VOV4.Bahnar - Pơ yan ‘mi j^ khei ‘năr tôch g^t kăl vă ‘long che\h phe rong plei, pơm ăn plei hơ kâu tih păng pơ jing dơng ăn pơ yan đơ\ng ro\ng dơ\ng. Mă lei, pơ yan ‘mi ku\m jing tơ drong tôch ‘lơ\ng vă bơ\n sơ drông, pơ rang j^ chek lar phă pơ răm ‘long, lơ\m no\h đei pơ rang j^ phă pơm ăn plei che\h phe hơ lu\ng, ruh, pơm hiong răm dêh hlo\h.

Plei che\h phe hơ lu\ng đei đơ\ng lơ tơ drong, [ât lăp yoa đơ\ng ‘long tih vơ\ ưh ‘lơ\ng păng yoa đơ\ng pơ rang j^ phă hai. Tơ\ dêh char Lâm Đồng, tơ drong tơm pơm ăn plei hơ lu\ng ‘no\h yoa đơ\ng pơ rang j^ thán thư, đei [ôh lơ hlo\h. Vă rim pơ gar che\h phe tơ\ Lâm Đồng adoi đei tơ drong ‘nâu, oei kon pơ lei pơ tăm ‘no\h tôch mơ mat vă tang găn păng hơ met pơ ‘lơ\ng.

Yă Mai Thị Hiền, tơ\ thôn 10, xăh Hòa Bắc, apu\ng Di Linh ăn tơ băt, mă đơ\ng unh hnam yă pruih lơ pơ gang ră mă lei tơ drong che\h phe hơ lu\ng âu oei đei hơ nơ\ng đe\ch: “Mơ mat hlo\h j^ kơ loăi pơ rang j^ pơm ăn plei ôm, hơ lu\ng. Păng hla hiăh phe\l phông nhen măt hơ reng ‘no\h, kơ loăi ‘nâu hơ met tôch mơ mat, gleh hrat dêh.”

Mă đơ\ng băt plei che\h phe hơ lu\ng, ruh ‘no\h yoa pơ rang j^ phă, lơ unh hnam oei ưh kơ băt mưh hơ len năng kơ loăi pơ rang j^ păng chă trong tang găn. Pơ rang j^ thán thư, kon pơ lei đa krao ‘no\h pơ rang j^ pơm ăn dơng sơ drai kro, plei kro, tơ dăh ưh đei băt hrôih păng hơ met tơ tom ‘no\h plei che\h phe gô jur tôch lơ. Kơ so# plei che\h phe hơ lu\ng đei truh 30%, đei pơ gar hơ lu\ng truh 50% plei.

Kiơ\ [ok Đinh Văn Quảng, tơ\ thôn 1, xăh Hòa Bắc, apu\ng Di Linh, che\h phe hrei ‘nâu đei lơ kơ loăi pơ rang j^ phă, tơ dăh ưh đei pơm kiơ\ tro\ trong tang găn ‘no\h hơ nat vă tơ drong jang xa gơ\h đei io\k yoa lơ nhen thoi ‘me\h vă: “Pơ ma găh pơ rang j^ ‘no\h tơ\ ‘long che\h phe hrei ‘nâu lơ dêh! Mă lơ ‘no\h j^ yă de, pơ mâu phă. Sư pơm ăn dơng sơ drai jô, hla jơk, plei hơ lu\ng”.

Kiơ\ ki sư choh jang xa Nguyễn Tiến Đạt, ku\m hăm dôm kơ loăi pơ mâu nai, pơ rang phă rơh ku\m phă pơ răm tôch dêh hăm lơ pơ gar che\h phe đei plei păng che\h phe ‘nao vă tih hai. Mưh rơ\h che\h phe đei pơ rang phă sư pơm ăn rơh ôm, hla jô lơk đang kơ ‘no\h jing hla jơk, tơm ‘long ie\, 1 kơ so# dơng, sơ drai ưh ke\ chăt, tơm ưh kơ tih pơm ăn ‘long lôch hloi. Plei che\h phe lơ dăh ưh ‘no\h gô mơ\ng đơ\ng pơ rang j^ phă rơh lơ\m te\h păng rơ\h sư răm thoi yơ hai:

“Hrei ‘nâu pơ rang j^ pơm ăn hla jơk, rơh ôm yoa pơ rang j^ lơ\m te\h păng pơ mâu phă, pơm ăn ‘long che\h đei hla jơk, jô kro păng lôch. ‘Nâu j^ pơ rang j^ hơ met tôch mơ mat hăm kon pơ lei lơ\m dôm sơ năm tơ je# âu. Yoa kơ lơ kon pơ lei bơ\n tam mă băt hơ dăh pơ rang j^ phă rơh ‘long, lơ bơ ngai nge\h ngăi hla jơk, ‘long lôch ‘no\h yoa đơ\ng yă hơ dro phă. Kơ plăh do\h đe đa ako\m jơ hngâm pơ lôch yă hơ dro đe\ch, ưh kơ băt tơ drong tơm ‘no\h yoa pơ rang j^ phă rơ\h pơm tơ le\ch, kơ na pơ rang j^ phă roi đunh roi dêh, păng hơmet roi mơ mat.”

Kiơ\ dôm bơ ngai juăt jang găh choh jang xa, vă tang găn pơ rang j^ phă đei yoa ‘lơ\ng tơ drong lăng băt j^ ‘no\h tôch g^t kăl. Kơ lih yoa băt tro\ tơ drong j^ ‘mơ\i mă gơ\h yoa tro\ pơ gang, đơ\ng no\h gơ\h pơ lôch đei pơ rang j^. Hăm dôm kơ loăi pơ gang hơ met plei che\h phe hơ lu\ng ruh, hrei ‘nâu đe te\ch lơ kơ loăi pơ gang, đei hloi pơ gang pruih, pơ gang tuh tơ\ tơm rơh. Mă lei, mă tơ pă ăn [ôh, ưh kơ s^ kơ loăi pơ gang yơ ku\m s^t kơ tang, đei yoa ‘lơ\ng ngăl ôh.

{ok Nguyễn Đức Thiết, jang tơ\ Hnam trưng Cao đẳng công nghệ kỹ thuật Bảo Lộc akhan, dôm kơ loăi pơ gang tang găn ‘lơ\ng pơ rang j^ thán thư đa [ôh sư hrơm mât jru\, hre\nh păng s^t đunh, pơ lôch păng găn đei pơ rang j^ tơ\ ‘ngoăih păng tơ\ lăm tơm ‘long hai. Tơ drong kăl đơ\ng kon pơ lei athei pơm thoi yơ vă gơ\h băt tro\ pơ rang j^ phă tơ\ tơm ‘long che\h phe:

“Kon pơ lei pơ tăm lăng tơ\ hla, ‘no\h hla đei pơ lôh, hlôh hiăh. Tơ\ tơm ‘long oei dreng ‘lơ\ng mă đei [ôh [l^k [lônh, mưh bơ\n pel hăm ti ‘no\h [ôh hrơ hre\n hrơ hrônh. Oei tơ\ plei sư, mưh đei pơ rang j^ thán thư phă ‘no\h đei phe\l phônh kơ mâu gơ găm tơ\ plei.”

Kiơ\ kơ so# chih jo#, rim sơ năm tơ\ dêh char Lâm Đồng đei đơ\ng 8.000 truh 10.000ha che\h phe đei pơ rang phă rơ\h tôch dêh. Hrei ‘nâu dêh char âu oei hơ to\k dôm trong jang pơ tăm ming che\h phe păng te\h pơ tăm ming to\k hơ nơ\ng rim sơ năm, mă lei tơ dăh ưh đei trong jang tơ tom păng đei yoa ‘lơ\ng mưh hơ met pơ rang j^ phă rơh păng dôm kơ loăi pơ mâu phă ‘long nai ‘no\h tơ drong jang pơ tăm ming che\h phe đơ\ng Khul kơ dră te\h đak gô [ơm ưh ‘lơ\ng tôch dêh, pơm kơ ne# truh trong jang đunh đai đơ\ng tơ drong jang ato\k tơ iung cheh phe kơ jăp ‘lơ\ng tơ\ tơ ring.

Bơngai pơtăm chehphe to\k bo\k tơ jră mu\h măt hăm dôm tơdrong tơnap tap kơ yuơ lơ pơrang pơra\m, pơm kơne# tru\h, pơm kơne# tru\h tơdrong jang sa đei io\k yua kơ jăp kơ kon pơlei. Lơ lo\h, trong jang ayơ tơgu\m ăn kon pơlei tang găn hơlau păng pơra\m ke\ rim kơ loăi pơmau pơrang pơra\m chehphe? Pơma dơnu\h tơ\ hơla au hăm tiến sĩ Nguyễn Thị Thủy, Kơdră An^h jang hơlen kơ ep lep ler, Dơno\ an^h Vei lăng năng tông ‘long pơtăm gô tơroi hơdăh hlo\h dơ\ng găh tơdrong au.

- Yă ai, kiơ\ trong chă tơche\ng hơlen đơ\ng An^h tơm vei lăng ‘long pơtăm ‘no\h hrei au tơ\ ‘long chehphe to\k bo\k đei pơrang sơdrông pơra\m đei lăng akhan hli hlơt hlo\h?

            Tiến sĩ Nguyễn Thị Thủy: Pơma atu\m tơ\ dơnơm chehphe đei lơ sơdrông pơrang pơra\m, mă lei bơ\n đei tơklăh jing 2 khu\l: M^nh khul pơm pơra\m tơ\ kơpal te\h păng m^nh khu\l pơm pơra\m tơ\ rơ\h. Khu\l găh kơpal te\h, hăm chehphe plei, hli hlơt hlo\h ‘no\h yăde pơra\m pơkao, plei păng mă [ar ‘no\h pơrang klo sơdrai, plei, ‘no\h pơrang kro găm pơm ăn. Găh khu\l tơ\ rơ\h ‘no\h đei kơnar kơnu.

            Kiơ\ đơ\ng chă tơche\ng hơlen đơ\ng sơnăm 2012 tru\h 2014, nhôn hlôi đei [o#h păng băt hơdăh 27 kơ loăi pơrang kơnar kơnu pơra\m rơ\h chehphe. Mă lei, đei 2 kơ loăi pơra\m kơtang hlo\h tru\h tơdrong plei păng jing ‘lơ\ng kơ chehphe, păng đei pơra\m kơtang ‘no\h Pratylenchus coffee hăm Meloidogyne hycotina. Hăm [ar kơ loăi au ư\h khan lăp pơra\m tơ\ chehphe đ^ plei mă lei oei pơra\m tơ\ chehphe ‘nao chă pơtăm ming dơ\ng. Păng jing tơdrong tơm pơm ăn chă pơtăm ming ư\h kơ ke\ tơdăh bơ\n ư\h kơ pơm [lep trong jang chă pơtăm ming. Atu\m hăm ‘no\h, pơrang au pơra\m pơm rơka rơ\h đơ\ng no\h rim pơmau pơrang anai vang pơra\m kơna pơm ăn chehphe răm kơtang hlo\h dơ\ng. Đơ\ng no\h pơm ăn te\nh koăng hla đum, ôm rơ\h chehphe hloi.

M^nh kơ loăi pơra\m tơ\ tơm rơ\h chehphe kơtang hlo\h dơ\ng ‘no\h yăde. Hăp jei pơm rơka păng pơjing rơvơn ăn rim pơmau pơrang lơ\m te\h mơ\t pơra\m păng pơm ăn chehphe rơ ông, ôm rơ\h te\nh koăng hlo\h.

- Mư\h lei yă ăi, hăm dôm pơrang pơra\m chehphe mă ih ‘nao tơroi, kon pơlei kăl pơm lơ liơ vă tang găn ke\ koh?

-Tiến sĩ Nguyễn Thị Thủy: Hăm yăde pơra\m pơkao, tơ ‘mơ\ng, plei, hăm kơ loăi au mư\h chă tơche\ng hơlen kih thuơ\t đơ\ng sơnăm 2015 tru\h sơnăm 2018 ‘no\h nhôn hlôi tơbăt găh kih thuơ\t: Mă blu\ng ‘no\h pơtho ăn kon pơlei pru\ih đak jăng vă jro\h hu\t pơ đ^ pơkao kro mă hăp mơ\t lơ\m sơlam pơkao plei, hăm yăde hăp đei sal krum akau hăp kơna tơnap mă pơlôch ke\. Nhôn chă pơtho ăn kon pơlei, atu\m hăm pruih đak jăng vă jro\h hu\t dôm pơkao kro, đơ\ng ro\ng ‘no\h pruih pơgang vei lăng ‘long pơtăm kơna ke\ pơlôch hăp. Păng m^nh trong jang dơ\ng ‘no\h tu\h hrau hăm yâu khoang vă pơm rơgo\h sal krum hơnar yăde hơdrol đơ\ng no\h mă pruih pơgang, tơdăh jang kiơ\ lơ lau lei pơm dă [iơ\ tơhoach pơgang đơ\ng 20-40% mă lei oei ke\ pơlôch yăde au.

Găh kro sơdrai ‘no\h đei 2 kơ loăi pơm ăn, mă blu\ng ‘no\h kơ yuơ pơmau pơrang păng mă [ar ‘no\h ư\h kơ măh pho\ng mơ\r, mă lei găh pơmau pơrang ‘no\h hăp đei rơka găm tơ\ plei chehphe păng hăp hlu\n to\ se\t. Tơdăh kơ yuơ pơmau pơrang ‘no\h bơ\n pruih pơgang kiơ\ rok nơ\r pơtho tơbăt lei ke\ tang găn păng hăm pơrang ‘nau lei khei ‘năr tang găn pơra\m hăp kăl iung jang lơ\m hơdrol pơyan ‘mi.

Hăm pơrang pơra\m rơ\h, ‘no\h An^h tơm Vei lăng ‘long pơtăm nhôn đei kơ loăi pơgang SHPV1 tang găn hơlau tôch ‘lơ\ng đơ\ng ro\ng ‘no\h đei pơmau pơrang ‘lơ\ng, ‘ngoăih tang găn yăde păng kơnu kơnar hăp oei pơjing đei lơ kơ loăi pơrang pơmau ‘lơ\ng hơ iă ăn kơ te\h dơ\ng. Nhôn hlôi iung jang tơ\ m^nh [ar an^h lơ\m dêh char Dak Nông, Dak Lăk păng đei [o#h ‘lơ\ng hơ iă tơpă, adoi pơm dă [iơ\ hloi io\k yua rim pơgang au to dơ\ng.

- Yă ăi, lơ\m khei năr dang ei, vă jang pơtăm ming chehphe ‘lơ\ng hơ iă, bơ\n kăl pơm kiơ\ trong jang khoa ho\k lơ liơ?

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thủy: Vă pơtăm ming chehphe đei ke\ hơr^h ‘lơ\ng mă blu\ng bơ\n pơm kiơ\ kơ jăp rim trong pơkăp jang đơ\ng Dơno\ an^h tơm vei lăng jang sa hlôi tơle\ch ăn khei 5 sơnăm 2016. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, jang kiơ\ rim trong jang anai nhen hơdrol vă pơtăm ming lei kăl io\k te\h chă khăm lăng hơlen vă băt hơdăh dôm pơrang, yăde yă kiơ pơra\m lơ\m tơring au … đơ\ng no\h mă jang kiơ\ rim tơdrong kiơ [lep hlo\h kơna mư\h pơtăm hăp đei hơr^h tôm păng jing ‘lơ\ng.

M^nh tơdrong dơ\ng mă nhôn [o#h, vă chă pơtăm ming đei hơr^h ‘lơ\ng ‘no\h hơlen kiơ\ tơring păng tơgu\m pơtho tơbăt ăn kon pơlei. Kơ yuơ tơdăh kon pơlei ko\h ro# pơđ^ chehphe vă pơtăm ming lei ư\h kơ đei yă kiơ vă jang sa io\k đei, kơ yuơ lơ lo\h pơtho ăn kon pơlei chă ro# pơtăm m^nh poăt mir pơgar đe\ch, lăp đơ\ng ro\ng dôm dơnơm chehphe mă bơ\n ro# pơtăm ming hăp plei bơih ‘no\h ro# pơtăm ming dôm dơnơm chehphe mă bơ\n tim mă pơtăm ming dơ\ng. Mă lei, tơdrong au jei gô pơm kơne# tru\h găh dôm dơnơm ro# pơtăm hơdrol ‘no\h, kơ yuơ rim pơrang sơdrông păng pơrang pơmau lơ\m te\h mư\h chă tơruih ‘no\h hăp tơpo\h lang să tôch te\nh koăng. ‘Nau kăl đei trong jang tơgu\m djru đơ\ng te\h đak păng rim an^h bơ\ jang kăl vang iung jang, ăp lơ lo\h mă pơm dă [iơ\ tơhoach kon jên pơlôch pơra\m sơdrông pơrang pơra\m ‘long pơtăm. 

- Lei ah, bơnê kơ ih hơ!

Bơngai ch^h: Hà Quang Sáng

Tơblơ\ nơ\r: Dơ\ng - Amazưt