VOV4.Bahnar - Dak Lak jing minh lơ\m dôm tơring pơtăm lơ cà phê hloh tơ\ Việt Nam hăm lơ hơnăn đei băt truh lơ\m teh đak bơ\n păng lơ\m apu\ng plenh teh. Mă lei, đei minh tơdrong dang ei noh jing trong pơm jang, vei lăng ‘long pơtăm đơ\ng bngai pơtăm cà phê duh tam mă đei tơplih lơ; trong chă rei hdre\ch tam mă tro\ [lep, hơgăt cà phê kră ato\k lơ. Tơdrong vei lăng păng yua pho\ng ưh kơ đei tro\ [lep, ưh kơ đei io\k yua lơ pơhoach kon jên păng mu\k drăm dơ\ng.

Unh hnam [ok Trần Mỹ oei tơ\ xăh Hòa Thuận, plei tơm Buôn Ma Thuột đei 1 hecta teh pơtăm cà phê đơ\ng xơnăm 1990. Đơ\ng ro\ng kơ khei năr choh jang păng io\k yua, pơgar cà phê roi năr roi kră păng ưh kơ gan đei plei, [ok hlôi tuh pho\ng mă lei tơdrong io\k yua ưh kơ đei nhen ‘meh vă. Truh ăh xơnăm 2007, unh hnam [ok choh hơmet pơtăm tơ ‘măl dơ\ng, io\k hdre\ch ‘nao păng io\k yau trong jang ‘nao kiơ\ pơtho đơ\ng dôm bngai jang khoa ho\k. Lơ\m tơdrong vei lăng păng tuh pho\ng, pơtăm kơ tơre\k yua pho\ng vô cơ nhen adrol ki noh [ok hơto\k yua lơ kơloăi pho\ng hữu cơ, io\k yua dôm tơmam djăh hlôi đei nhen hla cà phê, kơđoh cà phê, kơđoh tơh uh bu\k păng tuh klu\ ăh tơm cà phê. Đơ\ng ro\ng hloh 7 xơnăm vih pơtăm tơ ‘măl păng choh jang kiơ\ trong ‘nao, pơgar cà phê kơ unh hnam [ok ato\k giơ\ng xđơ\ng. Đơ\ng ro\ng ‘măng tuh pho\ng tơje# âu hloh, dang ei pơgar cà phê [ok to\k bo\k giơ\ng ‘lơ\ng. {ok Trần Mỹ tơroi: “Cà phê noh pơtăm tuh pho\ng minh khei kơ âu đe\ch, inh tơtă tuh pho\ng sinh noh mă lơ, hăm hữu cơ dơ\ng. Oei pho\ng vi sinh hăm pho\ng vô cơ noh inh pă đei tuh bơih, tuh ră mă lei to\ xe\t đe\ch. ‘Nao tuh đunh kơ âu minh khei lăng hăp tơplih pha hloi lah”.

Pha hăm unh hnam [ok Trần Mỹ, unh hnam [ok Nguyễn Văn Việt tơ\ thị trấn Ea Drăng, apu\ng Ea Hleo noh vei lăng păng tuh pho\ng ăn tơm cà phê kiơ\ trong yua lơ pho\ng vô cơ, pho\ng lu\k lơ\k. {ok Việt akhan, yua dôm kơloăi pho\ng lu\k lơ\k noh hiôk hloh, [ônh yua, đe pơm tơle\ch lơ păng đei pơtho hơdăh tro\ [lep hăm tơdrong kăl kơ tơm kiơ\ pơyan noh ưh kơ đei pơngơ\t kiơ găh tơdrong ưh kơ đei hơto\ kơchơ\t ‘lơ\ng. {ok Nguyễn Văn Việt tơroi:“Lăng atu\m noh vi sinh tuh tơ\ noh vă hăp hơto\k tơdrong pui lơ\m teh đe\ch. Oei truh ăh pơyan ‘mi noh đe hơnơ\ng tuh pho\ng N-P-K pơyan ‘mi  16- 16-8. Pơyan phang noh đe tuh N-P-K pơyan phang 16- 8- 16”.

Duh nhen unh hnam [ok Việt, lơ unh hnam pơtăm cà phê dang ei duh oei yua pho\ng vô cơ, pho\ng lu\k lơ\k kơlih hăp hiôk păng hram tenh hloh. Mă lei, tơdrong yua lơ pho\ng vô cơ dêh hnang lơ\m tơdrong choh jang hăm tơdrong kơche\ng tuh lơ pho\ng noh pơtơm giơ\ng ‘lơ\ng. Tơdrong mă âu ưh kơ đei ‘lơ\ng mă oei pơrăm đunh đai hăm teh păng ưh kơ ‘lơ\ng hăm tơdrong vơ\ giơ\ng ăn tơm cà phê. Kiơ\ minh tơdrong hơlen đơ\ng anih jang hơlen khoa ho\k choh jang xa ‘long pơtăm Tây Nguyên (WASI), noh rim xơnăm kon pơlei hlôi pơhoach 2 triu 780 rơbâu hlak jên tuh pho\ng ăn rim hecta cà phê. Tơdrong tuh pho\ng lơ dêh hnang pơtêng hăm tơdrong kăl kơchơ\t ‘lơ\ng đơ\ng ‘long pơtăm, ưh kơ adro# pơhoach găh mu\k drăm mă oei pơrăm găh teh dơ\ng, [ơ\t bơ\n yua rơkăh pho\ng noh ‘long pơtăm duh ưh  kơ trep đ^ hăp gô đom lơ\m teh, phă pơrăm teh păng pơlôch dôm kơloăi kon char kơmar lơ\m teh pơyua ăn ‘long pơtăm. Tiến sih Phan Việt Hà, jang lơ\m anih jang hơlen choh jang xa ‘long pơtăm Tây Nguyên tơroi:“Tơdrong yua lơ pho\ng vô cơ jat noh adoi đei lơ tơdrong răm, mă mônh noh ăh mă bơ\n tuh rơkăh pho\ng gô pơm tơjur plei đơ\ng pơgar ‘long, mă 2 noh bơ\n tuh lơ pho\ng lơ\m teh noh bơ\n pơlôch le# kon char kơmar ‘lơ\ng lơ\m teh, âu jing kon char kơmar ‘lơ\ng hăm ‘long pơtăm. Mă 3 noh mưh bơ\n tuh pho\ng lơ dêh hnang mă ‘long pơtăm duh ưh kơ trep đ^ pho\ng âu noh hoach đe\ch, hăp tơpăr hơyuh, pơjing he# hơyuh tơjră hăm hnam pơn^l, dăh mă hram jru\ lơ\m teh pơm ‘me# ‘mach đak mo\ng. Tơdrong mă âu hli hlơt tơpă truh jơhngơ\m jăn tơpôl kon pơlei”.  

Nhen nhôn hlôi tơroi, lơ\m tơdrong ve\i lăng păng prôi pho\ng ăn chehphe kơ kon pơle\i bơ\n hre\i au tim mă tro\ [lep, tơdrong đe\i iok yua pho\ng kơ chehphe tim mă kơtang. Vă tơgu\m ăn kon pơle\i băt dơ\ng dôm trong jang ve\i lăng păng io\k yua pho\ng tro\ [lep, tro\ [lep hăm tơdrong ‘me\h vă đe\i kơchơ\t bek ‘lơ\ng đơ\ng dơnơm ‘long păng sơđơ\ng jang sa kơ jăp ‘lơ\ng, hơvơn kơ m^h ma păng bôl boăl vang mơ\ng ‘măng pơma dơnu\h đơ\ng bơngai ch^h kơtơ\ng ang hăm Tiên sih Phan Việt Hà găh ve\i lăng păng prôi phong ăn chehphe lơ\m năr blu\ng pơyan ‘mi. Hơvơn kơ m^h ma păng bôl boăl mơ\ng:

- Tiên sih ăi, yak tru\h lơ\m khe\i ‘năr blu\ng pơyan ‘mi ‘no\h tơdrong ‘me\h vă blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng kơ che\h phe ‘no\h lơ liơ?

 Tiên sih Phan Việt Hà: Lơ\m khe\i ‘năr blu\ng pơyan ‘mi ‘no\h ‘long chehphe oe\i lơ\m khe\i ‘năr blu\ng yak hlo\h pơyan phang, kơna hla hăp oe\i đum, vă blu\h hla ‘lơ\p, mă kăl tơm chehphe chăt lơ tơ pie\ng, sơdrai ie\. Bơ\n kăl đe\i trong jang tơmơ\t kơchơ\t bek ‘lơ\ng tơtom. Tơdăh lơ\m khe\i năr au bơ\n ư\h kơ tơmơ\t kơchơ\t bek ‘lơ\ng tơtom ‘no\h dơnơm chehphe ư\h kơ gan jing ‘lơ\ng păng đe\i ‘măng pơm ăn tru\h hơlu\ng kơtăn ple\i.

Khe\i năr blu\ng pơyan ‘mi ‘no\h bơ\n je\i sơkơ\t hơdăh: đam ‘no\h jing pho\ng g^t kăl hlo\h, bơ\n io\k yua dôm pho\ng đe\i lơ đam. Păng kali je\i kăl mơ\n tơgu\m ăn chehphe ke\ tre\p io\k pho\ng đam koăng hlo\h. ‘Ngoăih kơ ‘no\h hăm rim pho\ng m^nh kơ loăi ‘no\h lơ\m năr blu\ng pơyan ‘mi nhôn je\i pơkă ăn ‘no\h bơ\n chă prôi tôm lân ăn chehphe kơ yuơ lân gô pơm tơhoach dar deh păng hăp gô pơ tru\h tôm ăn chehphe lơ\m m^nh sơnăm jang sa.

- Thoi ei ăh blu\ng pơyan ‘mi, bơ\n kăl tuh pho\ng yă kiơ păng xkơ\t tuh thoi yơ vă mă [lep tiến sih ăi?

Tiên sih Phan Việt Hà: Găh pho\ng chă prôi, tơdăh bơ\n răt pho\ng vă hrau chă prôi ‘no\h io\k yua nhen tơ\ ala au: Pho\ng Urê dang 200 k^, pho\ng lân dang 600 k^ păng pho\ng kali Clorua dang 150 k^. ‘Nau găh pho\ng chă prôi mă nhôn tơbăt ăn rim pơgar chehphe lơ\m 1ha chehphe đe\i ple\i đơ\ng 3-4 tân. ‘Ngoăih kơ ‘no\h hăm dôm pơgar chehphe ple\i lơ ‘no\h ‘no\h kư\ mă lơ hlo\h 1 tân le\i bơ\n prôi lơ dơ\ng 150 k^ Urê, 100 k^ pho\ng lân păng 120 k^ kali.

Tơdăh kon pơle\i chă răt yua pho\ng N-P-K ‘no\h bơ\n chă răt tu\h pho\ng lơ\m pơyan ‘mi nhen: pho\ng N-P-K 16 -16 -8 + 13S + TE. ‘Nau jing pho\ng mă nhôn pơtho tơbăt ăn chă prôi lơ\m năr blu\ng pơyan ‘mi. Hăm pơgar đe\i ple\i đơ\ng 3 – 4 tân ‘no\h bơ\n chă prôi đơ\ng 550 – 600 k^ lơ\m 1 hektar.

   - ‘Ngoaih kơ yua pho\ng đa păng pho\ng đơn nhen ih ‘nao roit ơ\ kpal hei, noh kon pơlei bơ\n hăm kăl tuh yă kiơ dơ\ng? oei pho\ng hữu cơ noh thoi yơ ăi?

Tiên sih Phan Việt Hà: O| ah, m^nh kơ loăi pho\ng g^t kăl hlo\h mă nhôn vă tơbăt ăn kon pơle\i kăl chă prôi ‘no\h mơ\r. Mơ\r ‘no\h nhôn chă pơkă ăn kon pơle\i bơ\n chă tu\h lơ\m khe\i năr blu\ng pơyan ‘mi ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h. Mư\h chă tu\h mơ\r pơm ăn kơ te\h jing ‘lơ\ng, tơgu\m ăn ‘long pơtăm trep io\k đe\i kơ chơ\t ‘lơ\ng. Kơ yuơ lơ lo\h, mơ\r chă tu\h ăn ‘long pơtăm ‘no\h lơ\m 1 dơnơm bơ\n tu\h đơ\ng 10 – 15 k^, hăm dang 2-3 sơnăm bơ\n chă tu\h mơ\r m^nh ‘măng. Găh bơ\n răt tu\h pho\ng mơ\r vi sinh le\i bơ\n chă tu\h đơ\ng 2-3 k^ lơ\m 1 dơnơm păng pho\ng au bơ\n gơ\h chă tu\h rim sơnăm. Kon pơle\i bơ\n dăh chă, chă tu\h mơ\r, pho\ng mơ\r au lơ\m khe\i ‘năr blu\ng pơyan ‘mi mư\h te\h đ^ ju, hơdro# mơ\r ‘no\h bơ\n chă chor tăp dăr dơnơm chehphe đơ\ng no\h tu\h mơr [u\ mă ‘lơ\ng. Lơ lo\h ‘no\h ‘lơ\ng hlo\h [iơ\.

- Lei ah, bơnê kơ ih hlôi ‘măn pơma dơnuh âu hơu. 

Lan - Zứt chih păng rapor