Pơgar dâu tây păng pro kreng iĕ, lơ̆m hnam pĕng kơ ‘nhŏng Bùi Việt Hà, tơ̆ thị trấn Măng Đen, apŭng Kon Plông, dêh char Kon Tum, prăt sơnăm đei tơmoi năm chă lăng ngôi păng răt tơmam. Hăm tơmam pro kreng, mĭnh sơnăm sư tĕch ăn anih tĕch mơdro dang 10 tấn. Oei dâu tây, găh lơ tĕch kơtă hơnih ăn tơmoi truh chă lăng ngôi.

“Tĕch ăn tơmoi chă năm lăng ngôi mă ưh kơ măh tĕch, Măng Đen dang ei tơmoi tơmang lăng đe sư ‘meh mơ̆t lơ̆m pơgar vă đe sư băt păng lăng ƀôh plei dâu yan âu tơ̆ tơm đe sư phĕ, kơjă gô păi ƀiơ̆ tŏ sĕt pơting hăm tơ̆ ‘ngoăih, mă lei đe sơđơ̆ng tơmam ‘lơ̆ng. ‘Nâu kŭm jing 1 trong vă gơ̆t jơ̆ng tơmoi.”

Tơring pơtăm ‘nhot, ƀum, plei Măng Đen – Kon Plông dang ei đei akŏp teh choh jang sa iŏk yua kơmăy kơmŏk ‘nao dang 266 ha. Ưh khan lăp iŏk yua hnam pĕng, hnam kơmĭl dăh mă iŏk yua kơmăy tơruih kơtoh, pruih, lơ bơngai jang pơgar tơ̆ Măng Đen hlôi iŏk yua kơmăy kơmŏk IoT vă jang kơdih lơ tơdrong lơ̆m pơm tơlĕch. Nhen hơp tak xăh ‘nhot, pơkao tơmang lăng hơdruh tơdăm Măng Đen, kŭm hăm tơdrong tơmơ̆t yua trong jang ki thuơ̆t pơm tơlĕch rơgoh, hơp tak xăh hlôi hơtŏk phần mềm păng iŏk yua dôm trong jang vei lăng đơ̆ng hơtăih kiơ̆ kơmăy tơruih kơdih. Mŏ Trần Thanh Huyền, kơdră vei lăng hơp tak xăh roi tơbăt:

“Hăm tơdrong iŏk yua kơmăy kơmŏk lơ̆m pơm tơlĕch păng mă loi ‘noh jĭ iŏk yua app lơ̆m tơdrong pơm tơlĕch ‘noh oh ƀôh hăm tơdrong vei lăng ‘noh tôch kơ ƀônh hloh păng hăm dôm buăl kŏng nhân ‘noh tơdrong iŏk tơdrong jang rim năr kŭm tôch kơ ƀônh, đe buăl lăp kăl mơ̆t app păng lăng đei dôm tơdrong jang.”

Kŭm hăm iŏk yua mŭk drăm, tơgŭm hơtŏk tơiung tơmang lăng, tơring choh jang sa kơmăy kơmŏk ‘nao Măng Đen oei jing hơnih tơƀôh dôm ki thuơ̆t ‘nao. Kon pơlei dôm hơdrĕch kon kông kơtă hơnih tơ̆ Kon Tum bơ̆jang lơ̆m dôm pơgar tơ̆ âu tŏk bŏk hlôh vao trong jang ‘nao, đơ̆ng noh gơh păr ang lơ̆m tơpôl. Mŏ Y Thị Ngọc Uyên, bơngai Ka Dong, thôn 4, apŭng Kon Rẫy, dêh char Kon Tum, bơ̆jang tơ̆ hơnih pơtăm sâm hro tơ̆ thị trấn Măng Đen, apŭng Kon Plông tơroi:

“Tơ̆ âu pơtăm lơ̆m dôm tơpu, tơ̆ hnam oh pơtăm hơla teh đĕch ah, tơ̆ âu sư đei kơmăy kơna sư tơruih đak kơdih. Oh hŏk đei ki thuơ̆t săy phŏng, pơm tơpu, kăt sơdrai, dơng.”

Hăm dôm jơnei hlôi đei tơƀôh hơdăh lơ̆m tơdrong iŏk yua kơmăy kơmŏk ‘nao lơ̆m choh jang sa, apŭng Kon Plong tơlĕch ăn tơdrong hơgăt truh sơnăm 2030 gô hơtŏk tơiung đei 7.700 ha ‘long rim sơnăm; 1.255 ha ‘long pơgang; 2.000 ha ‘long sa plei păng cheh phe…. Ƀok Võ Đình Tâm, phŏ kơdră anih Hơtŏk tơiung choh jang sa păng tơring tơrang apŭng Kon Plông roi tơbăt:

“Trong jang tơ̆ hơnăp kơnh ‘noh hơnơ̆ng krao hơvơn, sơng đei tơmơ̆t jên jang dôm anih mơdro sa, hơp tak xăh kŭm nhen grŭp jang hơdai vă hơtŏk tơiung choh jang sa kơmăy kơmŏk ‘nao. Vă tơlĕch jang đei yua kiơ̆ ‘meh vă tơ pă athei jang hơdai đơ̆ng dôm anih mơdro sa, hơp tak xăh mơ̆t jang hăm kon pơlei. Trong jang đơ̆ng apŭng ‘noh jĭ athei jang kiơ̆ kơjă, ưh kơ lê̆ pơm tơlĕch iĕ le.”

Dêh char Kon Tum dang ei đei 17.000 hecta ‘long pơtăm iŏk yua kơmăy mŏk ‘nao. ‘Ngoăih kơ tơring choh jang sa kơmăy kơmŏk ‘nao Măng Đen, dêh char Kon Tum tŏk bŏk hơtŏk tơiung choh jang sa kơmăy kơmŏk ‘nao tơ̆ apŭng Kon Plông, apŭng Đắk Hà păng apŭng Ngọc Hồi. Kơsô̆ kơơjă pơm tơlĕch choh jang sa rơgoh, choh jang sa kơmăy kơmŏk ‘nao kơ dêh char kŭm tŏk kiơ̆ rim sơnăm. Sơnăm 2021, kơsô̆ ‘nâu đei 17,16%. Sơnăm 2022 tŏk 19,4% păng sơnăm 2023 ‘noh 24,6%.

Bơngai chih găh tơdrong tơroi ou đei pơma dơnuh hăm ƀok Phạm Thanh, Kơdră chĕp pơgơ̆r Hơnih jang Kơtơ̆ng ang pơtho pơhrăm kơ Hơnih jang Pơtrut choh jang sa dêh char Kon Tum găh dôm tơdrong rơvơn, tơnap tap păng trong yak atŏk tơ iung choh jang sa jang kiơ̆ kmăi kmŏk hơgei lơ̆m khei năr kơnh.

-  Ƀok ăi, kiơ̆ kơ ih dôm tơdrong tơplih tơ̆ tơring mưh tơlĕch jang kiơ̆ trong jang choh jang sa jang kiơ̆ kmăi kmŏk hơgei ‘noh lơ liơ?

- Ƀok Phạm Thanh: Kiơ̆ kơ inh ƀôh hlôi iŏk đei jơnei lơ̆m hloh pơđăm sơnăm ou ki lơlou: mă blŭng ‘noh pơm tơplih jơhngơ̆m đon tơchĕng, trong jang sa kơ kon pơlei, tơdrong mă ‘noh kiơ̆ kơ ĭnh ƀôh tơplih hơdăh hloh ‘noh kon pơlei băt găh choh jang sa kiơ̆ kmăi kmŏk hơgei păng jing hơnih ăn rim tơring tơrang năm chă lăng hŏk pơhrăm, băt găh tơmam drăm ‘nao, tơplih hloi lơ̆m jơhngơ̆m đon tơchĕng trong jang đơ̆ng kang ƀô̆ dơ̆ng văi. Mă ƀar dơ̆ng ‘noh pơjing đei tơmam drăm ‘nao ăn tơpôl. Mă pêng dơ̆ng ‘noh pơjing đei khul kŏng nhân jang hơgei, hlôh vao găh choh jang sa jang kiơ̆ kmăi kmŏk hơgei. jei kiơ̆ đơ̆ng noh tơgŭm ăn tơplih ‘nao trong choh jang sa lơ̆m tơring. Kiơ̆ kơ ĭnh ƀôh tôch kơ lơ, dang ei kon pơlei kon kông jei băt chă tơruih 'long pơtăm hăm đing kơtoh đak, băt pơtăm ‘long, băt tuh mơ̆r prôi phŏng, vei lăng năng tông ‘long pơtăm.

- Ĭ ah, tơdrong rơvơn păng iŏk đei hlôi ƀôh hơdăh, mă lei rŏ năng oei ƀôh rim trong jang choh jang sa jang kiơ̆ kmăi kmŏk ‘nao lơ̆m dêh char kơƀăh kơƀôch, tim mă tơgăl. Kiơ̆ kơ ih, kơ yuơ tơdrong yă kiơ?

- Ƀok Phạm Thanh: Tơdrong đei ‘noh oei tôch kơ lơ, oei tôch kơ să, mă lei jei oei đei lơ tơdrong găn ga. Mă blŭng, kon jên tơmơ̆t jang oei tŏ sĕt, mĭnh ƀar tơring nhôn năm pơtho ăn kon pơlei jang kiơ̆ tơruih đak kơtoh mă lei ŭnh hơyuh dăng truh tơ̆ pơlei pơla ư̆h kơ jăng păng tơdăh iŏk yua hăm kmăi đôh lei ưh kơ kĕ. Mă ƀar dơ̆ng ‘noh găh gre chơ kmăi kmŏk truh ‘noh ưh kơ gơ̆h kơ yuơ trong lơ̆m pơlei iĕ păng tơdrong choh jang sa ưh kơ akŏm mĭnh ƀôt să dơ̆ng păng mĭnh păh dơ̆ng kon pơlei tim gan lui, chă lăng ‘noh hơ iă tơpă mơ̆n, mă lei mưh iung jang kiơ̆ trong jang sa kiơ jơ ‘năr, kiơ̆ chăl hle lei tim gan kĕ, kơna tơdrong mă ‘noh jei tôch mơmat tat ăn jang kiơ̆ kmăi kmŏk hơgei văi. 

- Găh hơnih jang, gô đei dôm tơdrong hơdrin lơ liơ vă hơmet pơ ‘lơ̆ng dôm tơdrong tơhlăk tơhlĭn nhen ih hlôi tơroi ‘noh?

- Ƀok Phạm Thanh: Hăm hơnăp jang ‘noh Hơnih pơtrŭt choh jang sa akŏm tơ iung pơjing rim tơdrong jang lăng truh pơtrŭt choh jang sa găh choh jang sa jang kiơ̆ kmăi kmŏk hơgei. Lơ̆m noh akŏm lơ̆m tơdrong tơruih đak, găh trong vei lăng păng rim trong jang găh kih thuơ̆t vă kon pơlei băt. Păng mă kăl hloh ‘noh rim hơnih jang pơlong năng hơdrol vă kon pơlei hŏk kiơ̆. Tơchĕng hơlou lơ̆m minh apŭng gô pơjing minh hơnih jang hơdrol vă iung jang păng đơ̆ng mă noh kon pơlei hŏk pơhrăm, jang kiơ̆ păng tơdrong kăl hloh hăm kon pơlei choh jang sa ‘noh hŏk pơhrăm dih băl, kon pơlei choh jang sa kăl kơdih iung jang păng atŏk tơ iung kơjăp ‘lơ̆ng ‘moi kiơ̆ đei rơvơn ‘noh teh đak hlôi tơgŭm djru.

- Kiơ̆ kơ ih, vă atŏk tơ iung choh jang sa jang kiơ̆ kmăi kmŏk hơgei tơgăl hăm tơdrong đei, gơ̆h jang kơ tơring ‘noh dêh char kăl đei dôm trong jang tơgŭm djru lơ liơ hŏ ƀok?

- Ƀok Phạm Thanh: Găh tơdrong bơ̆ jang teh đak vei lăng mă blŭng ‘noh kăl đei minh trong pơprŏ jang đunh đai, kơjăp ‘lơ̆ng vă atŏk tơ iung choh jang sa kmăi kmŏk hơgei; Mă ƀar teh đak kăl tơmơ̆t jên jang găh kmăi kmŏk kơtơ̆ng ang, ŭnh hơyuh, găh tơgŭm djru groi teh adoi nhen trong nơnăm yak năm tơ̆ mir pơgar choh jang sa oei tôch kơ lơ tơdrong tơnap tap, tim mă hơvơn đei tơmơ̆t jang lơ, ‘noh jing tơdrong tơhlăk tơhlĭn kơtang; Mă pêng dơ̆ng ‘noh kăl akŏm lơ̆m pơtho pơhrăm ăn kon pơlei hăm trong pơih lăm pơtho tơbăt vă kon pơlei băt hlôh ƀôh nhên dôm trong jang; Mă puăn dơ̆ng ‘noh kăl sơkơ̆t hơdăh păng tơ iung pơjing hơnăn ăn rim tơmam drăm lơ̆m dêh char Kon Tum vă gơ̆h chă tĕch mơdro ou to sơđơ̆ng.

- Ĭ ah, bơnê kơ ih hơ!