Dôm sơnăm tơ jê̆ âu, hơdai hăm tơdrong iŏk yua khoa hŏk ki thuơ̆t hơgei lơ̆m jang sa, lơ kon pơlei pơtăm cheh phe tơ̆ Đắk Lắk hlôi iŏk yua dôm hơdrĕch ‘nao đei lơ tơdrong ‘lơ̆ng nhen: đum dang ăi, klui ƀiơ̆ pơting hăm dôm hơdrĕch so, veh ver đei dôm tơdrong mơmat tat găh tŏ ‘mi kial ƀiơ̆. Tơdrong uơ oei dơ̆ng ‘noh jĭ khei ‘năr phĕ vă đei găr cheh phe ‘lơ̆ng hloh. Ƀok Lê Xuân Thuỷ, oei tơ̆ xăh Ea Na, apŭng Krông Ana, dêh char Đắk Lắk roi tơbăt:

“Chă phĕ hmă ưh kơ hăt hot nhen hơdrol sơ̆, mưh đum ‘noh phĕ oei phĕ kơ sĕ dêh ‘noh hư ‘long đĭ. Đum tơm hơyơ nhôn phĕ tơm ‘noh. Phĕ đum đang đĭ bơih vơ̆t phĕ rơih đĭ dơ̆ng ‘noh lăp”.

Đơ̆ng rŏng vă jĭt sơnăm vei tơ̆ kơsô̆ 30.000 – 40.000 hlak jên 1 kĭ cheh phe găr, sơnăm 2023, cheh phe ưh kơ ê tŏk 50.000-60.000 hlak jên 1 kĭ, oei sơnăm ‘nâu tŏk hloh 100.000 hlak jên 1 kĭ. Kơjă tŏk kŭm pơm hơtŏk tơdrong krê hơmơt cheh phe đei phĕ tơtông pơm hơmơt kon pơlei athei phĕ hrôih, ưh kơ vei sơđơ̆ng kơsô̆ plei đum. Mă lei kiơ̆ kơ ƀok Trịnh Đức Minh, Kơdră Khŭl jang cheh phe Buôn Ma Thuột, kon pơlei Đắk Lắk tơdrong ‘nâu oei đei kon pơlei Đắk Lắk pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng. Kơsô̆ plei phĕ oei đei hloh 85%.

“Kon pơlei đei hlôh vao tôch kơ ‘lơ̆ng găh vei kơjăp ‘lơ̆ng, ưh khan lăp kiơ̆ pơtăm mă oei phĕ iŏk. Lơ̆m tơdrong jang cheh phe rơgoh, cheh phe kơjăp, cheh phe ‘lơ̆ng hăm cham char, kon pơlei ưh pă kơdâu kiơ̆ iŏk yua mă đe bơngơ̆t truh kơjăp đơ̆ng pơgar ‘long. Đunh kơ âu iŏk yua kơ Đắk Lắk dang 3 tấn  1hek tar đĕch păng hơdrin vei nhen tơmam mă ưh kơ druh kiơ̆ plei lơ”.

Đắk Lắk dang ei đei hloh 210.000 hecta, tơmam rim sơnăm hloh 550.000 tấn cheh phe găr. Vă hơtŏk tơiung tơmam cheh phe kơjăp, dêh char hlôi pơjing lơ tơdrong jang ƀơm truh tơmam cheh phe păng đei dôm trong jang hơtŏk ‘lơ̆ng tơmam đơ̆ng pơm tơlĕch, phĕ păng tĕch cheh phe. Lơ̆m noh, phĕ cheh phe đei đum đĭ ‘noh jĭ 1 lơ̆m dôm tơdrong tơm gĭt kăl tơchơ̆t. Ƀok Nguyễn Văn Hà, Phŏ Kơdră Anih vei lăng găh Choh jang sa păng hơtŏk tơiung tơring tơrang dêh char Đắk Lắk roi tơbăt:

“Nhôn tŏk bŏk pơtho tơtă hăm kon pơlei ‘nĕ kơ phĕ kơ sĕ, athei vei sơđơ̆ng đum đĭ. Mă 2 ‘noh jĭ hơmet ‘lơ̆ng đơ̆ng rŏng kơ phĕ vă vei sơđơ̆ng ăn tơmam cheh phe đei ‘lơ̆ng. Mă 3, tŏk bŏk athei dôm anih jang răt tơmơ̆t tĕch tơlĕch tơ̆ teh đak đe jăh pơtơm jang hơdai hăm dôm hơp tak xăh, anih jang pơgơ̆r đơ̆ng kon pơlei vă tơmam đơ̆ng kon pơlei đơ̆ng rŏng kơ phĕ gô đei pơm hơmet pơyua ăn tơdrong jang tĕch tơ̆ teh đak đe vă vei sơđơ̆ng ‘lơ̆ng kŭm nhen iŏk yua.”

 Tơdrong chă phĕ, sơ̆k ot ‘noh jing tơdrong kăl hloh pơm ăn găr chephe ‘lơ̆ng, ƀou phu păng găr hơtŏ dih băl kơ chehphe. Lơ loh kăl kơchăng tơdrong yă kiơ mưh chă phĕ, sơ̆k ot vă vei lăng găr chehphe ‘lơ̆ng lăp đơ̆ng rŏng phĕ. Bơngai chih tơdrong tơroi ou hlôi đei pơma dơnuh hăm Tiến sĩ Phạm Công Trí, bơngai joăt jang choh jang sa găh tơdrong ou.      -Tiến sĩ Phạm Công trí ăi, hrei ou lơ bơngai jang mir pơgar tơ̆ Dak Lăk hlôi yak mơ̆t lơ̆m pơyan phĕ chehphe pơyan 2024-2025, ih hăm đei nơ̆r chă pơkă ăn kon pơlei lơ liơ lơ̆m chă phĕ, vă găr chehphe ‘lơ̆ng hloh?

          Tiến sĩ Phạm Công Trí: Mưh phĕ kon pơlei dăh chăm chă phĕ pơleh plei, ‘nĕ phĕ broch toĕnh kơnh kơtĕch kơtŏng, ‘nĕ phĕ pơm ăn tơlŏng kơđoh. Tơdrong chă phĕ pơm lơ liơ hoei pơm kơnê̆ tơ̆ kơtŏng plei, vă mưh chă ot kơnh găr chehphe ‘lơ̆ng, tơdăh chă phĕ pơm ăn plei chehphe pơchăh lei mưh chă ot kơnh pơm ăn bơ̆n phơ̆k mơ̆t lơ̆m plei. Tơdăh ot jro đak lei tơdrong chă phĕ plei pơchăh ou to jei hoei pơm kơnê̆ yă kiơ ôh. Tơdăh bơ̆n tom ot hơdrih hloi. Mă lei vă pơjing đei chehphe ‘lơ̆ng gĭt kăl lei tơdrong chă phĕ jĭ tôch sele, chă phĕ ưh kơ pơm kơ hruigh kơđoh, hoei pơchah kơtŏng plei kơna mưh chă ot ‘noh tôch kơ ‘lơ̆ng trŏ lăp hăm tơdrong pơkăp ‘lơ̆ng.

          - Mưh chă phĕ ‘noh bơ̆n phĕ hơpăng plei, mă lei tơdăh lơ̆m mĭnh hơpăng plei ‘noh đei plei đum, đei plei oei kơsĕ lei phĕ lơ liơ hŏ tiến sĩ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Tơ̆ hơpăng plei tơdăh đei hloi plei oei kơsĕ lei bơ̆n phĕ plei kơsĕ lê̆ hơdrô̆, kơ yuơ dôm plei kơsĕ ou hăp ưh kơ ‘lơ̆ng. Hăm dôm ŭnh hnam đei rơvơn dăh mă lơ hơpăng plei oei kơsĕ lơ lei bơ̆n lê̆ dang yơ hăp đum ‘noh mă phĕ. Tơdăh ‘nou ‘măng chă phĕ pơgoh lei bơ̆n chă phĕ rơih, dôm plei kơsĕ lê̆ hơdrô̆. Tơdăh tăh hrou hăm plei chehphe kơsĕ lei mư̆h chă ot kơnh ưh kơ ‘lơ̆ng, pơm ăn găr chephe ưh kơ ‘lơ̆ng.

- Lơ loh tơdrong chă phĕ kơsĕ ‘noh pơm kơnê̆ truh tơdrong ‘lơ̆ng, ƀou phu kơ chehphe hăm lei ưh ă. Mă lei hăm dôm hơpăng plei đum ngui, đei ‘măng kro tơ̆ sơdrai lei bơ̆n chă phĕ lơ liơ hŏ tiến sĩ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Bơ̆n jei kơchăng dôm plei chehphe đum ngui ‘noh bơ̆n lê̆ hơdrô̆ chă sơ̆k ot pơm chehphe hmă. Mă lei plei chehphe đum kro dăh mă đum ngui tơdăh bơ̆n vă pơm tơlĕch găr chehphe gĭt kăl lei tơdrong chă phĕ lơ loh gô pơm ăn tơdrong chă rơih dôm găr ưh kơ ‘lơ̆ng đơ̆ng kmăi gô pơm ăn tơhoach kon jên jang lơ hloh dơ̆ng dăh mă pơm pơhoach jơ ‘năr lơ loh pơm ăn kmăi chă rơih dôm găr ‘lơ̆ng hiơ̆ hyĭn. Dăh mă tơdăh hrou hăm găr ưh kơ ‘lơ̆ng mưh ot pŭk kơnh gô pơm ăn puk chehphe ou ưh kơ ‘lơ̆ng hloi păng pơm kơnê̆ truh tơdrong chă tĕch mơdro. Kơ yuơ lơ loh, dôm kơ loăi chehphe gĭt kăl lei mưh chă phĕ hơlen mă brĕ păng ăp lơ loh găr chehphe mă ‘lơ̆ng hloh.

          - Lei ah, tiến sĩ hlôi tơroi tơbăt găh trong chă phĕ, mă lei mĭnh lơ̆m dôm tơdrong mă kon pơlei tŏk bŏk pơngơ̆t truh hrei ou ‘noh trong chă ot plei chephe, chă ot lơ liơ vă hoei pơm kơnê̆ truh găr chehphe ‘lơ̆ng đơ̆ng rŏng phĕ Ih hăm đei trong ayơ chă pơtho tơbăt ăn kon pơlei ưh Tiến sĩ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Chă sơ̆k, chă ot plei chehphe ưh kơ pơm hơtŏk ‘lơ̆ng găr chehphe mă lei hăp pơm vei kơjăp tơdrong găr chehphe ‘lơ̆ng. Hrei ou trong jang pơm tơlĕch chehphe gĭt kăl, chehphe ‘lơ̆ng, ot hơdrih sơ̆k lơ̆m hnam hơdrou tŏk bŏk tơlĕch jang kơtang hloh. Vă pơjing tơmam chehphe Việt Nam iŏk đei rim kơ loăi chephe ‘lơ̆ng hloh lei trong jang joăt joe hloh tŏk bŏk tơlĕch jang jơ̆p jang pơm đei chehphe ‘lơ̆ng mơ̆n hrei ou ‘noh ot plei kro dăh mă sơ̆k hơdrĕng plei chehphe. Tơdrong sơ̆k hơdrĕng plei dăh mă sơ̆k kro tơ̆ tŏ ‘noh hăp hoei kơ phơ̆k, ƀlep kih thuơ̆t tŏk bŏk đei tơbôl jang chehphe lăp đon. Mă lei, khei năr tơjê̆ ou, cham sơ̆k pă gan să, lơ kon pơlei hlôi ot hơdrih pơm pơchăh kơđoh chephe đơ̆ng noh chă sơ̆k, mưh kro ‘noh ot dơ̆ng. ‘Nou jĭ mĭnh trong jang ưh kơ gan trŏ lăp. Tơdrong chă ot lơ lou mưh chă sơ̆k ‘noh hăp ƀônh kơ kro. Mă lei mưh bơ̆n ot hơdrih lơ lou jei pơm kơbrơ̆p hloi găr chehphe. Tơdăh chă phĕ hrou hrao hăm kơsĕ, mă kăl plei tim mă mŏk ‘noh mưh ot hơdrih pơm ăn gar pơchăh đơ̆ng noh pơm ăn ưh kơ ‘lơ̆ng hloi. Tơdăh ot hơdrih mưh chă sơ̆k ‘mi tôn hê̆ lei gô pơm ăn găr chehphe phơ̆k, găm ‘noh pơm hiong răm tôch kơ tang hloh dơ̆ng. Kơna nhôn chă athei kon pơlei ‘nĕ gan pơm kiơ̆ trong chă ot hơdrih lơ lou. Bơ̆n kăl pơm kiơ̆ ƀar trong ‘noh jĭ mă blŭng pơih să cham sơ̆k, chă sơ̆k tơrăih hơnơ̆ng vă plei kro ‘lơ̆ng dăh mă sơ̆k hơdrĕng. Trong mă ƀar ‘noh iŏk yua kmăi lŏng kơđoh plei, jro đak tŏ sĕt. ‘Noh jĭ bơ̆n lăp lŏng kơđoh iŏk găr mưh chă sơ̆k ‘noh hăp ƀônh kơ kro ƀiơ̆.

- Mă lei hrei ou oei đei lơ kon pơlei chă ot hơdrih ‘noh ih hăm đei nơ̆r pơkă, pơtho khan yă kiơ ưh ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí:  Ƀơ̆t măt hăm dôm ŭnh hnam ot hơdrih ‘noh mưh sơ̆k hơnơ̆ng chă tơrăih mă kơ hăp ƀônh kơkro păng hoei pơm ăn chă phơ̆k ou to. Ăp lơ loh mă pơm ăn đei găr chehphe ‘lơ̆ng. Dôm sơnăm truh ou kơnh, kiơ̆ kơ nhôn lơ lou, rim hơnih bơ̆ jang, rim ŭnh hnam kon pơlei choh jang sa dăh tơroi tơbăt dih băl vă pă gan đei jang kiơ̆ trong chă ot hơdrih păng yak truh pă đei iŏk yua ot hơdrih lơ lou hloi, dăh iung jang pơm kiơ̆ trong sơ̆k kro păng ot kro vă găr chehphe ‘lơ̆ng, ăp lơ loh chehphe mă tŏk măt ƀiơ̆.

- Lei ah, bơnê kơ Tiến sĩ Phạm Công Trí hlôi ‘măn jơ ‘năr chă pơma dơnuh ou hơ.