hơmet jĭ tơpoh hlôi sơng iŏk păng hơmet ăn kơ vă jê̆ 1.100 ‘nu jĭ pơlŏ lĕch đe. Mă kăl ‘noh, kơsô̆ bơngai jĭ pơlŏ lĕch đe ăl đei kơ sô̆ lơ, tôch kơ krê hơmơt. Dôm sơnăm hơdrol, kơsô̆ bơngai jĭ pơlŏ lĕch đe ăl lăp đei đơ̆ng 3-5% mă lei sơnăm ‘nâu, grŭp jĭ pơlŏ lĕch đe ăl đei kơ sô̆ 10%, grŭp jĭ pơlŏ lĕch đe krê hơmơt đei dang 55% păng uơ oei dơ̆ng ‘noh pơlŏ lĕch đe păh lăp.

Ƀak si Phạm Hồng Lâm tơbăt dơ̆ng: Bơngai jĭ pơlŏ lĕch đe ăl ƀĭch tơ̆ hnam pơgang găh lơ huŏng lơ̆m bơngai blơ̆, huêt ap jur yua đơ̆ng lĕch pham lơ, tĕch pham dêh păng pham jur lơ, lăp dang 1 puăt kơ sô̆ jô̆ păh lăp, ƀơ̆t lăp đei bơngai jur lăp oei pă 30% kơsô̆ jô̆ păh lăp. 1 tơdrong jĭ kŭm đa tơƀơ̆p ‘noh jĭ bơngai jĭ đei hư klơm dei dei, yua đơ̆ng pơnhŭl đơ̆ng yŏng jĭ akŏm hăm jơ năr bơngai jĭ yua lơ pơgang pơm tơ jur yuh hơnhăk truh tơdrong hư klơm, đei dôm bơngai ƀuih klơm tŏk lơ. Dôm tơdrong kơpal pơm ăn tơdrong hơmet ăn bơngai jĭ jing mơmat tat, kăl kơ hơmet tôch kơ dêh ‘mơ̆i mă hơmĕng kơ klăih.

Ƀak si Phạm Hồng Lâm tơtă: Jĭ pơlŏ lĕch đe Dengue đei 4 type đak lơ̆m pham pơm ăn jĭ. Bơngai jĭ hlôi đei 1 lơ̆m 4 type ‘noh ưh kơ đei tơdrong pran ƀơm tơ̆ dôm type nai. Yua thoi noh, 1 ‘nu gô đei jĭ pơlŏ lĕch đe lơ ‘măng lơ̆m jơhnơr hơrih. Tơdrong git kăl ‘noh jĭ tang găn đei mur kăp păng tơdăh đei jĭ, kăl kơ băt đei ƀôh đơ̆ng jĭ vă hơmet tơtom. Hmă hmă, jĭ pơlŏ lĕch đe gô đei ƀôh kiơ̆ 3 jăl:

- Jăl 1 đa pơdui đunh đơ̆ng năr mă mônh truh năr mă 4. Lơ̆m jăl âu bơngai jĭ lăp yuh păng jĭ kơ̆l, hơkâu lap rơmơ̆n, ưh kơ hiôk. Bơngai jĭ gơh hơmet tơ̆ hnam hăm tơdrong hơlen lăng đơ̆ng bơngai jang pơgang păng răp hơlen lăng dôm tơdrong đei ƀôh krê hơmơt vă ƀĭch tơ̆ hnam pơgang mưh đei. Bơngai jĭ kăl kơ pơm hơlen lăng pham rim năr vă kơ băt.

- Jăl 2, ‘nâu jĭ jăl krê hơmơt pơdui đunh đơ̆ng năr mă 4 truh năr mă 7. 1,2 ‘nu nhen bơngai kră, bơngai đei tơdrong jĭ đơ̆ng hơdrol kăl kơ băt hrôih dôm tơdrong đei ƀôh pha lơ̆m hơkâu.

- Jăl 3, ‘nâu jĭ jăl vă prăih đơ̆ng bơngai jĭ. Đơ̆ng rŏng dang 2 giĕng mưh yuh bơngai jĭ gô prăih dar deh.

Dang ei, Anih tơm vei lăng găh jang pơgang hlôi kĭ ăn vắc xin tang găn jĭ pơlŏ lĕch đe păng ‘nâu đei lăng nhen trong jang tơgop hơtŏk ‘lơ̆ng tơdrong jang tang găn jĭ kơchăng, đei yua ăn kơ sô̆ lơ. Dôm jơnei tơchĕng hơlen ăn ƀôh vắc xin tang găn jĭ pơlŏ lĕch đe sơđơ̆ng, gơh yua ăn pơđĭ hơioh đơ̆ng 4 sơnăm tơ̆ kơpal. Mưh đei ƀôh yuh dêh ưh kơ ê, hơnơ̆ng ưh kơ dă ƀiơ̆, jĭ kơ̆l, lap rơmơ̆n, bơngai jĭ kăl kơ năm tơ̆ dôm hnam pơgang vă khăm, ưh kơ gơh chă huch pơgang kơdih păng chuên si rôm tơ̆ hnam.

Jĭ pơlŏ lĕch đe ‘nŏh jĭ tơdrong jĭ tơpŏh tôch hơmơt, ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơ̆ jơhngâm pran, tơdrong arih kơ bơngai jĭ. Tơdrong jĭ dang ei oei tôch hơmơt hăm bơngai jĭ tŏk hơnơ̆ng. Vă tơgŭm ăn kon pơlei băt hơdăh ƀiơ̆ găh tơdrong jĭ pơlŏ lĕch đe, nhôn đei jơ pơma nuh hăm Ƀak si Phạm Hồng Lâm – Kơdră vei lăng khoa Jĭ tơpŏh, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên.

Apinh ƀak si roi tơbăt, jĭ pơlŏ lĕch đe tơpŏh kiơ̆ trong yơ, mưh đei jĭ ‘nŏh ƀôh thoi yơ?

-Ƀak si Lâm: Jĭ pơlŏ lĕch đe ‘nŏh jĭ tơdrong jĭ yoa đơ̆ng virus păng tơpŏh kiơ̆ hơngĕnh kăp đơ̆ng bơngai jĭ truh tơ̆ bơngai ưh đei jĭ. Mưh đei jĭ ‘nŏh đa ƀôh dôm tơdrong thoi âu nhen: Yuh ưh ê, jĭ kơ̆l, jĭ lơ̆m klong măt, hơâm hơ ăm lơ̆m hơkâu, jĭ khơp, rơgăh rơgenh, lĕch ƀre ƀrônh tơ̆ hơkâu, jĭ klak, ich chroh, jĭ klak jŭm dăr klơm, hăk tơgok, sŏng xa kơ lŭ. ‘Nŏh jĭ dôm tơdrong đa ƀôh tơ̆ bơngai jĭ pơlŏ lĕch đe. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh oei ƀôh dôm tơdrong krê nhen bơngai jĭ ưh kơ băt kiơ, ưh hiôk lơ̆m hơkâu, jĭ klak jŭm dăr klơm, hăk hơnơ̆ng, hơyô tŏ sĕt, huyêt ap nhen vă dơ̆ng păng lĕch pham. Mưh jĭ ăl bơngai jĭ jur huyêt ap, lĕch pham lơ, klơm rơmơ̆n.

-Jĭ pơlŏ lĕch đe pơm tơlĕch dôm tơdrong krê thoi yơ hăm bơngai jĭ hă ƀak si?

-Ƀak si Lâm: Jĭ pơlŏ lĕch đe ‘nŏh jĭ tơdrong jĭ 7 năr, 7 năr âu jơhngâm pran bơngai jĭ hiong tôch dêh, kơsô̆ năr ƀich hơmet tơ̆ hnam pơgang đunh, bơngai jang ưh kĕ jang, jơhngâm pran ưh jăng, athei đei 1 ‘nu bơngai vei lăng dơ̆ng kơna pơm hiong răm tôch lơ, tôch pơmat tat. Dôm bơngai jĭ ăl athei ƀich hơmet tơ̆ lăm kâp kư̆u roi huach hlŏh dơ̆ng, gleh lap tôch dêh. Tơdăh bơngai jĭ rơmơ̆n nhen bơngai kră, bơngai đei tơdrong jĭ lơ̆m hơkâu, hơioh hơkĕ hơkong, drŏ kăn hơnăp ‘nŏh tôch hơmơt đei tơdrong krê tơdăh ưh đei khăm hơlen hrôih păng hơmet tơtom.

-Mưh jĭ pơlŏ lĕch đe, bơngai jĭ athei tơrek truh dôm tơdrong kiơ, hă ƀak si?

-Ƀak si Lâm: Bơngai jĭ pơlŏ lĕch đe athei tơrek truh 3 tơdrong: Mă mônh ƀât lăp pơm ăn bơngai jĭ lôch hloi mưh bơngai jĭ yuh, gơ̆ hơkâu, huyêt ap jur, bơngai jĭ gô đei dôm tơdrong krê nhen lap, jĭ klak jŭm dăr klơm, hăk, lĕch ƀrê ƀra tơ̆ hơkâu păng mưh jĭ ăl hlŏh dơ̆ng ‘nŏh huyêt ap jur tôch hrĕnh. Tơdăh huyêt ap jur tơ̆ kơmăng ‘nŏh tôch hơmơt. Mă 2 jĭ lĕch pham lơ hăm bơngai jĭ tih bek, bơngai jĭ oei yoa pơgang tang găn pham krăl đơ̆ng dôm tơdrong jĭ tơ̆ plei nuih, tôch hơmơt, pham lĕch tôch dêh. Kiơ̆ dôm tơdrong jĭ đei lơ̆n hơkâu bơngai jĭ gô pơm tơlĕch lơ tơdrong krê hăm hơkâu jăn bơngai jĭ, lơ̆m noh mă lơ ‘nŏh jĭ pơm ăn klơm rơmơ̆n. Yoa thoi noh, tơdrong hơmet jĭ athei hơnơ̆ng iŏk đei nơ̆r roi tơƀôh đơ̆ng ƀok thây pơgang, mă bơngai jĭ ăl dăh mă ưh. Mưh đei jĭ pơlŏ lĕch đe, tơdrong hơmơt hlŏh jĭ krê kơ pham luh, mưh đei nơ̆r athei bơngai truyên sirôm. Tơdăh bơngai jĭ truyên sirôm kơdih mưh gơ̆ hơkâu, ƀok thây pơgang tôch pơmat vă gơ̆h băt đak lơ̆m hơkâu hiong dôm yơ vă truyên tơmât dơ̆ng mă lăp. Yoa thoi noh, tơdrong chă truyên sirôm kơdih tơ̆ hnam, tơ̆ 1,2 anih khăm hơmet jĭ kơdih athei kơchăng mă ‘lơ̆ng.

-Ƀak si hăm đei nơ̆r tơtă kiơ hăm kon pơlei vă tang găn jĭ pơlŏ lĕch đe ưh?

-Ƀak si Lâm: Tang găn jĭ pơlŏ lĕch đe athei năng kăl 2 tơdrong ‘nŏh lê̆ ăn hơngĕnh kăp păng lê̆ ăn hơngĕnh cheh kơtăp jŭm dăr anih kon pơlei oei xa. Nơ̆r pơma atŭm ‘nŏh «ưh đei klanh ‘nŏh ưh đei jĭ pơlŏ lĕch đe». Vă akhan athei phă hŭt lê̆ anih cheh kơtăp đơ̆ng hơngĕnh ‘nŏh gô găn ƀiơ̆ tơdrong jĭ tơpŏh. Hrei ‘nâu đĭ đei vắc xin tang găn jĭ pơlŏ lĕch bơih, tơdrong ‘nâu gơ̆h hơtŏk ƀiơ̆ đon kơchăng tang găn jĭ, ‘nâu jĭ tơdrong tôch ‘lơ̆ng vang tơgop ăn tơdrong jang tang găn jĭ pơlŏ lĕch đe. Mưh ƀôh hlĭch lơ̆m hơkâu jăn, jơhngâm pran nhen yuh tŏ ‘nŏh kon pơlei athei jăh năm tơ̆ hnam pơgang jê̆ hlŏh vă khăm hơlen păng hơmet jĭ tơtom.

-Lei a, bơnê kơ ƀak si hơ!