Dôm năr tŏk bŏk khei 2, pơgar tiu 1500 tŏ jrăng kơ ŭnh hnam yă Mai Thị Quế, Thôn 2, xăh Tân Bình, apŭng Đăk Đoa, hơnơ̆ng lơ̆m tơdrong hăt hot phĕ iŏk. Yă Quế tơbăt, athei thuê truh 5 ‘nu bơ ngai phĕ hơnơ̆ng pơđĭ giĕng ‘mơ̆i đang pơgar âu kơna jên tôch kơ lơ. Mă lei, gơnang đơ̆ng tơgĕch yua tôch ai dôm tơmam đĭ ưh pă yua vă pơm mơ̆r, ŭnh hnam oei vei sơđơ̆ng akŏp jên tơ̆ kơ sô̆ păh lăp, jang sa oei đei lơi: “Hnam nhôn jang hăm mơ̆r rơgoh nhen pơkao dur yuăn, ƀơ đum hŭt găr, prit đum, hmok tơmam pơm đak kho, ĭch rơmo hơdrih. U lơ̆m dang 3 khei ‘noh iŏk săy ăn kơ tiu. Ưh kơ yua pơgang hoă hŏk, pơgar tiu jing ‘lơ̆ng, sơnăm hơ yơ kŭm iŏk đei plei. Tiu đei iŏk ‘noh kơjăp, chhôk hơiă.”

Dôm sơnăm tơ jê̆ âu, tiu Gia Lai tơjur lơ pơtêng hăm khei ‘năr sơnăm 2015-2017, mă lei plei ‘lơ̆ng lơ. Ƀok Lê Công Nguyên, tơ ‘ngla anih răt iŏk tiu tơ̆ xăh Tân Bình, apŭng Đăk Đoa tơbăt, tơdrong ‘nâu đei yua ăn pơđĭ kon pơlei jang chŭn mir, anih jang mơdro sa păng anih jang tiu pơma atŭm: “Găr tiu ‘lơ̆ng lơ ƀiơ̆ ‘noh kơjă đei lơ ƀiơ̆. Tơmam ‘lơ̆ng đei hơtŏk ‘noh bơ ngai răt iŏk gô lơ ƀiơ̆, tĕch ăn anih tĕch mơdro đei kơjă măk ƀiơ̆. Đe băt tiu bơ̆n ‘lơ̆ng, đe gô năm vă răt iŏk.”

Hrei ‘nâu, akŏp teh tiu tơ̆ dêh char Gia Lai ‘noh hloh 13.500 hektar, akŏm găh lơ tơ̆ dôm apŭng Chư Sê, Đăk Đoa, Chư Prông, Chư Pưh, Ia Grai,... Ƀok Lê Tấn Hùng- Phŏ Kơdră anih vei lăng găh choh jang sa păng hơtŏk tơiung tơring tơrang apŭng Đăk Đoa tơbăt, dang 3 sơnam kơ âu, teh tiu tơ̆ tơring đei vei sơđơ̆ng hloh 2000 hek tar, lăp hăm trong tơlĕch jang kơ apŭng. Hơdai hăm, tơdrong pơtăm tiu hlôi đei tơplih ‘lơ̆ng, tơpih răh jing trong pơtăm săy mơ̆r păng pơtăm lơ pơgar ‘long. Tơdrong jang hơdai pơm tơlĕch tiu đei pơkăp ‘lơ̆ng păng jang hơdai tiu tơmam, kŭm roi ‘năr roi đei pơih să. Pơyan tiu 2023 tơ̆ apŭng hlôi đei 1,2 tơdrong jang hơdai đei xă truh 50 hek tar. Ƀok Lê Tấn Hùng tơbăt: “Khei ‘năr âu ki, apŭng Đak Đoa hlôi pơtho tơtă păng tơƀôh trong ăn kon pơlei pơtăm tiu kiơ̆ trong kơjăp. Kon pơlei hlôi pơm tơlĕch rơgoh, kơjăp. Vă đĭ đăng ưh pă đei bu pơ tăm xăy phŏng hoă hŏk vă hơ tŏk plei ‘yăl, vă vei sơ đơ̆ng anih tĕch, pơm lăp hăm ‘meh vă răt iŏk đơ̆ng anih jang mơdro sa.”

Nao âu, tơ̆ pơlei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Dak Lak, Jơnŭm jang tiu Việt Nam pơgơ̆r Hop akŏm apŭng plĕnh teh găh tơdrong jang tơmam tiu Việt Nam. ‘Nâu jĭ ‘măng vă dôm bơngai pơtăm, pơm tơlĕch păng tĕch tiu tơ̆ teh đak đe pơma dơnuh tơdrong hlôh vao, tơroi tơdrong kơtơ̆ng ang păng dôm tơdrong mơmat tat, tơhlăk tơhlĭn, tơlĕch ăn dôm trong jang hơmet ‘lơ̆ng vă pơtrŭt hơtŏk tơiung tơdrong jang tiu lơ̆m apŭng plĕnh teh. Tơ̆ hop akŏm, yă Hoàng Thị Liên, Kơdră Jơnŭm jang tiu Việt Nam tơbăt, ‘meh vă ‘lơ̆ng đơ̆ng dôm anih tĕch mơdro răt tơmơ̆t roi ‘năr roi hơlen. Yua thoi noh, vă vei sơđơ̆ng đei kơjă tơmam, hơtŏk tơdrong ‘lơ̆ng hlôi jing kăl hloh. Tơdrong ‘nâu kăl đei tơdrong bơngơ̆t truh gĭt kăl đơ̆ng anih vei lăng choh jang sa păng dôm bơngai vang jang tĕch mơdro: “Ling lang kăl kơ jang hơdai kơjăp đơ̆ng bơngai tĕch tơlĕch, bơngai pơm tơlĕch đơ̆ng Việt Nam bơ̆ jang hơdai kơjăp hăm bơngai pơm tơlĕch kơtă ‘noh kon pơlei jang chŭn mir. Lei jang đei thoi yơ, pơm lăp ăn anih tĕch mơdro đei dôm yơ ‘noh tơdrong ‘noh kăl kơ đei tơdrong mơ̆t jang đơ̆ng anih mơdro sa, đơ̆ng dôm bơngai pơm tơlĕch, đơ̆ng dôm bơngai tĕch tơ̆ teh đak đe yua kơ dôm bơngai tĕch tơ̆ teh đak đe ‘noh dôm bơngai năm răt dôm tơmam đơ̆ng kon pơlei choh jang sa vă tĕch ăn anih tĕch mơdro ‘noh đe gô kăl kơ tơƀôh trong jang tĕch mơdro đơ̆ng ‘noh đe gô vih hơlơ̆k dơ̆ng tơ ƀôh trong vă jang ăn kon pơlei jang chŭn mir. Tơdrong ‘nâu 1 păh ‘noh hơdrin đơ̆ng anih jang mơdro sa mă lei kŭm kăl tơdrong jang hơdai đơ̆ng kon pơlei jang chŭn mir.”

Ƀok Vũ Bá Phú, Kơdră chĕp kơ̆l Anih pơtrŭt mơdro sa Anih tơm vei lăng găh kơmăy kơmŏk mơdro sa tơbăt, Việt Nam dang ei oei jing teh đak tĕch tơ̆ teh đak đe jô̆ pơhlom đei 220 rơbâu tấn, đei truh 55% akŏp tơmam tiu lơ̆m apŭng plĕnh teh. Mă lei, vă dôm tơmam tiu đơ̆ng Việt Nam sơkơ̆t đei anih dơ̆ng đơ̆ng kơ dih lơ̆m anih tĕch mơdro apŭng plĕnh teh 1 trong kơjăp, anih jang tiu oei tôch kơ lơ tơdrong athei jang: “Mă mônh ‘noh jĭ hơtŏk tơdrong akŏm ‘lơ̆ng kiơ̆ dôm tơdrong hơgăt ‘lơ̆ng apŭng plĕnh teh mă loi ‘noh jĭ găh dôm tơdrong nhen rơkăh kơ sô̆ pơgang hoă hŏk, dôm tơdrong hơgăt pơm tơlĕch kơjăp găh mŭk drăm, tơpôl, cham char. Mă ƀar ‘noh jĭ tơmơ̆t yua dôm kơmăy kơmŏk vei lăng pơm tơlĕch, tơchă ƀôh păng tơgoăt hơdai tơmoi răt tơmam vă iŏk yua dôm tơdrong jang ‘noh ăn tơdrong maketing. Mă 3 ‘noh tơƀôh dơ̆ng trong jang pơjing dơ̆ng um rup hơtŏk loi dơ̆ng tơdrong đei măt 1 trong ‘lơ̆ng tơ̆ dôm anih tĕch mơdro tơm, đei tơdrong jang hơdăh păng pơtŏ đei iŏk yua hơdăh găh hơtŏk tơiung tơmam ‘nao mơ̆t lơ̆m dôm anih tĕch mơdro gĭt kăl”.