Dang ei tơ̆ Đăk Lăk pơma adrô̆, dôm dêh char Tây Nguyên pơma atŭm, teh pơtăm sâu riêng tŏk bŏk oei tŏk xă tenh, tơgar hloi dôm tơring teh pơtăm kaphê, ‘long pơtăm pran tơ̆ tơring. Lơ teh pơtăm hrau, ka phê đơ̆ng ‘long pơtăm dơnơm hlôi jing ‘long pơtăm hrau, phŏ noh ƀơm rô̆ hŭt lê̆ hloi, pơjuă hli truh tơdrong pơkăp vă choh jang xa kăp gĭt âu, atŭm hăm noh adoi hơtŏk tơdrong răm hăm tơdrong pran ‘nao ‘noh sâu riêng.

Thĭ xăh Buôn Hồ jing minh lơ̆m dôm tơring pơm jang đei pơkăp găh teh pơtăm kaphê Buôn Ma Thuột. Kaphê tơring teh âu đei đe ư-ang đơ̆ng adrol kơ yaih phŏng kơyuơ đei pơtăm tơ̆ teh gô bazan giơ̆ng ‘lơ̆ng, tơ̆ anih kơjung đơ̆ng 600 truh 700 met jô̆ đơ̆ng anih tơmăn đak dơxĭ. Mă lei dang ei, kaphê tơ̆ âu hlôi kue kêp hloh pơtêng hăm sâu riêng. Tơ̆ minh ƀả phương lơ̆m thĭ xăh, sâu riêng hlôi tơgar hloh kơ kaphê. Ƀok Nguyễn Văn Thanh, bơngai đei jê̆ 1000 tơm sâu riêng tơ̆ phương An Bình ăn tơbăt, mă blŭng ƀok pơtăm hrau sâu riêng hăm kaphê, mă lei kơjă mŭk drăm pơyua hloh, noh ƀok tenh kuawng phă hŭt lê̆ kaphê. ‘Nhŏng oh ƀok Thanh adoi hŏk ƀoi kiơ̆ ƀok găh trong jang âu, koh hŭt lê̆ tơm kaphê vă pơtăm hơdrô̆ sâu riêng: Mă blŭng noh inh pơtăm sâu riêng hrau hăm kaphê. 4 xơnăm mă blŭng, inh iŏk yua kaphê vă iŏk kơnong rong đunh. Mă lei truh xơnăm mă 5, sâu riêng đei yua lơ hloh noh inh phă pơgoh kaphê. Găh hnam ƀok Thuỷ pơm thoi noh adoi ‘lơ̆ng, noh phă pơgoh kaphê đơ̆ng blŭng vă pơtăm sâu riêng.

Minh tơring tơm kaphê nai tơ̆ Đăk Lăk noh Krông Păc, tơm kaphê adoi hiong anih dơ̆ng dơnơm kơlih teh pơtăm sâu riêng tŏk tôch tenh. Kaphê tơ̆ âu, đơ̆ng ‘long pơtăm dơnơm, dang ei nhen lĕ jing ‘long pơtăm hrau đĕch bơih. Lơ teh pơtăm hlôi ƀơm sâu riêng pơdơ̆l hloi. Tơdrong luh lăh pơtăm sâu riêng lơ̆m teh pơtăm kaphê, đơ̆ng rŏng kơ noh phă hŭt kaphê ăh mă sâu riêng vơ̆ giơ̆ng, hlôi lang xă đơ̆ng xăh Ea Yông truh dôm xăh Ea Kênh, Ea Knuêch păng Hòa Đông. Ƀok Nguyễn Xuân Quang, thôn Tân Hòa 2, xăh Ea Knuếc, jing bơngai ‘nao pơtăm 200 tơm sâu riêng lơ̆m 1,2 ha teh kaphê ăn tơbăt: Kon pơlei dang ei adrô̆ kơchĕng truh sâu riêng đĕch: “Dang ei hơdrô̆ đei tơm kaphê păng tơm sâu riêng đĕch, mă tơm kaphê noh đei yua tŏ xĕt hloh pă đei dôm yơ. Tơ̆ anăp ƀôh sâu riêng đei kơjă hloh noh ba pơtăm đĕch yơh, oei kơjă ning mônh kơnh thoi yơ noh tươ đĕch”

Hăm bơngai jang mir Lâm Đồng, mă pơm juăt hăm tơm sâu riêng klui hloh kơ Đăk Lăk, mă lei ‘long pơtăm âu adoi oei tŏk kơtang tơ̆ dôm tơring teh kaphê pran, nhen Di Linh, Đức Trọng, Lâm Hà. Bơngai jang mir Nguyễn Văn Trung, tơ̆ xăh Đinh Trang Hòa, apŭng Di Linh ăn tơbăt: “Dang ei kon pơlei bu bu kŭm thoi ăi, bơngai jang mir nhôn ƀôh bơngai âu bơngai to pơtăm sâu riêng, đei yua lơ noh pơtăm ƀoi kiơ̆ đĕch, năm tơ̆ yơ adoi ƀôh sâu riêng ngăl”

Kiơ̆ kơ ƀok Nguyễn Nam Hải, Kơdră Jơnŭm jang kaphê kakao Việt Nam, tơdrong mă teh pơtăm sâu riêng tŏk să tenh, tơgar hloi teh pơtăm kaphê gô đei 2 tơdrong răm tih, noh jing pơm ăn dôm kơsô̆ chih pơkăp ưh đei trŏ hơdăh, đơ̆ng noh dôm trong pơkăp vă jang hơtŏk hăm 2 tơdrong jang âu ưh đei trŏ ƀlep bơih. ‘Nguaih kơ noh, tơmam kaphê tơ̆ dôm tơring kaphê giơ̆ng pran hloh kơ teh đak bơ̆n noh tơjur, pơrăm truh hơnăn pơkăp adrol. Ƀok Nguyễn Nam Hải ăn tơbăt: “Dang ei dôm tơring athei đei pơkă hơdăh găh teh pơtăm ‘long xa plei noh dôm yơ. Kơsô̆ chih akŏm athei mă hơdăh, ưh kơsĭ kiơ̆ tơdrong chih akŏm nhen adrol ki, kaphê noh athei chih găh kaphê, mă lei tơpă noh kon pơlei tơplih pơtăm hơdrĕch ‘long pơtăm nai bơih”.

Hơgăt teh sâu riêng tŏk bŏk lang să tĕnh koăng tơ̆ Đak Lăk păng Lâm Đồng. Vă ƀôh hơdăh dôm tơdrong long tŏk bŏk pơlăp ăn păng đei trong hơmet pơ ‘lơ̆ng trŏ lăp, nhôn đei ‘măng pơma dơnuh hăm tiến sĩ Đặng Bá Đàn, chĕp pơgơ̆r Hơnih bơ̆ jang Nam trung bộ păng Tây Nguyên, Hơnih tơm pơtrŭt choh jang sa Teh đak.

- Tiến sĩ ăi, ‘ngoăih Đak Lăk, Lâm Đồng, tơ̆ rim tơring anai kơ Tây Nguyên păng tơring tơjê̆, ‘nŏh hơgăt teh pơtăm sâu riêng tŏk bŏk atŏk tơ iung lơ liơ?

-Tiến sĩ Đặng Bá Đàn tơl: Pơ đĭ tơring tơmăn tơtil hăm Đak Lăk, tơtil hăm Lâm Đồng, nhen tơ̆ Khánh Hòa adoi tŏk bŏk lang să ưh khan lăp hơdrô̆ tơ̆ tơring Tây Nguyên đĕch ôh. Tơ̆ mĭnh ƀar tơring, kiơ̆ hla bơar chih tơbăt tơdrong jang 'nŏh hlôi lang să hloh 1.000 hecta, să hloh đơ̆ng 5000 truh 6.000. Mă tơpă lơ̆m kon pơlei oei să hloh dơ̆ng. Truh hloi tơ̆ dôm tơring mă nhôn hơlen, pơtih gia rim tơring groi tơ̆ Kon Tum nhen tơ̆ tơring Ngã ba Đông Dương, ‘noh sâu riêng jei đei pơtăm tơ̆ au mơ̆n.

- Mưh lei tơdrong tŏk kơtang lang să găh hơgăt teh lơ loh hăm đei tơdrong hơmơt yă kiơ ưh tiến sĩ?

-Tiến sĩ Đặng Bá Đàn tơl:  Hơgăt teh pơtăm lang să ‘nŏh đei dôm tơdrong nhen tơ̆ hơla au: Mă mĭnh ‘nŏh pơjei hăm rim ‘long pơtăm anai, pơm hloh tơdrong pơ prŏ rŏ năng ưh kơ jor ôh. Mưh pơtăm sầu riêng bơih lei ưh kơ jor bŭch hŭt pơ đĭ bơ̆n tiu, chehphe. Găh ‘long sâu riêng ‘noh jĭ kăl chă pơtăm hơdrô̆ hăp kơna hăp gô pơm kơnê̆ truh tơdrong găh đak, mă ƀar dơ̆ng tơdăh iok yua lơ phŏng păng pơgang sơdrông mư̆h lei gô pơm kơnê̆ truh cham char, pơm ăn kơ teh ưh kơ jing ‘lơ̆ng. Kiơ̆ đơ̆ng rŏng ‘noh dơ̆ng rim teh đak tăp dăr bơ̆n jei tŏk bŏk pơtăm lơ ‘long sâu riêng nhen Lào, Campuchia, Trung Quốc… kơna bơ̆n kăl đei tơdra hơdrol vă kon pơlei hlôh vao vă đe sư lang să chă pơtăm păh ai vă tĕch mơdro hlot đech. Đơ̆ng rŏng ‘noh dơ̆ng, lơ̆m atŏk tơ iung lang să sâu riêng jing kơ loăi ‘long pơtăm akŏm đum lơ̆m khei 5, khei 6, khei 7, khei 8 păng mưh đum hrơ̆p mĭnh ‘măng lơ loh, mư̆h tĕch mơdro ưh kơ jăh hlot lei ưh kơjur pơm ăn kơjă tơjur, kơ yuơ bơ̆n tim mă hơmet ăn tom tơdrong pơm tơlĕch tơmam drăm păng logistic.

- Găh tơdrong sơdrông pơrang pơrăm, hăm roi kơtang mưh hơgăt teh pởăm roi să tĕnh koăng lơ loh, hŏ  tiến sĩ?

-Tiến sĩ Đặng Bá Đàn tơl: Găh tơdrong tơm pơm ăn đei sơdrông pơrang pơrăm ‘nŏh lơ lau: Mưh hơgăt teh pơtăm oei iĕ ‘nŏh tim mă lei, mă lei mư̆h lang să lei ưh kơ jor ôh. Kơ yuơ pơm ăn cham char pă hơtŏ hơnơ̆ng kơna đei ƀôh bơ̆n sơdrông pơrang hle pơrăm. Hloh dơ̆ng, ‘long sâu riêng ‘nŏh jing kơ loăi ‘long đei lơ sơdrông pơrang pơrăm dơ̆ng. Lơ̆m au đei pơrang so tơnap mă hơmet kĕ nhen pơrang lôch koăng kơ yuơ pơmau phitopthora, kĕ tơpoh lang să tĕnh koăng truh hăm ‘long pơtăm anai nhen tiu, ksu. Tơdrong hơmơt tơt mă ƀar ‘nŏh đei ƀôh sơdrông pơrang hle, mă kăl dôm pơrang kơ yuơ sơmach virus pơm ăn. Pơtih gia nhen tơdrong ‘long sâu riêng lôch tơ̆ Krông pach sơnăm 2018, kiơ̆ đơ̆ng Hơnih vei lăng ‘long pơtăm ƀôh ‘nŏh jĭ kơ yuơ mĭnh kơ loăi pơmau pơnhul hle ưh khan hlôi đei đơ̆ng sơ̆. ‘Nau dôm nơ̆r tơbăt ăn tôch kơtang hăm kon pơlei choh jang sa. Kơ yuơ lơ loh kơna bơ̆n chă pơtăm sâu riêng păh ai hơtŏ hơnơ̆ng hăm ‘long pơtăm anai vă atok đei kơ ep lep ler pơrăm pơrang, dơdrông, ưh kơ gơ̆h chă pơtăm ngăl sâu riêng mă lei kăl chă pơtăm hrau hăm ‘long pơtăm anai hloi. Kơ yuơ yan au ‘long pơtăm hơdrô̆ hăp lei ưh kơ kĕ krơ̆ng hăm dôm tơdrong tơplih kơ cham char ôh.

- Tơ̆ lơ tơring pơtăm chehphe joăt joe kơ Tây Nguyên, ‘long sâu riêng tŏk bok đei pơtăm hrau kơtang păng roi năr roi tơplih đơ̆ng chehphe. Tơdrong mă au pơm ăn Tây Nguyên chă rơih tơnap tap ‘nŏh rơ̆ih pơtăm chehphe dăh mă rơih pơtăm sâu riêng tĕch măt iŏk yua lơ. Kiơ̆ kơ Tiến sĩ tơdrong ‘nau lơ liơ?

-Tiến sĩ Đặng Bá Đàn tơl:  Kiơ̆ trong jang đơ̆ng Hơnih tơm ‘noh chehphe oei jing ‘long pơtăm tơm hloh hăm hơgăt teh pơtăm truh 700.000 ha, đei tơmam drăm tĕch mơdro tơ̆ kơ hrĕng teh đak. Bơ̆n hlôi đei trong jang vei lăng, pơm tơlĕch, logistics tôch kơ ‘lơ̆ng, gơh hơgei. Ưh kơ băt dôm yơ kon pơlei hlôi jang hơdoi hăm rim hơnih mơdro sa, hăm rim hơnih hnam kmăi pơm tơlĕch tơmam drăm păng rim hơnih choh jang sa kơjăp ‘lơ̆ng đơ̆ng sơ̆ bơih. Kơ yuơ lơ loh bơ̆n kăl hơlen truh tơdrong pơtăm sâu riêng mă lei oei pơm pơrăm hơgăt teh chehphe. Tơdrong mă au, lơ̆m nơ̆r pơtho tơbăt đơ̆ng Hơnih tơm vei lăng Choh jang sa, sâu riêng oei jing ‘long pơtăm hrau hăm chehphe dang 50 truh 60 sơnơm lơ̆m 1 ha ưh khan đei nơ̆r tơbăt kơchăng pơtăm ngăl hăp. Mă lei hrei au hăm tơdrong ‘mĕh vă kơtang đơ̆ng hơnih tĕch răt, kơjă tŏk măt, kon pơlei choh jang sa gơ̆h chă pơtăm lơ ƀiơ̆, mă lei kăl vei lăng năng tông ‘lơ̆ng chehphe. Adoi vei kơjăp đei pơ đi chehphe păng sâu riêng jei pơm dă ƀiơ̆ hiong răm lơ̆m tơdrong jang sa iŏk đei. Găh trong jang kih thuơ̆t păng đei plei lơ dôm yơ ‘noh nhôn hlôi chă hơlen hơdăh đơ̆ng đunh bơih, hlŏh 15 sơnăm hơdrol au ki. Đơ̆ng noh truh dang ei, đơ̆ng rŏng 15-20 sơnăm, plei sâu riêng păng chehphe oei sơđơ̆ng hơnơ̆ng lơ̆m hơgăt tĕh pơtăm hrau đơ̆ng 50 truh 60 dơnơm sâu riêng lơ̆m 1 ha chehphe.

- Tơdrong pơjei dih băl sâu riêng chehphe oei đei mĭnh tơdrong anai dơ̆ng, ‘noh rim tơring păng kon pơlei choh jang sa tơtăm akhan, chă pơtăm sâu riêng lơ̆m mir pơgar chehphe ‘nŏh tĕch mơdro ưh kơ gan hlot pơtêng hăm pơtăm ngăl hăp, kơ yuơ đe sư akhan chă pơtăm ngăl hăp ‘nŏh đei ƀơk ăn mã kơsô̆ tơring pơtăm vă gơ̆h tĕch mơdro tơ̆ teh đak đe? Tơdrong mă au kăl hơmet lơ liơ hŏ tiến sĩ?

-Tiến sĩ Đặng Bá Đàn tơl:  Mă tơpă ‘nŏh rim teh đak jei đei ‘long pơtăm phara dih băl ngăl. Păng tơ̆ rim teh đak au đe sư tơtăm ‘nŏh pơtăm hrau lei hăm vei lăng kĕ pơrang sơdrông pơtăm đơ̆ng ‘long pơtăm anai năm tơ̆ ‘long sâu riêng dăh mă ưh. Mălei tơ̆ teh đak bơ̆n tim mă chă tơchĕng hơlen truh tơdrong ‘nau. Hơdrol au ki chă tơchĕng hơlen găh tơm ‘nŏh pơm tơjur tơdrong pơm kơnê̆ ăn cham char păng tơdrong iŏk đei mŭk drăm đĕch, tim mă lăng truh tơdrong kăl vă pơm mã kơsô̆ tơring pơtăm nhen lĕ dang ei, mă đơ̆ng yan au ‘nŏh mưh pơtăm hrau chehphe hăm sâu riêng ‘nŏh dôm pơrang hli hlơt hoei chă tơpoh lang să dih băl ră. Lơ̆m au lăp hơdrô̆ mĭnh ƀar pơrang nhen pơram găm ‘nŏh đei tơpoh, mă lei găh pơrang găm ‘nŏh bơ̆n kĕ pơlôch hăp hăm trong pruih mĭnh ƀar pơgang sinh hŏk, hoei pơm kơnê̆ truh tơdrong ‘lơ̆ng kơ sâu riêng. ‘nau jing tơdrong kăl hloh mă rim hơnih bơ̆ jang chă tơchĕng hơlen găh Hơnih tơm vei lăng Choh jang sa kăl hơnơ̆ng iung jang pơkeh. Vă pơm lơ liơ mĭnh păh đei rơvơn tĕch mơdro sâu riêng tơ̆ teh đak đe adoi gơh vei kơjăp tơdrong jang pơtăm hrau.

- Lei ah bơnê kơ ih tiến sĩ Đặng Bá Đàn.