Dang 30 năr dơ̆ng pơgar sầu riêng 130 tơnơm pơtăm hơlam cheh phe tơ̆ mir xă 1,3 hek tar kơ ŭnh hnam mŏ Bạch Yến, xăh Ea Yông, apŭng Krông Pach gô yak mơ̆t lơ̆m phĕ tĕch tơm. Mŏ tơroi, dôm năr âu, klo kăn măr sư ling lang athei jang hơnơ̆ng tơ̆ pơgar, săy pơ klăm dôm ‘măng phŏng hơtuch păng pruih pơgang sinh hŏk ăn sầu riêng, hơdai hăm chô̆ hơmet dôm jrăng tơ jră dơng vă hoei kơ đei tơgơ̆ pơm ăn hơ lŭng plei. Mŏ Bạch Yến tơroi: “Lơ̆m mĭnh khei dơ̆ng hơmet ăn phĕ iŏk ‘noh ĭnh athei tăh 2 truh 3 ‘măng phŏng dơ̆ng, pruih pơgang ‘noh 1 puăt khei 1 ‘măng, rong phei ‘noh dang  7 truh 10 năr 1 măng. Săy, pruih ‘noh kiơ̆ kơ sô̆ tơnơm, pơtih gia hnam nhôn 1 hek tar ‘noh yua 1.000 kơlich đak tuh pơgang vă pruih. Ĭnh tŏk bŏk pruih tơ̆ pơgar hăm phŏng Benmayzer, oei phŏng ‘noh 2 kĭ NPK/1 tơnơm, păng tuh tơm hăm phŏng Humic.”

Ŭnh hnam ‘nhŏng Nguyễn Văn Toàn, xăh Ea Kênh, apŭng Krông Pach kŭm đei 150 tơnơm sầu riêng pơtăm hơlam cheh phe lơ̆m teh mir xă 1,5 hek tar. Sư tơbăt, tam mă tôm 1 khei dơ̆ng pơgar sầu riêng kŭm pơtơm yak mơ̆t lơ̆m phĕ iŏk. Dôm năr âu tŏ ‘mi kial ưh kơ ‘lơ̆ng ƀơ̆t đei ‘mi pơdui đunh, pơgar sầu riêng đei hơmơt kơ đei ƀôh pơrang jĭ pơrăm. Vă tang găn ăn pơgar ‘long, sư hlôi răt dôm kơ loăi phŏng sinh hŏk, pơgang vei lăng ‘long pơtăm brŏk pruih ăn pơgar sầu riêng. “Dang hloh 20 năr dơ̆ng ŭnh hnam gô pơtơm kăt tĕch sầu riêng. Dang ei ‘long sầu riêng tŏk bŏk lĕch lom, pơrang jĭ gô đei ƀôh lơ, pơtih gia nhen jĭ pơrang Phytophthora kăl athei pruih pơgang tơ jră pơrang. Ĭnh yua dôm kơ loăi pơgang nhen Aryphot, Aryses, Rydomine… vă pruih. Găh phŏng, dang ei lăp oei pă xăy kali, 1 tơnơm dang 1,5 ki dăh mă 1 kĭ mơ̆ng kiơ̆ lơ̆m tơm tih dăh mă iĕ vă lom ‘lơ̆ng, hơƀơ̆r. ‘Long tơ jră vei plei ‘noh athei ‘long kơ jăp, tơdăh ‘long kơ jung dêh ‘noh athei yua hơdrơng vă tơ jră”.

Chih jô̆ đơ̆ng Anih vei lăng găh choh jang păng hơtŏk tơiung tơring tơrang apŭng Krông Pach ăn ƀôh, lơ̆m apŭng dang ei đei hloh 7.100 hek tar sầu riêng, lơ̆m noh dang 3.000 hek tar tŏk bŏk ăn phĕ iŏk. Sầu riêng tơ̆ âu găh lơ hơdrĕch Dona păng Ri6, iŏk yua jô̆ păh lăp 1 hek tar đei đơ̆ng 18 – 20 tấn plei. Ƀok Nguyễn Huy Hoàng - Kơdră Anih vei lăng găh choh jang sa păng hơtŏk tơiung tơring tơrang apŭng Krông Pắk tơroi, sơnăm  ‘nâu tŏ ‘mi kial ưh kơ ‘lơ̆ng, khei ‘năr blŭng pơyan 1,2 pơgar sầu riêng đei hơ lŭng pơkao păng plei kơ tĕn lơ. Mă lei, gơgang đơ̆ng vei lăng ‘lơ̆ng kơna plei oei gei tơ̆ tơm lĕch dang ăi, plei tih, iŏk yua tơchĕng hơdrol oei đei lơ. Dang 1 khei dơ̆ng pơngai pơtăm gô yak mơ̆t lơ̆m phĕ iŏk tơm, anih vei lăng găh choh jang sa tŏk bŏk hơdrin tơroi tơbăt tơgŭm kon pơlei hơnơ̆ng vei lăng ‘long sầu riêng vă đei 1 pơyan iŏk yua lơ. Ƀok Nguyễn Huy Hoàng tơbăt: “Sơnăm ‘nâu hăm Krông Pach ‘noh rŏ lăng gô đei 1 pơyan iŏk yua lơ hăm sầu riêng. Dang ei kon pơlei tŏk bŏk hơnơ̆ng jang hơmet ăn pơtơm yak mơ̆t lơ̆m phĕ iŏk tơm. Apŭng hlôi đei trong tơlĕch jang tơroi tơbăt, pơtho kon pơlei hơnơ̆ng vei lăng sầu riêng vă vei sơđơ̆ng plei lơ, dôm tơdrong hơgăt vei rơgoh ‘lơ̆ng tơmam hăm plei sầu riêng”.

Lơ̆m dêh char Đak Lăk hrei au đei 22.500 ha sầu riêng, lơ̆m au đei dang 10.000 ha tŏk bŏk đei plei, plei iŏk đei dang 185.000 tân plei păng tŏk bŏk kăt tĕch blŭng lơ̆m tŏk bŏk khei 9/2023 truh au kơnh. Nhen hlôi tơroi tơbăt tơ̆ blŭng tơdrong tơroi năr au, tơ̆ hơla au Tiên si Hoàng Mạnh Cường-Kơdră khul jang vei lăng năng tông ‘long sa plei kơ Viện Khoa học Nông lâm nghiệp Tây Nguyên, gô tơroi tơbăt dơ̆ng găh kih thuơ̆t vei lăng năng tông sâu riêng hơdrol păng đơ̆ng rŏng phĕ.

- Tiên si Hoàng Mạnh Cường ăi, ih chă pơtho tơbăt ăn kon pơlei găh tơdrong kih thuơ̆t vei lăng năng tông sâu riêng lơ̆m khei ‘năr hơdrol chă phĕ dang 1 khei hish?

Tiên si Hoàng Mạnh Cường: Kơ kuh kơ mih ma duch nă kon pơlei bơ̆n! Lơ̆m khei năr hơdrol chă phĕ dang 1 khei, kon pơlei bơ̆n kăl kơchăng, lơ̆m khei năr pơyan au ‘mi tôch kơ lơ, vă kơ plei lom ‘lơ̆ng hloh păng mă kăl lom oei hơrăng păng plei tơbŭl ‘lơ̆ng hoei chă kơvĕo kơvônh ‘noh kăl jang ‘lơ̆ng lơ̆m vei lăng năng tông lơ̆m khei ‘năr vă jê̆ phĕ tĕch. Găh tơdrong au đei ƀar tơdrong kơchăng, mă blŭng ‘nŏh găh phŏng mơ̆r chă prôi tôch gĭt kăl lơ̆m khei ‘năr au,lơ̆m khei ‘năr rong plei đei lipid (kơchơ̆t blơch) păng găh sweet (‘nŏh găh ‘ngam) tôch kơ lơ, kơna ‘long pơtăm kăl trep iŏk đei lơ kali păng canxxi păng dơnơm ‘long jei kăl đei hloi tŏ sĕt lân. Lơ loh kon pơlei kăl kơbăt chă prôi ăn phŏng kali sunfat păng ưh kơ prôi phŏng kali Clorua. Mă 2 ‘nŏh bơ̆n jei kăl prôi hloi phŏng lân Văn Điển, kơ yuơ phŏng lân kơ loăi au đei pơm tơlĕch đơ̆ng rŏr tơmo chŭr kơna đei hloi canxi ăn kơ plei sâu riêng. Mĭnh tơdrong dơ̆ng kon pơlei bơ̆n kăl kơchăng hrei au ‘nŏh pơyan ‘mi tôch kơ lơ păng tơdrong ‘lơ̆ng kơnê̆ kơ lom plei sâu riêng ưh kơ ‘lơ̆ng ‘kơ yuơ đak jrăh jrai păng prôi lơ phŏng kali clorua. Tơdăh đak lơ dêh hnang ‘nŏh kon pơlei pơtăm hơdrol au ki ưh kơ đei lead (kơnong) ‘nŏh kăl chor thoong pơchoh đak ‘mi. Dôm mir pơgar pơtăm đơ̆ng rŏng au đei lead (kơnoong) kơjung ‘nŏh hăp tôch kơ ‘lơ̆ng păng ‘long hoei đei đak lŏk tơ̆ng tơ̆ dơnơm. Kơyuơ lead kơjung ‘nŏh hăp kĕ tang găn đak, đak lŏk hoei pơm kơnê̆ truh tơ̆ dơnơm ‘long păng lom plei sâu riêng hoei hơrăng. Găh mir pơgar thŭng ‘nŏh đak hram tơ̆ng roi đunh ‘nŏh pơm ăn kơ lom plei sa roi ưh kơ ‘lơ̆ng.

- Lơ̆m khei năr au ‘nŏh tơdrong chă prôi phŏng đei jang lơ liơ mă ƀlep hŏ tiên si?

Tiên si Hoàng Mạnh Cường: Hăm phŏng mơ̆r chă tŭh prôi lei gô mơ̆ng kiơ̆ dơnơm ‘long au tih iĕ đunh sơnăm dang yơ. Kơ yuơ tơdrong ‘ngam kơ plei ‘nŏh mơ̆ng kiơ̆ kơtang lơ̆m chă prôi phŏng kali păng lân. Lân hăm kali chă pơtrŭh ‘moi kiơ̆ 2 trong ‘nŏh phŏng mơ̆r păng phŏng. Hăm phŏng mơ̆r ‘nŏh đei đơ̆ng bơ̆n chă uh mơ̆r ĭch rơmo, iĕr dăh mơ̆r pơbe tŭh hrau hăm kơđŏh plei chehphe đei tôch lơ kali kơna mơ̆r au chă tŭh ăn ‘long pơtăm tôch kơ ‘lơ̆ng. Mă lei hăm ‘long sâu riêng tim mă truh 10 sơnăm lei bơ̆n chă tuh ăn 50 kĭ lơ̆m 1 dơnơm lơ̆m 1 sơnăm, kơ yuơ mư̆h chă tuh lơ dêh hnang lơ̆m khei năr au gô pơm ăn ưh kơ ‘lơ̆ng păng rơ̆h hăp ư̆h kơtrep iŏk đĭ. Hăm bơ̆n chă prôi phŏng kali păng lân ‘nŏh hăm dơnơm ‘long đơ̆ng 5 - 10 sơnăm lei bơ̆n chă prôi lơ̆m 4 ‘măng. Mă hơdăh, mĭnh ‘măng prôi đơ̆ng 7 gram – 1 kĭ lơ̆m 1 dơnơm, găh dơnơm roi đunh sơnăm lei prôi lơ hlŏh ƀar ‘măng, ‘nŏh jĭ lơ̆m 5 kĭ 5 lơ̆m 1 dơnơm hăm dơnơm đĭ đơ̆ng 10 sơnăm năm tơ̆ đunh. Bơ̆n chă prôi đunh dih băl đơ̆ng 25 - 30 năr lơ̆m 1 ‘măng prôi.

- Ih ‘nao chă pơtho tơbăt kih thuơ̆t vei lăng năng tông anai nhen trong prôi tuh phŏng mơ̆r ăn sâu riêng lơ̆m khei ‘năr hơdrol vă phĕ, mư̆h lei truh lơ̆m khei ‘năr phĕ lei kon pơlei kăl kơchăng dôm kih thuơ̆t yă kiơ vă vei lăng năng tông dơnơm ‘long blŭh vơ̆ jing ‘lơ̆ng ăn pơyan đơ̆ng rŏng dơ̆ng hŏ ƀok?

Tiên si Hoàng Mạnh Cường: Trong chă prôi ƀlep kih thuơ̆t ‘noh hăp gô đei ƀơm truh 2 tơdrong, mă blŭng ‘nŏh tơdrong ‘lơ̆ng kơplei păng mă ƀar ‘noh khei ‘năr pơkao kơtăn plei kơ sâu riêng. Ĭnh gô tơroi găh tơdrong mă ƀar hơdrol, ‘noh tơdrong chă phĕ lơ liơ vă ‘long sâu riêng hăp pơkao păng plei ‘lơ̆ng hloh. Bơ̆n jei ƀôh, kơtŏng plei sâu riêng hăp kơjung, tơdăh mưh phĕ lăp kăt tŏk bŏk kơtŏng plei păng lê̆ mĭnh poăt tơ̆ hơdrai lei hăp đei ƀôh ƀar tơdrong. ‘Noh kơtŏng plei hăp gô hơlŭng kơdih kơtŏng hăp đơ̆ng hơdrai. Lơ loh, tơdrong chă kăt ‘nŏh kăl kăt vă jê̆ tơm păng hơdrai vă pă đei kơtŏng hăp hloi. Tơdrong kih thuơ̆t mă ƀar dơ̆ng ‘nŏh lăng plei hăp đĭ mŏk lei mư̆h bơ̆n kăt phĕ ‘nŏh ‘lơ̆ng hloh. Kih thuơ̆t au tôch mơmat tat, hmă hmă rim bơngai joăt chă kăt phĕ ‘nŏh đe sư mă băt păng chă hơvơ̆h đe hăp chă kăt phĕ ‘nŏh ‘lơ̆ng hloh. Truh hloi lu nhôn, jei lăp chă pơkă ăn kon pơlei bơ̆n jô̆ hơlen jơ ‘năr vă chă phĕ păng nhôn lăp chă jô̆ đơ̆ng 210 năr truh 220 năr ‘nŏh kăt phĕ ‘noh plei ‘lơ̆ng hloh.

- Lăp đơ̆ng rŏng phĕ plei sâu riêng, kon pơlei kăl kơchăng kih thuơ̆t yă kiơ vă sơđơ̆ng ăn dơnơm ‘long đei pơkao kơtăn plei ‘lơ̆ng, đei plei gei lơ hŏ tiên si?  

Tiên si Hoàng Mạnh Cường: Tơdrong kăl hloh lơ̆m khei năr au ‘nŏh mĭnh păh rong plei mĭnh păh pơjing đei tơdrong ‘lơ̆ng ăn kơ ‘long pơyan đơ̆ng rŏng. Sơ̆ nhôn ưh kơ gan lăng kăl truh tơdrong au, kơ yuơ bơ̆n chă lê̆ plei hăp lơ dêh hnang, chă prôi tuh phŏng ưh kơmăh ăn kơ dơnơm, kơna dơnơm ‘long ư̆h kơ jing ‘lơ̆ng pơm ăn truh plei lơ̆m pơyan đơ̆ng rŏng jei ưh kơ lơ. Lơ loh, đei ƀar tơdrong kăl kơchăng, mă blŭng ‘nŏh plei tơ̆ dơnơm hăp bơ̆n lê̆ gei păh ai ưh kơ lê̆ lơ. Tơ̆ au hăm dơnơm ‘long đơ̆ng 7 truh 10 sơnăm, jing khei ‘năr dơnơm ‘long tih vơ̆ ‘lơ̆ng hloh, lei bơ̆n lê̆ plei gei tơ̆ dơnơm đơ̆ng 90 – 120 tŏ plei lơ̆m 1 dơnơm, tơdăh bơ̆n lê̆ tŏ sĕt hloh 90 tŏ plei gô pơm ăn plei hăp tih dêh hnang păng hloh tơdrong pơkăp ‘lơ̆ng kơloăi 1, păng tơdăh lê̆ hloh 120 to plei lei gô pơm ăn plei hăp ưh kơ gan tih. Vă hơmet ‘lơ̆ng ăn rim sơnăm đơ̆ng rŏng, kăl kơchăng lơ̆m tơdrong vei lăng năng tông rong ‘me plei ‘nŏh kăl hơnơ̆ng pơm ăn ưh kơ bluh tơ-‘mơ̆ng đơ̆ng 3-4 ‘măng, kăt hơmet pơ ‘lơ̆ng hơdrai vă hăp rong blŭh vơ̆ rơ̆h kiơ̆ dôm ‘măng ưh kơ ăn blŭh tơ-‘mơ̆ng.

- Lei ah, bơnê kơ ih ƀok hơ.