Tơdrong rơneh hơ-ioh tơ̆ hnam noh hli hlơt, bơngai drăkăn rơneh hơdrô̆, ưh đei tơdrong tơgŭm vei lăng đơ̆ng bơngai jang pơgang, noh ưh kơ ‘lơ̆ng hăm jơhngơ̆m jăn. Hli hlơt thoi ăi, mă lei adoi oei lơ drăkăn tơ̆ dôm pơlei pơla kon kông tơ̆  Gia Lai adoi oei juăt rơneh hơ-ioh tơ̆ hnam.  

Hăm tơdrong đei ƀôh âu, dôm jăl jang Drăkăn tơ̆ 15 apŭng, thĭ xah kơ dêh char Gia Lai đei yua Tơdrong jang kơsô̆ 8 hlôi jang atŭm hăm anih jang pơgang pơih jê̆ 100 ‘măng chă tơroi tơbăt, pơtho hơtŏk hlôh vao păng hơvơn drăkăn rơneh hơ-ioh tơ̆ hnam pơgang, hơvơn đei jê̆ 7.000 pơmai oh oei lơ̆m sơnăm rơneh hơ-ioh truh akŏm. Atŭm hăm noh hlôi asong jên tơgŭm ăn 361 bơngai jang lơ̆m jơnŭm drăkăn hăm kơsô̆ jên hloh 364 trĭu hlj.

Đei tơdrong tơgŭm tơnăp đơ̆ng bơngai hơnhơl nge tơ̆ pơlei pơla, pơmai Anhen, oei tơ̆ pơlei Ar Quat, xah Đê Ar, apŭng Mang Yang, dêh char Gia Lai ăn tơbăt, pơmai ưh kơ drơ̆ng kiơ̆ tơdrong rơneh hơ-ioh hơdrô̆ tơ̆ hnam:  Inh oei hơnăp 8 khei bơih. Kơtơ̆ng pơmai H’Nhech pơtho, inh năm truh hnam pơgang chă khăm, ƀet pơgang bơ̆ng jĭ, iŏk pơgang săt vă huch. Layơ rơneh noh inh năm tơ̆ hnam pơgang vă rơneh nge.  

Kiơ̆ đơ̆ng dôm tơdrong tơgŭm đơ̆ng Tơdrong jang kơsô̆ 8 adoi đơ̆ng tơdrong chă tơroi tơbăt. Dôm kơtơ̆ng ang tơroi pơm hơtŏk hlôh vao hăm tơdrong vei lăng jơhngơ̆m jăn hăm đe pơmai oh drăkăn kon kông, tơgop akŏm jơhngơ̆m pran vă pơmai oh năm truh hnam pơgang rơneh hơ-ioh păng pơm kiơ̆ trŏ ƀlep tơchơ̆t gah kơsô̆ măt bơngai.

Tơ̆ xah tơring III Đê Ar kơ apŭng Mang Yang, mă lơ noh drăkăn bơngai Bahnar hơnơ̆ng rơneh hơ-ioh tơ̆ hnam, hăm lơ tơdrong hli hlơt. Lơ bơngai ưh kơ vao gah tơdrong vei lăng nge lơ̆m khei năr oei hơnăp. Tơdrong chă hơvơn kon pơlei sut lê̆ tơdrong juăt rơneh hơ-ioh tơ̆ hnam noh ưh đei ƀônh ôh. Dôm bơngai jang “hơnhơl nge tơ̆ pơlei pơla” nhen pơmai H’nhech jing dôm tơpang ti pơtoi jang kơ Hnam pơgang xah tơ̆ tơring tơnap tap Đê Ar: “Tơ̆ âu inh hơnơ̆ng hơnhơl rơnhe nge lơ̆m pơlei dah mă tơ̆ pơlei nai, xah nai adoi gơnơm inh chă hơnhơl nge. Ah đe kăl kơ ba noh mă kơmăng dah mă kơ-‘năr inh adoi năm kơlih minh ƀar pơmai oh ưh kơ ‘meh năm tơ̆ hnam pơgang, noh inh năm truh tơ̆ hnam đe sư. Mưh ƀôh rơneh tơnap noh inh gô pơtruh nơ̆r truh tơ̆ hnam pơgang vă rơneh nge”     

Kiơ̆ tơdrong hơlen đơ̆ng Anih jang pơgang hơmet jĭ jăn apŭng Mang Yang, sơnăm 2023, lơ̆m tơring đei 5 ‘nu nge lôch ah rơneh, 1 ‘nu bơngai mĕ lôch. Dôm nge lôch ah rơneh noh tôm ưh đei năm khăm hơlen tơ̆ hnam pơgang. Pơmai Lê Hồng Sâm, kang ƀô̆ tơ̆ Hnam pơgang xah Đê Ar, apŭng Mang Yang, dêh char Gia Lai ăn tơbăt, Hnam pơgang xah hlôi pơgơ̆r lơ ‘măng chă hơvơn đe pơmai oh păng unh hnam ưh đei lê̆ bơngai mĕ rơneh hơ-ioh tơ̆ hnam:  "Đê Ar noh xah tơring III, tơring tơnap tap hloh. Hăm tơdrong tơgŭm đơ̆ng Tơchơ̆t jang, lơ̆m sơnăm âu ki nhôn hlôi tơlĕch chă tơroi tơbăt ăn đe drăkăn năm rơneh hơ-ioh tơ̆ hnam pơgang. Kiơ̆ đơ̆ng dôm tơdrong jang noh, inh adoi ƀôh đe pơmai oh hlôi đei tơdrong tơplih hơdah. Kơsô̆ bơngai năm rơneh hơ-ioh tơ̆ hnam pơgang ƀôh tŏk lơ hloh kơ sơnăm sơ̆.

Hăm tơdrong mă lơ bơngai mĕ rơneh nge tơ̆ hnam, kơsô̆ nge păng bơngai mĕ lôch hơchăng oei lơ, dêh char Gia Lai hlôi tơlĕch lơ trong jang, lơ̆m noh tơgenh đơ̆ng lơ tơdrong tơgŭm đơ̆ng dôm tơdrong tơchơ̆t jang, mă kăl noh Tơdrong jang kơsô̆ 8 Tơdrong Tơchơ̆t jang kơ teh đak gah hơtŏk mŭk drăm tơpôl tơring kon pơlei kon kông păng groi kông, pơjing jơhngơ̆m pran kăp gĭt ăn tơdrong tơplih đon tơchĕng, hơtŏk pơ-‘lơ̆ng jơhngơ̆m jăn ăn bơngai mĕ păng hơ-ioh tơ̆ tơring kon kông.

Đắc Lắc tơlĕch trong bơ̆ jang tơgŭm ăn drŏ kăn kon kông vei lăng jơhngâm pran

Giĕng âu ki, Khul drŏ kăn dêh char Đắk Lắk kŭm jang hơdoi hăm Anih vei lăng jang pơgang dêh char, pơgơ̆r Hop akŏm kiơ̆ tơdrong jang, hơlen năng dôm tơdrong tơgŭm ăn drŏ kăn bơngai kon kông rơnĕh kon sơđơ̆ng ‘lơ̆ng păng vei lăng ‘lơ̆ng jơhngâm pran ăn nge tơ̆ tơring kon kông păng groi kông, jăl sơnăm đơ̆ng 2021 – 2025, ăn ƀôh iŏk đei lơ tơdrong ‘lơ̆ng lơ̆m tơdrong jang ‘nâu. Lơ trong jang đei dôm bơngai tang măt pơma truh vă pơm hơtŏk jơhngâm pran mưh rơneh kon păng vei rong kon nge lơ̆m jăl jang đơ̆ng rŏng dơ̆ng:

Dêh char Đắk Lắk dang ei đei hlŏh 132.800 ‘nu drŏ kăn bơngai kon kông đơ̆ng 18 sơnăm tŏk tơ̆ kơpal. Bơ̆ jang dôm tơdrong đei pơjao đơ̆ng Tơdrong jang tơm kơ teh đak “Atok tơiung mŭk drăm, tơpôl tơ̆ tơring kon kông păng groi kông”, đơ̆ng 2021 – 2030, Khul drŏ kăn dêh char Đắk Lắk hlôi tơlĕch tơdrong “Bơ̆ jang pơm hơtŏ băl kơplăh drŏ kăn hăm drŏ nglo păng sek tơlang dôm tơdrong gĭt kăl hăm drŏ kăn păng đe hơioh” (Tơdrong jang 8), tơgŭm ăn drŏ kăn, đe hơioh tơ̆ 519 pơlei găh 54 xăh pơmat tat dêh hlŏh lơ̆m dêh char, tơgŭm ăn bơngai kon kông găh unh hnam tơnuh, vă jê̆ tơnuh, drŏ kăn, đe hơioh drŏ kăn jĭ bơngai pŭ răm đơ̆ng đe rôp tĕch, teh dong lơ̆m hnam, đe tơrop ƀơ ƀrơh, pơgŏ năm jang hơtăih ưh đei sơđơ̆ng ‘lơ̆ng, drŏ kăn kơmlo jo jăn.

Jang hơdoi hăm Anih vei lăng jang pơgang dêh char Đắk Lắk bơ̆ jang tơdrong jang vei lăng jơhngâm pran kon kon pơlei, hơtŏk hơkâu jăn ăn bơngai kon kông, tang găn hơkĕ hơkong ăn đe hơioh (Găh tơdrong jang 7). Lơ̆m noh akŏm bơ̆ jang 4 tơdrong tơgŭm tơm đei: Vei lăng adrol kơ rơnĕh; Tơgŭm vei lăng ƀât ‘nao rơnĕh; Tơgŭm vei lăng đơ̆ng rŏng kơ rơnĕh păng vei lăng jơhngâm pran ăn nge. Đơ̆ng sơnăm 2021 truh dang ei, lơ̆m dêh char pơgơ̆r 20 măng hop akŏm roi tơƀôh, pơtho pơhrăm găh tơdrong pơm mĕ sơđơ̆ng ‘lơ̆ng ăn vă jê̆ 2.000 ‘nu drŏ kăn lơ̆m sơnăm oei rơnĕh kon; roi tơbăt găh jơhngâm pran mưh rơnĕh ăn hlŏh 80% drŏ kăn kon kông đa juăt rơnĕh kon tơ̆ hnam; ƀơk 8.000 hlak hla ar roi tơbăt găh tơdrong tang găn tĕh dong lơ̆m unh hnam păng pơtho tơƀôh trong pơm mĕ sơđơ̆ng ‘lơ̆ng ăn đe drŏ kăn păng kon pơlei tơ̆ tơring kon kông.

Tơ̆ hop akŏm, bơngai tang măt hlôi pơma nuh găh dôm tơdrong pơmat tat, tơhlăk tăk lơ̆m tơdrong tơlĕch jang dôm tơdrong tơgŭm ăn drŏ kăn kon kông rơnĕh kon sơđơ̆ng ‘lơ̆ng. Yă Nguyễn Thị Mỹ Linh, Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk roi tơbăt tơdrong đei ƀôh tơ̆ yăn âu: “Anih tơm vei lăng jang pơgang păng anih vei lăng jang pơgang dêh char jĭ anih tơm dơnơm chă pơtho tơƀôh tơlĕch dôm tơdrong jang, oei jên ‘nŏh yoa Anih vei lăng kon pơlei dêh char tơlĕch ăn dôm anih vei lăng kon pơlei tơ̆ apŭng. Hăm apŭng, hnam pơgang apŭng jĭ anih roi tơƀôh, chih pơjing trong jang gơih ăn Anih vei lăng kon pơlei apŭng vă pơgơ̆r jang. Mă lei mưh pơgơ̆r bơ̆ jang hơdoi đơ̆ng Anih vei lăng kon pơlei apŭng hăm hnam pơgang apŭng ‘nŏh oei ƀôh đei lơ tơdrong ưh kơ lăp, pơmat tat, tam mă hrơ̆ch, kơjăp ‘lơ̆ng. Jing đei 1,2 anih jang tơ̆ apŭng tơlĕch trong jang hiơ̆, bơ̆ jang dôm tơdrong jang tam mă lơ, tơlĕch jên jang jing hiơ̆ ‘năi”.

Đơ̆ng dôm tơdrong ưh kơ lăp kơpal, bơngai tang măt tơlĕch lơ trong jang vă hơtŏk tơdrong đei yoa đơ̆ng jang hơdoi, tơlĕch jang dôm tơdrong jang kăl; pơjing, pơih xă păng tưk tơiung dôm trong jang đei yoa ‘lơ̆ng đơ̆ng drŏ kăn lơ̆m tơdrong vei lăng jơhngâm pran ăn kon pơlei, pơm hơtŏk hơkâu jăn ăn kon pơlei kon kông. Jang ‘lơ̆ng tơdrong jang hơdoi hăm dôm anih jang kơpal lơ̆m tơdrong tơgŭm, iŏk yoa tơmam pơgang vă vei lăng jơhngâm  pran ăn bơngai mĕ, đe hơioh.

Yă H’Mi Niê, Kơdră vei lăng Khul drŏ kăn xăh Cư Né, apŭng Krông Búk, dêh char Đắk Lắk đei nơ̆r pơma: “Apinh anih jang kơpal jăh tơtom tơgŭm ăn bơngai jang tơ̆ pơlei pơla, năm tơroi tơbăt tơdrong ‘nâu. Mă 2 ‘nŏh hơnơ̆ng pơih lăm pơtâp pơhrăm, pơtho tơƀôh ăn tơdrong vei lăng jơhngâm pran mưh rơneh kon ăn đe drŏ kăn păng đe hơioh tơ̆ tơring, yoa dôm grŭp âu jĭ khul jang tơjê̆ hăm mih ma duch nă lơ̆m pơlei hlŏh kơna mưh đei pơtâp pơhrăm ‘nŏh đe sư gô hlôh vao trong roi tơbăt, pơtho tơƀôh ăn kon pơlei roi đei yoa ‘lơ̆ng ƀiơ̆”.