VOV4.Bahnar -  ‘Nao âu tơ\ dêh char Dak Lak hlôi pơgơ\r Pơma đam hơnăn “Hơto\k jang cà phê Việt Nam [lep hăm hơyuh to# ‘mi tơplih păng jang hadoi lơ\m kơpal teh”.  Rim bơngai jang khoa ho\k, bơngai pơgơ\r jang, anih te\ch pơdro, păng kon pơlei jang mir hlôi pơđăp găh tơdrong đei [ôh păng tơle\ch trong jang cà phê [lep hăm hơyuh to# ‘mi tơplih păng hơlen hơdăh tơdrong tơplih lơ\m tơdrong te\ch răt cà phê.

Kiơ\ kơ [ok Hà Công Tuấn, Thứ trưởng Anih tơm choh jang xa păng Hơto\k tơring pơxe\l, đơ\ng xơnăm 1975 truh dang ei, anih jang cà phê Việt Nam hlôi hơto\k [ôh hơdăh găh plei, hơgăt pơtăm păng tơdrong ‘lơ\ng. Truh xơnăm 2016 hơgăt cà phê lơ\m ja#p teh đak bơ\n noh kơpal kơ 643 rơbâu  ha, plei đei yua pơhlom 24 tă minh ha, dangd dei yua lơ hloh lơ\m kơpal teh. Xơnăm 2016, Việt Nam te\ch ăn teh đak đe je# 1 triu 800 rơbâu  tấn cà phê găr, hăm kơxo# jên đei yua hloh 3 tih 360 triu đôlar Mih. Việt Nam jing teh đak pơm tơle\ch păng te\ch cà phê ăn teh đak đe dơ\ng mă 2 lơ\m kơpal teh păng dơ\ng mă mônh lơ\m kơpal teh găh pơm tơle\ch păng te\ch cà phê vối ăn teh đak đe. Mă lei, tơdrong hơto\k tenh, ưh kơ đei xơđơ\ng hlôi pơm ăn tơdrong jang cà phê hơnơ\ng đei lơ tơdrong ưh kơ pu\n ai. {ok Hà Công Tuấn, ăn tơbăt: Hăm tơdrong pơkăl hơto\k kơjăp xơđơ\ng noh tơdrong jang cà phê kơ teh đak bơ\n oei đei lơ tơdrong hơto\k ưh kơ đei xơđơ\ng. Tơdrong tơgar ưh kơ pran, plei tam đei lơ păng nhen le\ gơnơm lơ\m tơdrong axong jang đơ\ng ‘nguaih hăm kơjă tơdrong jang cà phê đơ\ng pơm jang, te\ch răt, pơm tơle\ch păng vei hơlen tam mă tơguăt kơjăp.

Lơ\m pơma đam, lơ nơ\r tơgop đơ\ng dôm bơngai juăt jang, bơngai khoa ho\k, bơngai pơgơ\r jang duh xơkơ\t hơlen găh trong pơtăm, vei lăng ,pe\ yua, pơm tơle\ch păng te\ch cà phê ăn teh đak đe lơ\m khei năr hơyuh to# ‘mi tơplih păng jang hadoi lơ\m kơpal teh. PGS, TS Trương Hồng, Kơdră anih jang hơlen khoa ho\k kih thuơ\t choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên akhan: Găh Khoa ho\k ‘nao kăp g^t hloh noh bơ\n athei đei hơdre\ch. Pơm thoi yơ bơ\n gơh đei hơdre\ch [lep hăm hơyuh to# ‘mi tơplih nhen: hơdre\ch ke\ chiu to#, ke\ tơjră hăm pơrang hơdrông pơrăm, hơdre\ch đei lơ plei, hơdre\ch ‘lơ\ng. ‘Nguaih kơ noh, bơ\n athei io\k yua hrơ\p minh ‘măng lơ trong jang kih thuơ\t nai nhen: pơtăm atu\m hăm hơdre\ch ‘long pơtăm nai, io\k yua trong ruih mong đak, vei tơnăp hơdrông pơrang pơrăm... dôm trong jang noh gô tơgu\m ăn kơ bơ\n jang cà phê [lep hăm hơyuh to# ‘mi tơplih dang ei.

 Dôm nơ\r tơgop duh hlôi ră hơdăh găh tơdrong jang hơlen, pơih xă tơring te\ch răt, hơvơn anih axong jang păng anih te\ch răt đơ\ng teh đak đe... Kiơ\ đơ\ng noh tơgu\m ăn tơdrong jang cà phê Việt Nam pơma atu\m păng tơ\ Tây Nguyên pơma adro# ato\k xơđơ\ng kơjăp hloh. {ok Lương Văn Tự, Kơdră Anih jang Cà phê Ca cao Việt Nam pơtruh nơ\r: {ơ\t bơ\n jang hadoi lơ\m kơpal teh noh tơgar lơ\m tơdrong jang cà phê kơtang hloh, bơ\n ưh kơ adro# đei dôm doanh nghiệp Việt Nam tơgar hăm dih băl mă dôm doanh nghiệp lơ\m kơpal teh hiôk hloh kơ bơ\n găh jên jang, găh tơring te\ch tơmam, yuơ noh bơ\n athei xek tơlang thoi yơ vă đe xư pơih ‘măng năm kơ bơ\n pơm jang, noh jing dôm tơdrong tơnap tih tên mă bơ\n kăl xek tơlang.

Pơma đam ‘măng mă âu oei tơle\ch tơdrong pơkăp hơto\k hlôh vao, xơkơ\t găh tơdrong jang cà phê lơ\m khei năr hơyuh to# ‘mi tơplih păng hơyak trong jang [lep hăm hơyuh to# ‘mi tơplih lơ\m păng ‘nguaih kơ teh đak; pơđăp găh trong jang rơgei đơ\ng bơngai jang khoa ho\k, bơngai pơgơ\r jang, tơpôl jang doanh nghiệp păng unh hnam kon pơlei jang mir. Atu\m hăm noh teh đak pơtoi hơlen vă keh đang trong jang hiôk hloh lơ\m pơm jang cà phê kơjăp xơđơ\ng.

Tơdrong đe\i [ơm đơ\ng tơ pl^h to\ mi kial tru\h hăm an^h jang ve\i lăng cho\h jang sa pơma atu\m păng an^h jang chehphe pơma hơdro# roi năr roi [o#h hơdăh. Pơm lơ liơ vă dă [iơ\ hiong răm kơ yuơ đơ\ng to ‘mi kial tơ pl^h? Tiên sih Trương Hồng, Dơno\ an^h tơm chă tơche\ng khoa ho\k kih thuơ\t cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên gô pơkă ăn m^nh [ar tơdrong mư\h ve\i lăng năng tông chehphe tơ\ anăp dôm tơdrong long đơ\ng tơ pl^h to\ ‘mi kial hre\i au.

- Tiên sih ăi, tơdrong đe\i [ơm đơ\ng tơ pl^h to\ ‘mi kial hre\i au hlôi pơm kơne# tru\h tơdrong jang chehphe lơ liơ?

Tiên sih Trương Hồng: Tơdrong đe\i [ơm đơ\ng tơ pl^h to\ ‘mi kial tru\h tơdrong jang chehphe tơ\ m^nh tơdrong nhen tơ\ ala au: mă blu\ng, pơm ăn phang pơđang roi năr roi kơtang. Mă [ar pơm kơne# tru\h tơ\ ple\i păng tru\h tơdrong ‘lơ\ng păng pơm ato\k lơ kon jên tơmơ\t jang, pơt^h gia nhen tơmơ\t jên jang găh tơruih đak, găh ve\i lăng năng tông sơdrông pơra\m. Lơ\m m^nh [ar sơnăm kơ au kơ yuơ đe\i [ơm đơ\ng tơ pl^h to\ ‘mi kial ‘no\h m^nh [ar sơdrông pơrang pơra\m ‘nao đe\i [o#h nhen: hơrơ\ng, kơmot koer ple\i pơra\m chehphe … Đ^ đăng tơdrong ‘no\h hlôi pơm kơne# tru\h tơdrong jang chehphe tơ\ Tây Nguyên pơma atu\m păng tơ\ dêh char Dak Lăk pơma hơdro#.

- Le\i ăh, mư\h le\i bơ\n hăm đe\i dôm trong jang ayơ vă pơm dă [iơ\ tơdrong đe\i [ơm răm au ho\ tiên sih?

Tiên sih Trương Hồng: Nhôn chă pơma tơroi tru\h rim trong jang kih thuơ\t lơ hlo\h kơ yuơ đe\i [ơm kơtă tru\h hăm bơngai jang chehphe. Mă blu\ng bơ\n răt rơih pơtăm hơdre\ch chehphe ‘lơ\ng ple\i ăl, đe\i lăp hăm tơring, đe\i [ơm tru\h io\k yua đak. Pơt^h gia nhen dôm hơdre\ch chehphe đum lơ\m pơyan păng ư\h kơmăh klui nhen hơdre\ch: TR4, TR5, TR7 chă pơtăm tơ\ tơring ư\h kơ măh đak; găh dôm hơdre\ch TR8, TR9 bơ\n gơ\h chă pơtăm tơ\ dôm tơring đe\i đak măh mai. Hăm tơring hơmơt ư\h kơmăh đak, ‘no\h dôm hơdre\ch chehphe đum klui gô tơgu\m ăn bơ\n chă phe\ lơ\m pơyan phang ‘no\h dang lơ\m khe\i 1, khe\i 2. Lơ\m mă au, kiơ\ khe\i ‘năr ‘no\h kơ ‘năr sơđơ\ng ăn tơdrong chă sơ\k păng ư\h kơ jor gô đe\i găr chehphe ‘lơ\ng hoe\i chă găm. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, mư\h chă pơtăm hơdre\ch chehphe đum klui ‘no\h je\i tơgu\m ăn kơ bơ\n dă [iơ\ chă tơruih lơ\m 1 ‘măng, gô pơm dă [iơ\ tơhoach kon jên tơmơ\t jang păng mă kăl ‘no\h io\k yua đak ‘lơ\ng hơ iă hlo\h lơ\m khe\i ‘năr tơ pl^h to\ ‘mi kial hre\i au.

- Lei ah, mă le\i tiên sih ăi, tơdrong chă rơih hơdre\ch au lăp đe\i jang kiơ\ lơ\m pơgar mir chehphe hơmet ming păng pơtăm ‘nao. Mư\h le\i, găh dôm mir pơgar chehphe hlôi ple\i ‘no\h bơ\n pơm lơ liơ?

Tiên sih Trương Hồng: Nhôn chă pơkă ăn kon pơlei lơ\m khe\i ‘năr hre\i au kăl chă pơtăm lơ kơ loăi ‘long lơ\m mir pơgar chehphe hăm dôm ‘long pơtăm te\ch mơdro măt nhen ‘long: Sầu riêng, [ơ, tiu …  Mă le\i kon pơlei pơtăm hrau je\i păh ai ‘ne\ gan kie\r vă [ar kơ loăi ‘long pơtăm je\i đe\i ple\i kơ jăp. Hăm ‘long [ơ dăh mă sâu riêng ‘no\h bơ\n gơ\h chă pơtăm đơ\ng 80 dơnơm tru\h 90 dơnơm lơ\m 1ha mir pơgar chehphe. Dôm tơdrong bơ\ jang chă hơlen đơ\ng nhôn đe\i [o#h tơdăh chă pơtăm hrau ‘long sa ple\i lơ\m mir pơgar chehphe ‘no\h gô jang sa đe\i io\k yua dơ\ng đơ\ng 50 - 60%  pơtêng hăm pơtăm hơdro#, tơgu\m ăn kon pơlei jang sa đe\i io\k yua kơ jăp hlo\h dơ\ng. Mă kăl, dôm mir pơgar chehphe đe\i pơtăm hrau ‘no\h hăp rơngơp hlo\h, tơgu\m ăn ‘long blu\h vơ\ ‘lơ\ng păng pơm pơ đunh khe\i ‘năr chă tơruih, tơgu\m dă [iơ\ tơruih păng io\k yua đak pơkom [iơ\.

- ‘Ngoăih hơdre\ch, chă pơtăm hrau rim kơ loăi ‘long lơ\m mir pơgar chehphe ‘no\h bơ\n je\i kăl lăng tru\h tơdrong yă kiơ vă pơm dă [iơ\ tơdrong đe\i [ơm kơ ne# đơ\ng to\ ‘mi kial?

Tiên sih Trương Hồng: Bơ\n je\i gơ\h pơm kiơ\ m^nh [ar kih thuơ\t anai, pơt^h gia nhen ve\i lăng ‘long pơtăm tôm tong ăn chehphe, ‘no\h jing chă pơtăm hơdre\ch ‘lơ\ng, blu\h vơ\ kơtang vă ke\ krơ\ng, mă [ar ‘no\h pơtăm hrau hăm ‘long pơtăm anai, chă prôi pho\ng tro\ [lep, chă tơruih đak hăm trong tơruih đak pơkom, atu\m hăm ve\i lăng năng tông sơdrông pơrang pơra\m. ‘No\h đ^ đăng trong jang au bơ\n kăl jang kiơ\ đ^ đăng kơna mă hơnhăk đe\i jơne\i kơ jăp; tơdăh bơ\n pơm kiơ\ ư\h kơ tôm, ư\h kơ [lep le\i ư\h kơ đe\i io\k yua kơ jăp ôh.

- Le\i ah, bơnê kơ ih Tiên sih Trương Hồng a!

Tơblơ\ nơ\r: Lan – Amazư\t