Bơngai jĭ Nguyễn Anh Sơn, 17 sơnăm oei tơ̆ thị trấn Đăk Mil, dêh char Đắk Nông đei gre tơ̆m preh păng ƀĭch tơ̆ hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên ƀơ̆t đei jĭ lơ tơ̆ tơm blu, ưh kơ gơh kơ iung. Đơ̆ng rŏng kơ sơng iŏk bơngai jĭ, đe ƀak si Khoa hơmet ming kơting tơgơ̆ ăn pơm hơlen lăng bơ̆n pham, phĭn, siêu âm păng hơlen băt Sơn đei tơgơ̆ kơting tơm blu kăl athei răih hơmet. Đơ̆ng rŏng răih 1 năr, bơngai jĭ prăih, jơhngơ̆m pran sơđơ̆ng, đe ƀak si tơbăt dang 4 truh 5 năr đơ̆ng rŏng kơ răih bơngai jĭ gơh brŏk đơ̆ng hnam pơgang păng brŏk tơ̆ hnam hơnơ̆ng pơtâp kơting vă jăh gơh chă nơnăm vih vơ̆t.

 Ƀă bơngai jĭ Sơn tơbăt: “Mon đei gre tơ̆m preh tơ̆ Đăk Mil, năm tơ̆ Hnam pơgang Đăk Mil phĭn đang ‘noh athei ŭnh hnam chơ mon năm tơ̆ hnam pơgang kơpal. Năm tơ̆ hnam pơgang kơpal đe ƀak si ăn mơ̆t hơmet, ƀak si phĭn, hơlen lăng pham đang ƀôh  pham tŏk lơ kơna hơmet 2 năr đơ̆ng rŏng ‘noh răih ăn kơ mon. ‘Năr brei răih dang ei mon dă ƀiơ̆ lơ bơih. Ƀơ̆t đei gre tơ̆m preh mon đei jĭ tôch dêh, gơmăng ưh kơ gơh tep. Mă lei răih đang hiôk bơih.”

Bơngai nai ‘noh bơngai jĭ Bùi Thị Thanh, 96 sơnăm oei tơ̆ xăh Ea Tiêu, apŭng Cư Kuin kŭm đei tơgơ̆ kơting tơm blu yua đơ̆ng pơ̆k hơtat pơtâu tơ̆ hơnă hnam. Ŭnh hnam yă Thanh tơroi: đơ̆ng rŏng kơ pơ̆k, yă ưh kơ gơh chă nơnăn, jĭ lơ tơ̆ tơm blu păih ‘ngieo. Hơdrol sơ̆ yă kŭm đei pơ̆k păng tơgơ̆ kơting tơm blu păih ‘ma răih bơih. Đơ̆ng rŏng kơ răih, jơhngơ̆m pran yă ƀôh tôch kơ ‘lơ̆ng, jơ̆ng năm vih vơ̆t hmă bơih.

Ƀok Nguyễn Văn Phúc, kon drŏ nglo yă Thanh tơroi: “Yă rim năr oei năm vih vơ̆t lơ̆m hnam. Ƀơ̆t sơk hơbăn ao năm iŏk hơbăn ao ‘noh đei tơ sĕr pơ̆k pơm ăn tơ ƀrăt kơting iĕ. Kiơ̆ kơ rup phĭn đơ̆ng ƀak si ‘noh tơ gơ̆ kơting iĕ păng pơgơ̆r răih ăn kơ yă. Đei 1 ‘măng đunh kơ âu 3 sơnăm yă đei tơgơ̆ jơ̆ng păih ‘ngieo, kŭm năm răih păng tăh kơđĭnh đơ̆ng rŏng kơ răih tôch kơ ‘lơ̆ng. ‘Nâu đei jĭ păih ‘ma. Hơdrol ki đơ̆ng rŏng kơ răih jơhngơ̆m pran ƀôh hiôk ƀônh, brŏk đơ̆ng hnam pơgang 7 năr ‘noh pơhrăm gơh nơnăm. Kơna ‘măng ‘nâu năm tơ̆ âu răih dơ̆ng ĭnh tôch kơ sơđơ̆ng”.

Kiơ̆ kơ ƀak si CKII Nguyễn Minh Trực, Kơdră Khoa hơmet ming kơting tơgơ̆, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên: tơgơ̆ kơting tơm blu ‘noh jĭ tơgơ̆ kơting tơ̆ ‘ngoăih. Kơloăi tơgơ̆ kơting ‘nâu đei ƀôh lơ lơ̆m tơgơ̆ kơting tơm blu. Tơdrong jĭ gô tơƀơ̆p tơ̆ rim bơngai mă lei đa tơƀơ̆p hloh ‘noh bơngai kơpal 60 sơnăm, nhen drŏ kăn tơƀơ̆p lơ hloh 2 truh 3 ‘măng kơ đe drŏ nglo. Tơdrong tơm pơm ăn đei ƀôh hloh đơ̆ng tơgơ̆ kơting tơm blu ‘noh jĭ yua đơ̆ng pơ̆k, lơ̆m noh lơ bơngai đei ƀôh đơ̆ng pơ̆k kơ gre, pơ̆k chă nơnăm, jang, dăh mă hơtŭt băl ƀơ̆t pơtâp hơkâu jăn.

Ƀak si CKII Nguyễn Minh Trực, Kơdră Khoa hơmet ming kơting tơgơ̆, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên tơbăt: “Tơ̆ khoa hơmet ming jĭ tơgơ̆ kơting đơ̆ng lơ sơnăm kơ âu kiơ̆ chih jô̆ ‘noh găh lơ tơgơ̆ kơting tơm blu ‘noh đa tơƀơ̆p tơ̆ bơngai kră, đơ̆ng rŏng 60 sơnăm. Tơroi thoi ‘noh ưh kơ sĭ dôm bơngai mơlôh ưh kơ đei, bơngai mơlôh oei đei mă lei tôch tŏ sĕt. Lơ bơngai kră kơting jơ̆ng đĭ ưh pă jăng. Yua kơ liơ bơngai kră đa tơgơ̆ ‘noh yua kơ hơnih ‘noh kơting đei bŭk. Dôm bơngai jĭ đơ̆ng rŏng 60 sơnăm vă đĭ đăng đei bŭk kơting ngăl. Yua thoi noh mưh đei tơhŭt dăh mă pơ̆k hơtat pơtâu tơ̆ teh ‘noh đa tơgơ̆ kơting tơm blu. Mă kiơ̆ chih jô̆ tơ̆ khoa ‘noh lơ sơnăm kơ âu vă đĭ đăng kơsô̆ tơgơ̆ kơting tơm blu lơ hloh, drŏ kăn đei jĭ lơ hloh kơ drŏ nglo yua kơ đơ̆ng drŏ kăn đơ̆ng rŏng kơ sơnăm tôch ƀôh hơbăn kơsô̆ bŭk kơting lơ hloh kơ drŏ nglo kơna lăp kăl hơtŭt tŏ sĕt, pơ̆k păng mă hơtat pơtâu tơ̆ teh ‘noh đei ƀôh tơgơ̆ kơting tơm blu hloi.

Hrei ‘nâu, tơdrong tơ gơ̆ kơting tơm blu tơ̆ bơngai kră tôch kơ lơ. Kiơ̆ chih jô̆ đơ̆ng Khoa hơmet ming kơting tơgơ̆, Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, jô̆ păh lăp 1 giĕng khoa sơng iŏk khăm păng răih ăn kơ 5 truh 7 ‘nu bơngai jĭ. Găh lơ bơngai jĭ ‘noh bơngai kră, kơting đei bŭk răh, kơ ting hơchĕm yua đơ̆ng ưh kơ măh canxi, lăp kăl kơ hơtŭt ƀơm păh lăp kŭm gô pơm ăn tơgơ̆ kơting, tơdăh ưh kơ đei hơmet tơtom, vei lăng ƀlep, bơngai kră gô tơtĕnh ưh kơpran păng đei hloi lơ tơdrong jĭ nai. Yua thoi noh, mưh đei pơ̆k, kăl kơ năm hloi tơ̆ hnam pơgang vă hơlen lăng băt păng hơmet tơtom.

Tơgơ̆ kơting tơm blu tơdăh ưh đei hơmet hrôih gô pơm tơlĕch lơ tơdrong krê hơmơt, ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơdrong arih xa kơ bơngai jĭ. Vă băt hơdăh ƀiơ̆ tơdrong ‘nâu, ƀak si CKII Nguyễn Minh Trực, Kơdră vei lăng Khoa hơmet kơting tơgơ̆ đei dôm nơ̆r tơroi tôch rơđăh tơ̆ hơla âu.

- Ƀak si ăi, mưh jĭ tơgơ̆ kơting tơm blu ‘nŏh sư ƀôh thoi yơ? 

-Ƀak si Trực: Đe akhan tơgơ̆ kơting tơm blu ‘nŏh tơgơ̆ ƀât kơ̆l kơting blu. Vă akhan tơgơ̆ ƀât anih tơƀưh kơting. Tơdrong jĭ đa ƀôh: Đơ̆ng rŏng kơ pơ̆k, hơtat klong tâu tơ̆ teh, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh bơngai jĭ ƀôh jĭ ƀât kuang, nơnăm ưh gơ̆h, đang kơ ‘nŏh ngeh jĭ khơp kuang, lơ̆m noh đei hloi kơting tơm blu ‘nŏh bơ̆n athei phĭn X-Quang vă hơlen năng kơting bơngai jĭ. Lơ̆m tơdrong tơgơ̆ kơting anih jang pơgang chih pơm lơ kơloăi pha ra băl, tơgơ̆ đô̆ mônh vă akhan kơting lăp tơƀrăt, tơgơ̆ không di lẹt bơngai jĭ ưh đei ƀôh jĭ dêh, kơna ưh kơ pơngơ̆t. Mă lei đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh mưh chă yak vih vât, pơvih pơvăn, athei tơjră hăm ‘long jra, ưh đei vei lăng ‘nŏh roi đunh anih tơƀrăt roi dêh. Tơdăh tơgơ̆ dêh tơ̆ đô̆ 3 păng đô̆ 4 ‘nŏh bơngai jĭ ƀôh tôch jĭ ƀât anih tơgơ̆, bơngai jĭ ưh gơ̆h dơdrŏ jơ̆ng tơgơ̆, tơdăh đei chơ năm tơ̆ hnam pơgang vă phĭn hơlen ‘nŏh ƀôh băt hloi.

- Apinh ih tơroi truh dôm tơdrong krê hơmơt mưh tơgơ̆ kơting tơm blu mă ưh đei năm hơmet tơ̆ hnam pơgang lăng?

-Ƀak si Trực: Đĭ đăng bơngai jĭ tơgơ̆ kơting bơ̆n athei chơ năm tơ̆ hnam pơgang vă khăm hơmet, roi tơƀôh ngăl. Dôm bơngai oei tơ̆ tơring hơtăih yăih, dôm bơngai kră, kon pơlei ưh đei hlôh vao lơ, đe năng pơhơi jĭ jăn, đei bơngai kơting tơgơ̆, tơƀrăt mă ưh băt, đe lăp chă chô̆ văn hơmet hăm hla pơgang đĕch, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh 1 khei ‘năr bơngai jĭ nơnăm ưh gơ̆h kơna ƀich kơtă 1 ƀôt ‘nŏh đei ƀôh lơ tơdrong krê, nhen rơka ƀât anih đa tơ ‘ngit. Bơ̆n băt bơngai kră huan pham ưh kơjăng, mưh bơngai jĭ ưh gơ̆h iung, yak vih vât mă ƀich 1 ƀôt ‘nŏh anih tơ ‘ngit băl roi lơ, jing đei rơka jĭ. Mă 2 dơ̆ng, đa đei bơngai kră jĭ lơ̆m tơsoh, đang kơ ‘nŏh pơm ăn sĕch pơplei roi iĕ, plei lĕn rơmơ̆n, klơm ưh kơjăng…pơma atŭm ƀơm ưh ‘lơ̆ng tôch dêh tơdăh bơ̆n ưh đei hơmet, ưh đei năm tơ̆ hnam pơgang chuyên khoa. Kŭm đei bơngai jĭ arih xa jê̆ plt mưh năm tơ̆ hnam pơgang khăm hơlen ‘nŏh băt hrôih. Oei tơ̆ apŭng, hmă hmă đe sư ƀich tơ̆ hnam hơmet kơdih, chô̆, pŏ hơmet 1 khei ‘năr ‘nŏh đei jĭ rơka tơ̆ klong tâu, jĭ tơsoh kơplăh âu ‘nao chơ năm tơ̆ hnam pơgang kơpal ‘nŏh hơmet tôch mơmat. Kơna đon tơchĕng đơ̆ng anih jang pơgang ‘nŏh mưh kră bơih gô đei lơ tơdrong jĭ jăn kơna athei khăm hơlen đĭ đăng tơdrong jĭ gơ̆h hơmet kiơ̆ đơ̆ng răih, pơgơ̆r răih hơmet vă gơ̆h hơmet ‘lơ̆ng, huei pơm ăn bơngai jĭ ƀich 1 ƀôt, đơ̆ng rŏng kơ răih bơngai jĭ gơ̆h iung, ngôi, vih vât pơm ăn pham gơ̆h ro truh ƀât anih jĭ, tơgơ̆ păng rong kơting ‘lơ̆ng ƀiơ̆. Mă 2 ‘nŏh vă huei đei dôm tơdrong krê hơmơt. Kŭm đei bơngai tơgơ̆ không di lẹt lăp kăl ƀŏ hơmet mă lei bơ̆n athei tơchĕng truh tơdrong sĭt ‘lơ̆ng hai, bơngai kră mưh tơgơ̆ kơting ‘nŏh đa ƀich 1 ƀôt, ưh gơ̆h drŏ drĕnh yoa jĭ ƀât kơting tơgơ̆, păng bich 1 ƀôt tŏ sĕt hlŏh ‘nŏh athei hiong đơ̆ng 2 khei tŏk tơ̆ kơpal ‘mơ̆i. Hăm tơdrong arih mă ƀich kơtă 1 ƀôt truh 2 khei ‘nŏh ưh kơ ‘lơ̆ng kiơ, đon tơchĕng, jơhngâm đe sư ưh đei hiôk rơhău. Tơplih ăn tơdrong lê̆ đei thoi noh ‘nŏh bơ̆n jăh chơ đe sư năm tơ̆ hnam pơgang kơpal, juăt hơmet jĭ vă gơ̆h răih hơmet, huei pơm ăn đe sư athei ƀich kơtă 1 ƀôt.

- Bĭ ƀak si hăm đei nơ̆r tơtă kiơ vă huei tơgơ̆ kơting tơm blu âu ưh?

-Ƀak si Trực: Lơ bơngai tơgơ̆ kơting tơm blu âu tơtă bơngai kră ngăl, oei bơngai kră ‘nŏh đa pơ̆k mưh yak vih vât, dăh mă arih xa hơdrô̆ hơdrăn, kơna mưh truh pơyan ‘mi đe sư lăp tơsĕr jơ̆ng, pơ̆k tơtat klong tâu ‘nŏh tơgơ̆ hloi. Păng dôm bơngai kră pơ̆k tơgơ̆ kơting mă ưh đei kon hơ’lơ̆p tơtil ‘nŏh athei bơngai kon mưh vei rong mĕ ƀă, bơngai kră bơ̆n athei lăng năng lơ̆m hnam, anih tơsĕr, rơbơ̆r athei sut hơmet mă hrĕng, ming hơmet tơmam mă ‘lơ̆ng vă bơngai kră yak vih vât huei tơvŏk ƀơm, yoa bơngai kră đa đei jĭ plei lĕn, tơ̆ măng chă hơyô lơ vât, hơmơt yak preh ƀơm kơnh pơ̆k. Tơdăh bơngai kon ƀôh mĕ ƀă pơ̆k ‘nŏh jăh chơ ba tơ̆ hnam pơgang vă khăm hơlen hloi. Hăm drŏ kăn đơ̆ng rŏng kơ 60 sơnăm, athei vei lăng jơhngâm đon mă hiôk chơt, athei sŏng xa mă lăp, pơtâp hơkâu jăn, huch dơ̆ng canxi, kơchơ̆t pran ăn hơkâu jăn vă đei jơhngâm pran ‘lơ̆ng păng kơting hơrăng kơjăp ƀiơ̆.

 Lei ah, bơnê kơ ih roi tơƀôh dôm tơdrong tôch đei yoa âu hơ.