Jang kiơ̆ Tơdrong jang tơgŭm hơtŏk tơiung ‘long cheh phe tơring tơngiĕt, truh dang ei apŭng Kon Plông, dêh char Kon Tum hlôi hơtŏk tơiung đei dang 1.000 héc-ta cheh phe Arabica. Hơdrô̆ vă jê̆ 1.000 ŭnh hnam dơnuh hin bơngai kon kông lơ̆m apŭng, đei tơgŭm hloi ‘long hơdrĕch, phŏng păng ki thuơ̆t, vă pơtăm hloh 236 héc-ta. Mŏ Y Rin, oei tơ̆ plei Kon Pring, thị trấn Măng Đen đei tơgŭm pơtăm 2.000 ‘long cheh phe Arabica roi tơbăt, ‘long pơtăm âu hlôi hơnhăk ăn iŏk yua lơ ăn ŭnh hnam:

“Teh ‘nâu hơdrol sơ̆ ‘noh nhôn pơtăm ƀum ƀlang tuch luch ‘noh ƀum ƀlang ưh kơ đei. Gơnang đơ̆ng ‘long hơdrĕch cheh phe teh đak tơgŭm hrei ‘nâu đei plei tơgŭm ŭnh hnam nhôn đei jên răt ti vi. Cheh phe đei kơjă lơ ƀiơ̆ kơ pơtăm ƀum ƀlang. Mĭnh sơnăm thoi noh đei 40, 50 triệu”.

Đơ̆ng rŏng 10 sơnăm tơlĕch jang kiơ̆ Tơdrong jang tơgŭm hơtŏk tơiung ‘long cheh phe tơring tơngiĕt, kŭm hăm teh să iŏk đei truh 4.100 héc-ta, Kon Tum hlôi yak blŭng pơjing đei dôm trong jang hơdai đơ̆ng kon pơlei păng anih mơdro sa, tơgŭm hơtŏk ‘lơ̆ng hloh dơ̆ng đei yua păng kơjăp lơ̆m pơm tơlĕch tĕch mơdro cheh phe. Đei 2 héc-ta cheh phe lơ̆m tơring tơmam jang hơdai, ‘nhŏng Lê Văn Thận, plei Tu Ma, xăh Măng Cành, roi tơbăt:

“Ŭnh hnam nhôn hơdrol sơ̆ ‘noh lăp pơtăm cheh phe kiơ̆ băt kơdih đĕch kŭm ưh kơ đei ki thuơ̆t. Jang hơdai hăm Hơp tak xăh đei ki thuơ̆t pơtho kơtă ăn ŭnh hnam nhôn trong pơtăm, trong vei lăng, đang kơ ‘noh trong phĕ cheh phe ƀôh iŏk yua ŭnh hnam nhôn sơnăm ‘nâu ‘noh hơtŏk tơiung dơ̆ng 2hek tar”.

Tơpă yan âu ăn ƀôh ‘long cheh phe tơring tơngiĕt Arabica hlôi hơtŏk đei yua ‘lơ̆ng tơ̆ dôm apŭng groi kông dêh char Kon Tum, hơnhăk ăn iŏk yua lơ ăn kon pơlei kon kông pơting hăm lơ kơloăi ‘long pơtăm nai. Mă lei, truh dang ei, cheh phe tơring tơngiĕt tơ̆ pơđĭ 3 apŭng: Đăk Glei, Tu Mơ Rông păng Kon Plông oei răh rai tơ̆ lơ hơnih, iĕ le; lơ kon pơlei vei lăng ưh kơ pơm kiơ̆ trong ki thuơ̆t hơnhăk truh pơgar ‘long bluh jing ưh kơ ‘lơ̆ng, plei tŏ sĕt; tơdrong phĕ iŏk phei kơ sĕ oei đei ƀôh pơm ăn kơ jă tĕch păng tơdrong ‘lơ̆ng đơ̆ng tơmam ưh kơ gan lơ.

Jĭ tơring đei akŏp teh cheh phe tơring tơngiĕt lơ hloh dêh char Kon Tum hăm hloh 1.700 héc-ta, ƀok Dương Thái Khoa, Kơdră Anih vei lăng găh Choh jang sa păng Hơtŏk tơiung tơring tơrang apŭng Tu Mơ Rông, roi tơbăt, apŭng tŏk bŏk tơlĕch jang lơ trong jang hơmet pơ ‘lơ̆ng dôm tơdrong tam mă ‘lơ̆ng lơ̆m kơplăh hơtŏk tơiung kơloăi ‘long pơtăm ‘nâu:

“Hơdai hăm tơdrong tơgŭm găh ki thuơ̆t ăn kon pơlei, tơroi tơbăt krao hơvơn kon pơlei ‘noh jĭ tơiung ming, vei lăng dôm hơgăt teh hlôi đei, apŭng hơnơ̆ng iŏk yua dôm kon jên đei tơgŭm đơ̆ng dôm tơdrong jang tơm kŭm nhen jên jang kơ apŭng, xăh hơtŏk ‘lơ̆ng đơ̆ng ‘long cheh phe vă ‘long cheh phe tơring tơngiĕt lơ̆m apŭng hơnhăk ăn iŏk yua ‘lơ̆ng hloh ăn kon pơlei.”

Ƀok Phạm Thanh Bình, Kơdră Anih vei lăng găh Choh jang sa păng Hơtŏk tơiung tơring tơrang apŭng Kon Plông, roi tơbăt:

“Hrei ‘nâu apŭng tŏk bŏk dăr hơlen đĭ đăng hơgăt teh dang ei đei, klăih song rim hơgăt teh hơdăh: hơgăt teh tŏk bŏk plei, hơgăt teh pơtăm ‘nao păng hơgăt ‘long đĭ kră krut vă hơtŏk tơiung păng pơtăm ming dôm hơgăt teh ‘long kră krut păng dôm hơgăt mă ưh kơ lăp tơplih pơtăm dơ̆ng hơdrĕch ‘nao vă plei lơ, kơjă tĕch măk”.

Hăm tơdrong hơgăt truh sơnăm 2025 pơih să hơgăt teh ‘long cheh phe tơring tơngiĕt tŏk hloh 5.000 héc-ta, dêh char Kon Tum kŭm tŏk bŏk tơlĕch jang kiơ̆ lơ trong jang vă hơtŏk tơiung ‘long cheh phe tơring tơngiĕt kiơ̆ trong ‘nao, kơjăp, pơjing đei kơjă tơklep hăm hơnăn “Cheh phe tơring tơngiĕt Kon Tum”. ‘Long cheh phe tơring tơngiĕt tŏk bŏk hơnơ̆ng tơgop hơtŏk ‘lơ̆ng iŏk yua ăn dôm ŭnh hnam, pơgơ̆r vang jang pơm tơlĕch, tĕch tơmam păng tơgop pơtrŭt mŭk drăm - tơpôl kơ dêh char hơtŏk tơiung.

Pơngơ̆t hăm tơdrong pơm hơtŏk ‘lơ̆ng păng đei yoa găh mŭk drăm đơ̆ng ‘long chĕh phe tơ̆ tơring tơngiĕt, hlŏh 3 sơnăm âu ki HTX jang chĕh phe rơgŏh Măng Đen tơ̆ thĭ trơ̆n Măng Đen, apŭng Kon Plông, dêh char Kon Tum hlôi pơjing trong jang hơdoi hăm unh hnam kon pơlei tơ̆ 3 xăh: Hiếu, Măng Cành păng Đăk Tăng. Truh dang ei hơnăn Cfé de Măng Đen kơ HTX hlôi đei anih dơ̆ng kơjăp, kơjă chĕh phe tơring tơngiĕt tŏk kơjung hơnhăk ba iŏk yoa lơ ăn HTX păng kon pơlei. Tơdrong pơma nuh đơ̆ng rŏng âu hăm Tiến sỹ Choh jang Nguyễn Văn Vũ, Phŏ Kơdră chĕp kơ̆l HTX jang chĕh phe rơgŏh Măng Đen pơm hơdăh hlŏh dơ̆ng tơdrong đei yoa đơ̆ng jang hơdoi kŭm nhen dôm trong jang vă pơm hơtŏk plei ‘yăl, jang đei cheh phe tơring tơngiĕt ‘lơ̆ng.

-Blŭng a, apinh bơnê kơ Tiến sỹ ‘măn jơ ăn tơdrong pơma nuh âu! Tiến sỹ ăi, đei 1 tơdrong mưh jang chĕh phe tơring tơngiĕt tơ̆ tơring kon kông lơ̆m dêh char Kon Tum hrei ‘nâu ‘nŏh jĭ dơng, sơdrai ‘long roi đunh roi tŏ sĕt păng plei ưh kơ lơ. Yoa kiơ đei tơdrong thoi âu?

-Tơl: “Mă tơpă kon pơlei tam mă hŏk đei ki thuơ̆t jang, mih ma duch nă ưh đei kăt hơleh dơng, sơdrai đơ̆ng rŏng dôm pơyan phĕ yoa thoi noh mă năng lơ tơnơm ‘long chĕh phe hơngreu nhen hla druih, pơm ưh ‘lơ̆ng truh tơ̆ plei ‘long. Yoa kơ kon pơlei ưh kơ băt ki thuơ̆t kăt kanh, kơna dơng sơdrai đơ̆ng rŏng vă rong plei sơnăm đơ̆ng rŏng lăp tŏ sĕt đĕch, mơ̆r tuh tŏ sĕt kŭm pơm ăn ‘long ưh đei jing ‘lơ̆ng, vă lĕch dơng sơdrai ăn sơnăm truh. Yoa thoi nŏh vă tơplih tơdrong ‘nâu kiơ̆ nhôn ‘nŏh Khul pơtrŭt choh jang tơ̆ tơring athei pơtâp pơhrăm ăn kon pơlei. Hơdai hăm ‘nŏh nhôn oei hơnơ̆ng kơchăng bơ̆ jang hăm tơring vă jang ‘lơ̆ng tơdrong ‘nâu."

-Đơ̆ng rŏng 3 sơnăm tơlĕch jang, trong jang hơdoi mưh pơtăm chĕh phe tơ̆ tơring tơngiĕt đơ̆ng HTX hăm kon pơlei, dang ei đei yoa thoi yơ bơih?

-Tơl: “Găh trong jang hơdoi truh dang ei nhôn đĭ kĭ hăm hlŏh 87 unh hnam akŏm tơ̆ xăh Măng Cành, xăh Hiếu păng xăh Đăk Tăng. Teh jang hơdoi dang ei kŭm đei hlŏh 100ha. Lơ̆m khei ‘năr bơ̆ jang hăm kon pơlei ‘nŏh đei hloi tơdrong tơgŭm, vang jang hơdoi đơ̆ng khul kơdră  tơring, mă loi jĭ đơ̆ng Anih choh jang xa apŭng Kon Plông, nhôn pơgơ̆r pơtâp pơhrăm ki thuơ̆t pơtăm, vei rong ‘long chĕh phe arabica ‘nâu vă jang đei plei lơ ăn kon pơlei. Pơgar chĕh phe nhôn đơ̆ng rŏng kơ jang hơdoi blŭh jing ‘lơ̆ng, plei ‘yăl, hơkâu tih păng đum rang. Nhôn đei trong jang hơdoi hăm Anih choh jang xa pơgơ̆r hơmet ming lơ pơgar chĕh phe kră yoa dôm pơgar chĕh phe kră âu oei tôch xă. 

-HTX jang cheh phe rơgŏh Măng Đen bơ̆ jang trong jang kiơ vă pơm hơtŏk kơjă chĕh phe tơ̆ tơring tơngiĕt? 

-Tơl: “Vă gơ̆h jang đei tơmam ‘lơ̆ng, tơdrong pơtăm, vei rong kŭm nhen hơdrĕng ot cheh phe kiơ̆ dôm hla ar hơgăt đơ̆ng teh đak, pơtih yoa nhen tơdrong Hơgăt 109 sơnăm 2018, Tơdrong hơgăt đơ̆ng Khul kơdră teh đak chih hơdăh găh choh jang xa hăm mơ̆r păng hơdai hăm ‘nŏh jĭ tơdrong hơgăt Việt Nam 11041 sơnăm 2017 chih hơdăh găh tơdrong pơtăm hăm mơ̆r. Kiơ̆ đơ̆ng noh vang lăng năng, tơchĕng hơlen dơ̆ng dôm tơdrong hơgăt đơ̆ng teh đak Mi, EU, Nhật Bản đei chih lơ̆m hla ar pơkăp păng lăng kiơ̆ tơdrong gơ̆h jang kiơ̆ đơ̆ng kon pơlei nhôn chih tơlĕch trong jang chĕh phe hăm mơ̆r ăn kơdih vă gơ̆h jang đei tơmam ‘lơ̆ng roi tơbăt ăn bơngai răt.” 

-Dôm unh hnam jang hơdoi pơtăm chĕh phe hăm mơ̆r mă lơ ‘nŏh jĭ kon pơlei kon kông. HTX pơm thoi yơ vă kon pơlei ƀônh hlôh vao, ƀônh ƀlŏk, ƀônh jang kiơ̆?

-Tơl: “Jang chĕh phe hăm mơ̆r mă tơpă ‘nei kŭm tơƀâp 1,2 tơdrong pơmat tat yoa đon hlôh vao đơ̆ng kon pơlei tam mă jrŭ găh jang hăm mơ̆r. Nơ̆r roi tơbăt kơđeh, rơđăh vă kon pơlei ƀônh hlôh ‘nŏh jĭ jang 5 ưh. Mă 1 ưh đei yoa dôm kơloăi pơgang sơdrông pơm ‘mê̆ ‘mach cham char păng pơrăm truh tơ̆ kon bơngai kŭm nhen cham char bri brăh. Mă 2 ưh đei yoa dôm kơloăi pơgang ‘ngiĕt sĭt kơtang. Mă 3 ưh đei yoa dôm kơloăi phŏng. Mă 4 ưh đei yoa dôm kơchơ̆t pơm ăn ‘long ƀônh bluh kŭm nhen kơchơ̆t vei lăng tơmam mưh sơ̆k, hơdrĕng ot chĕh phe. Păng mă tuch ‘nŏh ưh đei iŏk yoa tơmam ưh băt đơ̆ng yơ păng tơmam tơplih gen.”   

-Kŭm hăm tơmam jrăh jrai, tơdrong pơjing hơnăn ăn chĕh phe tơring tơngiĕt đei HTX năng kăl thoi yơ?    

-Tơl: “Hơnăn chĕh phe Cfé de Măng Đen nhôn dang ei oei hơnhăk tĕch tơ̆ ‘ngoăih ‘nŏh jĭ tơmam 100% arabica păng ot hrâu 60% arabica păng 40% robusta hai. Tơmam đơ̆ng nhôn pơm đei hơlen năng tôch ‘lơ̆ng păng pơm hăm kơmăy ot hơdrĕng lăp hăm tơdrong hơgăt tơmam rơgŏh ‘lơ̆ng ‘năi, pơtih gia nhen HACCP, mă loi jĭ nhôn kŭm đei Anih vei lăng tơmam pơchĕh rơgei ƀơk ăn mã tơmam bơih.” 

-Kŭm hăm tơgŭm găh hơdrĕch, jên jang, ki thuơ̆t jang, dôm unh hnam jang hơdoi vang pơtăm chĕh phe hăm mơ̆r hăm HTX oei chă phĕ plei đum ngăl. Ih hăm đei nơ̆r pơma kiơ găh tơdrong đei yoa đơ̆ng tơdrong tơplih iĕ âu hăm THX păng kon pơlei ưh?         

-Tơl: “Plei đum ưh jor sư ‘lơ̆ng ƀiơ̆, kơchơ̆t ‘lơ̆ng đơ̆ng chĕh phe lơ ƀiơ̆ kơna tĕch đei kơjă ƀiơ̆. Phĕ chĕh phe đum hơnhăk tĕch đei kơjă tĕch lơ hlŏh 2 ‘măng bơih. HTX nhôn pơkăp kla ăn mih ma duch nă 1 kĭ plei đum đơ̆ng 90% tŏk tơ̆ kơpal hăm kơjă lơ ƀiơ̆ 20% pơting hăm yă tĕch tơ̆ ‘ngoăih yoa thoi noh mă kon pơlei ƀôh đei yoa kơna ‘mĕh jang hơdoi. Lơ̆m trong jang đunh đai đơ̆ng nhôn, găh ning mônh kơnh đei lơ pơgar pơtăm hăm mơ̆r, jang đei chĕh phe rơgoh, atŭm hăm ‘nŏh chă pơtăm hơlam hloi bơ̆n ‘long pơgang vă hơtŏk iŏk yoa ăn kon pơlei lơ̆m dôm sơnăm blŭng. 

Lei a, bơnê kơ ih Tiến sỹ Choh jang xa Nguyễn Văn Vũ găh tơdrong pơma nuh âu hơ!