VOV4.Bahnar - Ưh kơ đei yua lơ jing tơdrong hơnơ\ng kơ [ôh hăm kon pơlei jang mir tơ\ Tây Nguyên. Hăm tơm tiu thoi ăi mơ\n, tơdrong hiong truh 30% lơ\m pơyan jang âu duh jing tơdrong hiôk kơ băt kơlih to# pơđang yuơ hơyuh to# ‘mi tơplih. Mă lei tơdrong pơngơ\t kơ đon noh [ơ\t ưh kơ đei yua  hơnơ\ng lơ\m lơ xơnăm, păng xơnăm đơ\ng ro\ng noh roi kơne# hloh xơnăm adrol, mă lei tơdrong hơto\k hơgăt pơtăm adoi oei lang xă mơ\n.

 Atu\m hăm unh hnam pe\ plei kơ 3000 jrăng tiu, pơmai Đào Ánh Hồng, oei tơ\ thôn Mỹ Thạnh 1, th^ tra#n Chư Sê, apu\ng Chư Sê  ưh kơ đei hơ iă kơlih hlôi axong hloh 100 triu hlak jên chă răt đing pơro đak, bơ\ hơdra klu\ to#, pơtăm ‘long pơgăn kial đơ\ng pơyan phang xơnăm xơ\, mă lei xơnăm âu pơgar ‘long adro# đei tơ\ hơla 1 k^ minh puơ\t găr kro lơ\m 1 tơm. Ako\p kơjă jur pơtêng hăm khei năr âu xơnăm xơ\ noh tơdrong đei yua đơ\ng pơgar tiu kơ pơmai oei pă 40%. Pơmai Đào Ánh Hồng tơroi: “8 tấn/ 1 ha, noh ăh xơnăm xơ\, mă lei xơnăm âu oei pă 1 k^ minh puơ\t minh tơm. Hăp hiong pơhlom hloh tong ane#, đei yua pă to\ xe\t đe\ch. Tiu oei giơ\ng, mă lei minh xơnăm đơ\ng ro\ng kơ noh, hăp jur dêh hnang. Mă xơnăm âu ruh pơđ^ to\ng, noh ưh kơ gơh chă tơroi adrol ôh. Pơtăm tiu dang ei hiơ\r jơhngơ\m dêh”.

Kiơ\ kon pơlei jang mir tơ\ dôm tơring tơm kơ dêh char Gia Lai nhen Chư\ Sê, Chư\ Prông, Chư\ Pưh, xơnăm âu hlôi jing xơnăm mă 5 pơtoi hloi plei tiu ưh kơ đei yua, dang ei lơ\m tơring oei pă tong ane# pơtêng hăm khei năr tơm. Dôm pơgar tiu jơk [l^k rok kiơ\ je# 40 km jăl trong 14, đơ\ng apu\ng Ea Hleo, dêh char Đak Lak, găn 2 apu\ng Chư\ Pưh păng Chư\ Sê dêh char Gia Lai, hlôi răm pơđ^. Hăm pơgar tiu pơtăm đơ\ng ro\ng, lơ kon pơlei jang mir đei yua măh tôm jên jang ăn pơyan đơ\ng ro\ng đe\ch. {ok Nguyễn Bá Thuận, bơngai pơtăm tiu đunh xơnăm oei tơ\ kueng kơpho# 2, th^ tra#n Chư\ Sê, apu\ng Chư\ Sê tơroi:  Xơnăm âu, kon pơlei pơtăm tiu ưh kơ đei yua. Pơtăm noh kiơ\ đe đe\ch, mă lei hăm teh ‘nao pơtăm, oei teh pơtăm hơlơ\k noh nhen le\ ưh kơ ke\ to\k giơ\ng, pe\ 1 -2 xơnăm noh lôch pơgoh. Pơtăm thoi noh ưh kơ đei yua kiơ ôh, axong jang hơmet dơ\ng duh măh chă jang lơ\m xơnăm đe\ch, ưh kơ đei chă răk mong nhen adrol ki ôh.

          Jo# truh dang ei, hơgăt tiu tơ\ Gia Lai đei yua 15.500 ha, lơ hloh pơtêng hăm pơkăp 9.500 ha, mă lei tơdrong pơyua noh jur pă 3 tấn/1 ha, to\ xe\t hloh lơ\m 7 xơnăm kơ âu. Anih jang găh tiu tơ\ Gia Lai- anih tơm jang tiu Việt Nam oei rơhiu\ng rơhiăng tôm tơdrong: Cham char teh ‘me#, pơrang lang xă păng ưh kơ ke\ hơlen lơ\m pơm jang. {ok Hoàng Phước Bính, Pho\ kơdră juăt jang găh tiu Chư\ Sê, dêh char  Gia Lai tơroi: “{lep kơloăi pơgang, lu\k lơ\k tro\ pơkăp păng tơdrong kơdraih, pruih [lep pơkăp. Tơdrong mă âu gơnơm hlôh vao đơ\ng tơ ‘ngla pơgar. Oei kon pơlei ba mă đei apinh yua pơgang kiơ noh đe ye\t ưh kơ băt ôh. Đang kơ noh kon pơlei năm truh anih te\ch akhan: Mih ăi, tiu inh ruh hla pơđ^, te\ch ăn kơ inh pơgang kiơ vă hơmet noh đe te\ch thoi ăi, atu\m hăm pơgang nai dơ\ng. Minh kơloăi pơrang mă jing [ơm pơrang âu pơrang to dơ\ng”

Kiơ\ kơ dôm bơngai juăt jang găh choh pơtăm, tơdrong pơtăm tiu hloh kơ pơkă, yua lơ dêh hnang pơgang hơdrông noh pơm ăn toi tơ\ dôm tơring jing răm. Oei kiơ\ kơ dôm bơngai te\ch răt noh tơdrong mă âu oei pơm ăn tiu Việt Nam ưh kơ ‘lơ\ng hăm dôm tơring răt nhen Mih, EU, Nhật Bản. Hơlen kơjăp tơdrong jang kiơ\ trong ‘nao jing tơdrong oei kăl kơ anih jang găh tiu, mă lei tơdrong mă âu tơnap kơ jang lơ\m khei năr pơm jang tiu ato\k tenh nhen dang ei.

Ve\i lăng tiu lơ\m pơyan to\ phang pơđang

Tây Nguyên to\k bo\k yak mơ\t lơ\m pơyan phang. Vă ve\h ver ăn kơ tiu ư\h kơ jing ‘lơ\ng kơ yuơ to\ pơđang, tơdrong jang kiơ\ kih thuơ\t lơ\m khe\i năr au hloi ‘no\h kăl hlo\h. Tơ\ ala au, nhôn đe\i pơma dơnu\h hăm Tiên sih Đặng Bá Đàn, An^h bơ\ jang chă hơlen păng ato\k tơ iung ‘long tiu găh tơdrong au.                     

- {ok ăi, Gia Lai to\k bo\k mơ\t lơ\m pơyan phang. Lơ\m khe\i ‘năr to\ pơ đang đunh năr nhen pơyan au, tiu đe\i tơ [ơ\p dôm tơdrong kiơ ho\ [ok ?

-Tiên sih Đặng Bá Đàn: Tiu ‘no\h ‘long pơtăm ư\h kơ ke\ krơ\ng hăm ‘mi jrăh păng to\ phang pơđang kơtang. Tơdăh tơ [ơ\p khe\i ‘năr lơ lau ‘no\h hăp gô đe\i tru\h stress. Âu ki tơ\ Gia Lai, rim apu\ng pơtăm tiu tơm đe\i [ơm kơ ne# tôch kơtang. Dôm pơgar mir tiu hlôi vă plei, hơgăt te\h tiu lôch găh să j^ kơ yuơ ư\h kơ măh đak chă tơruih. Găh dôm mir pơgar tiu hlôi đe\i ple\i, ‘no\h ple\i tiu tơ jur đơ\ng 20 tru\h 30%, đe\i [ơm kơne# pơm ăn pơrang lang să. Hơgăt te\h đe\i răm ‘no\h jing tơring ư\h kơ gơ\h vă tơruih đak, ple\i ư\h kơ gan ăl, găh dôm mir pơgar gơ\h chă tơruih đak ră mă le\i ple\i je\i ư\h kơ ngăl mơ\n. Mă kăl, pơgar ư\h kơ đe\i chă pơtăm ‘long hơyơ\l pơm yơ\p. Dôm mir pơgar ư\h kơ đe\i tơmơ\t jên jang tru\h tơ\p tru\h troch nhen tơring kon kông, ‘no\h hơgăt te\h pơtăm tiu lôch kơtang hlo\h. Kơna tiu ư\h kơ ke\ krơ\ng hăm phang pơđang, pơm tơ jur hơgăt te\h, pơm kơne# pơra\m hiong răm tôch kơtang ăn tơring.

- Lơ\m tơdrong lơ lau, ih chă pơkă pơtho tơbăt ăn bơngai pơtăm tiu kăl jang kiơ\ trong jang sa yă kiơ vă hơmet pơ ‘lơ\ng mir pơgar ‘long pơtăm ho\ [ok?

-Tiên sih Đặng Bá Đàn: Dôm tơring pơtăm ‘nao, kăl chă răt rơ\ih hơdre\ch dơđăh tiu ‘lơ\ng vă pơtăm kie\m dôm tiu lôch kơ yuơ phang pơđang păng ư\h kơ măh đak chă tơruih ăn. Mă kăl, dôm tơring ư\h kơmăh đak tơruih kơtang ‘noh kon pơlei bơ\n jăl tơ pl^h pơtăm ‘long pơtăm anai mă lăp, đe\i iok yua kơ jăp. Dôm tơring đe\i đak chă tơruih ‘no\h kăl jang kiơ\ khoa ho\k kmăi kmo\k tơruih đak ‘mơ ‘met. Mă kăl dôm hơgăt te\h gơ\h chă pơtăm ‘long yơ\p, bing kial le\i pơtăm ‘long bing kial păng kru\h dơnơm. Tiu kăl đe\i lơ pho\ng. Kon pơlei dăh kơchăng lăng tru\h tu\h ăn mơ\r, u\h mơ\r vi sinh, vă ato\k kơtang ke\ blu\h vơ\ jing ‘lơ\ng, granh rơ\h lơ, dơnơm jing ‘lơ\ng, ato\k kơtang ke\ trep io\k đak ăn dơnơm, pơm dă [iơ\ sơdrông pơrang pơra\m, stress kơ yuơ to\ phang pơđang pơm ăn. Lơ\m khe\i năr to\ phang pơđang ư\h kơ măh đak chă tơruih, bơ\n gơ\h pruih m^nh [ar kơ loăi pho\ng đak ke\ krơ\ng ăn dơnơm tiu.

-Tơdrong tơ pl^h to\ ‘mi kial đe\i tơdra hơdrol oe\i hơnơ\ng lơ\m m^nh [ar sơnăm kơnh dơ\ng. Lơ lo\h, vă kơchăng tang găn hơlau hăm rim tơdrong phang pơđang, ‘mi kial hơbu\t hơbông, dăh mă hơdrơ\k pơyan, … bơngai pơtăm tiu kăl pơm tơdrong yă kiơ lơ\m khe\i ‘năr au ho\ [ok? 

-Tiên sih Đặng Bá Đàn: Rim kơ loăi ‘long pơtăm pơma atu\m, tiu pơma hơdro#, tơ\ anăp tơdrong tơ pl^h to\ ‘mi kial hăm tơdrong to\ ‘mi kial tơ pl^h ư\h kơ tom băt, kon pơlei kăl kơ chăng jang kiơ\ trong jang tiu kơ jăp ‘lơ\ng. Chă pơtăm tiu tơ\ hơgăt te\h đe\i rơvơn ve\i lăng năng tông kơ jăp, mă kăl sơđơ\ng găh đak tơruih, găh tơdrong te\h jing ‘lơ\ng, găh tơdrong hoe\i kơ đak tơ\ng, rim tơdrong ve\i lăng năng tông, hơdre\ch dơđăh, tơring gơ\h chă năm tuh prôi pho\ng mơ\r măh mai. Mă kăl tơdrong chă tơruih đak, kăl jang kiơ\ trong jang cho\h jang sa kơ jăp ‘lơ\ng, chă tu\h mơ\r, io\k yua pơgang ve\i lăng ‘long pơtăm sinh ho\k, pơm ăn dơnơm jing ‘lơ\ng, ke\ krơ\ng. Dơnơm tiu oe\i ie\, kon pơlei kăl lăng kơ jăp tru\h tơdrong chă tơruih đak, bing kial, chă kruh krum dơnơm, chă tu\h mơ\r ăn tơm ‘long. Hăm tiu đe\i ple\i, kon pơlei kăl kơchăng hơdrin chă phe\ hrơ\p m^nh ‘măng, vă dơnơm hăp gơ\h chă cho#h pơkao, chăt hơ ie hrơ\p m^nh ‘măng. Tơdăh chă phe\ pơđunh khe\i ‘năr gô pơm kơne# tru\h tơdrong chă ple\i đơ\ng ro\ng au kơnh.

- Bơnê kơ ih [ok hơ!

Amazưt – Lan chih păng rapor