IO|K ĐE|I JƠNE|I ĐƠ|NG PƠTĂM ‘LONG LƠVE {RÊ TƠ\ TÂY NGUYÊN

Tơm lơve (sa nhân) lơ\m hơdre\ch rơya jing minh hdre\ch ‘long pơgang kăp g^t tơ\ Việt Nam, hlôi đei băt truh đơ\ng kră xơ\ jing pơgang juăt joe lơ\m tơdrong jang y học dân tộc. Mă blu\ng hlôi hơlen đei 60 kơloăi pơgang đei hơyuh lơve đei io\k yua [ơ\t xo\ng xa klak rơkai ưh kơ he\ch, j^ klak ‘nhet, j^ hlu\ng, le\ch đak pơ uh jơ\ng ti, pơlo\ pơgru\n, j^ hơnenh, pơ ‘ngeh tơxu\ng. ‘Ngoaih kơ noh, lơva oei đei yua vă pơm tơmam pai xa [âu phu. Yuơ noh, dôm xơnăm kơ âu, kon pơlei tơ\ minh [ar tơring bri tơ\ tơring to\k bo\k păng Tây Nguyên hlôi rei hdre\ch ‘long âu vă ‘nhăk pơtăm tơ\ hơla ‘long bri, mă blu\ng đei io\k yua lơ. Lơ\m tơdrong tơroi yak hadoi hăm bngai jang mir ‘năr âu, nhôn gô tơroi truh mih ma duch nă păng bôl boăl băt găh um ru\p jang pơtăm ‘long lơve đei io\k yua lơ tơ\ apu\ng Kbang, dêh char Gia Lai.

Đe\i Tơdrong vă jang pơtăm ‘long lơve [rê tơgu\m ăn, u\nh hnam ‘nho\ng Đinh Văn Khoai, bơngai Bahnar, oe\i lơ\m pơle\i Hà Nừng, tơring Sơn Lang, apu\ng Kbang hlôi pơtăm pơlong năng 8 sao lơ\m yơp ‘long tang kơ u\nh hnam đơ\ng sơnăm 2008. Đơ\ng ro\ng 5 sơnăm, ‘long lơve hlôi hơnhăk ba đe\i io\k yua kơ jăp ăn u\nh hnam dang 50 tr^u hlak jên lơ\m m^nh sơnăm ăn u\nh hnam ‘nho\ng. ‘Nho\ng Khoai tơbăt, pơtêng hăm ‘long pơtăm anai, ‘long lơve chă pơtăm hiôk ư\h gan tơhoach năr jang ve\i lăng păng kon jên tơmơ\t jang ư\h kơmăh lơ mă le\i đe\i io\k yua kơ jăp. Đơ\ng pơtăm tru\h dang e\i, ‘nho\ng ‘nao lăp prôi pho\ng mơ\r m^nh ‘măng lơ\m pơtăm blu\ng, ư\h kơ cho\h ‘ngie\t kơ yuơ mư\h ‘long lơve đ^ t^h, rim ‘ngie\t ư\h kơ ke\ kơchăt. ‘Long lơve tôch kơ lăp hăm kon pơle\i bơngai Bahnar nhen ‘nho\ng Khoai: “Pơtăm ‘long lơve au, hơdre\ch đơ\ng mir đak lar tơmơ\t ăn kon pơle\i bơ\n pơtăm đe\i io\k yua kơ jăp kơna bu bu je\i ‘me\h pơtăm ‘long au. Găh ple\i lơ to\ se\t gômơ\ng te\h să dăh mă ie\ kơna đe\i lơ dăh mă to\ se\t. Dang e\i kon pơle\i bơ\n to\k bo\k pơtăm ‘long lơve. Vă ple\i lơ bơ\n pơtăm tơ\ yơ\p ‘long tơdăh pơtăm hơdro# hăp le\i ư\h kơ gan ple\i”.

Hăm kon pơle\i bơngai Bahnar bơ\n oe\i tơ\ tơring Sơn Lang ‘no\h ‘long lơve jing ‘long pơtăm joăt joe, kon pơle\i hlôi băt ‘long mă au păng hlôi phe\ io\k ple\i đơ\ng bri chă te\ch ăn kơ đe kơ mơ j^t sơnăm kơ au. Mă le\i, dang lăp 3-4 sơnăm kơ au, mư\h [o#h trong jang pơtăm ‘long lơve kơ u\nh hnam ‘nho\ng Đinh Văn Khoai đe\i io\k yua kơ jăp, kon pơle\i lơ\m tơring mă pơn chă ơng păng pơtăm lơ\m lơ\m bri ‘long. Tru\h dang e\i, hlôi đe\i mơj^t u\nh hnam, găh lơ oe\i lơ\m pơle\i Hà Nừng, tơring Sơn Lang pơtăm lơve lơ\m yơ\p ‘long bri hăm hơgăt te\h să tru\h 20ha.

‘Long lơve đe\i kơ d^h lơ\m bri kông kơ tơring kơna mư\h chă hơnhăk pơtăm lơ\m bri, ‘long hoe\i kơ răm sơdrông pơra\m păng hơr^h tôm. Adoi, ‘long lơve chă pơtăm tôch kơ [ônh. Kơ yuơ lơ lo\h, tôch kơ lăp hăm kon pơle\i chă pơtăm ‘long au. {ok Đinh Dương, bơngai Bahnar, oe\i lơ\m pơle\i Hà Nừng, tơring Sơn Lang je\i pơtăm 1ha ‘long lơve lơ\m yơ\p bri păng tru\h dang e\i hlôi đe\i hlo\h 3 sơnăm. {ok Đinh Dương chơt hơ iă chă tơroi găh pơtăm ‘long lơve: “Pơtăm lơve hiôk [iơ\ pơtăm chehphe. Găh hơdre\ch đơ\ng tơdrong vă jang chă tơgu\m ăn, nhôn pơtăm đe\i 1ha. Pơtăm lơve tôch kơ hiôk lăp sir sơlu\ng pơtăm păng tu\h pho\ng mơ\r ‘no\h đang bơih”.

Pơtăm ‘long lơve lơ\m yơ\p bri adoi hơnhăk ba đe\i io\k yua ăn kon pơle\i adoi hơnhăk ăn ve\i lăng bri hrong. Lăng [o#h tơdrong ‘nau, Ko\ng ty Bri long Hà Nừng hăm Ko\ng ti bri ‘long Trạm Lộc, apu\ng Kbang hlôi pơ jing rơvơn ăn m^nh [ar u\nh hnam chă chong ‘ngie\t lơ\m bri ‘long kơdrơ\ng vă pơtăm ‘long lơve. Nhen u\nh hnam yă Trương Thị Huệ, oe\i tơ\ thôn 3, tơring Sơn Lang ‘no\h m^nh lơ\m dôm u\nh hnam bơngai Yoăn gơ\h mơ\t lơ\m bri chă pơtăm ‘long lơve. Yă Huệ tơroi tơbăt, pơtăm lơve tơdăh ư\h kơ đe\i ‘long hơyơ\l le\i ư\h kơ gan ple\i. M^nh [ar u\nh hnam ư\h kơ gan băt k^h thuơ\t, chă pơtăm ‘long lơve tơ\ te\h ư\h kơ đe\i ‘long hơyơ\l, dơnơm jing ‘lơ\ng mă le\i ư\h kơ đe\i ple\i. Kơ yuơ lơ lo\h, ‘me\h vă ‘long lơve đe\i ple\i ‘lơ\ng păng lơ ‘no\h u\nh hnam yă Huệ ve\i kơ jăp bri ‘long pơ jao ăn. Yă Huệ pơma: “ Bơ\n pơtăm ‘long lơve au ‘no\h tơdrong jang sa io\k đe\i kơ u\nh hnam je\i sơđơ\ng mư\h khe\i pơyan tim mă tru\h. Te\h đak pơ jing rơvơn ăn kơ bơ\n chă pơtăm lơ\m yơ\p bri ‘long kơdrơ\ng. Kơ yuơ bơ\n chă chong ‘ngie\t hroi, ư\h kơ ko\h ‘long t^h, ư\h kơ đe\i kiơ pơm kone# tru\h bri kông ôh”.

Găh tơdrong te\ch mơdro ple\i lơve hre\i au tôch hơ iă, rim bơngai mơdro hlôi năm tơchă răt ple\i lơve đơ\ng kon pơle\i tơ\ apu\ng K[ang pơtăm dăh mă chă phe\ đơ\ng bri. M^nh k^ ple\i lơve hơdr^h hre\i au kơ jă dang 15.000 hlak jên păng sơ\k kro đơ\ng 160.000 hlak jên – 180.000 hlak jên lơ\m 1 k^. Tơdăh đe\i ve\i lăng ‘lơ\ng, lơ\m m^nh sao bri ‘long pơtăm ‘long lơve ‘no\h ple\ io\k đe\i hlo\h 1 tă ple\i kro păng te\ch mơdro lơ\m 1 sơnăm io\k đe\i 16 tr^u hlak jên.

Hăm rơvơn ‘no\h tơring đe\i hơgăt te\h bri ‘long să, apu\ng K[ang pơma hơdro# păng lơ tơring anai lơ\m tơring Tây Nguyên, ro\ năng gơ\h vă pơtăm lang să ‘long lơve adoi tơgu\m ăn atok tơ iung mu\k drăm kơ kon pơle\i, adoi ve\i lăng bri ‘long kơ jăp ‘lơ\ng dơ\ng.

Vă pơtăm tơm lơve đei io\k yua lơ, mih ma duch nă athei băt hơdăh dôm tơdrong hlôh vao găh rơih hdre\ch, tơle\ch pơtăm, io\k yua păng vei lăng. Vă tơgu\m kon pơlei băt hơdăh hloh găh dôm tơdrong kăl âu, hơvơn kơ mih ma duch nă păng bôl boăl gô mơ\ng dôm tơdrong pơma dơnuh đơ\ng kang [o# choh jang xa tơ\ xăh Sơn Lang, kang [o# anih choh jang xa apu\ng Kbang duh nhen minh [ar hla bar kăl găh tơm lơve mă nhôn hlôi chih ako\m đei.

Adrol đ^ đăng noh [ok Chu Văn Mạnh, kang [o# choh jang xa xăh Sơn Lang, bngai kơtă pơgơ\r jang tơdrong tơchơ\t ato\k pơtăm ‘long lơve ăn tơbăt găh tơdrong pran vă ato\k tơm lơve: “Pơtêng hăm kon pơlei kon kông tơ\ tơring âu, pơtăm tơm lơve noh hăp tih hloh hdre\ch tơm nai. Kơlih kiơ, găh tơdrong axong jang, vei lăng, kih thuơ\t jang tam mă kăl hloh noh adoi oei đei io\k yua. Bri tơ\ Tây Nguyên noh lơ, tơmơ\t pơtăm lơ\m hơgăt tro\ [lep noh đei to# pơchră truh 60%. Noh lăng atu\m, pơtăm atu\m lơ\m bri, pơjao bri ăn kon pơlei vei lăng đei mu\k drăm cham char păng kon pơlei đei io\k yua dơ\ng, xđơ\ng tơdrong erih, bri adoi hrong mơ\n”.

Duh kiơ\ kơ [ok Mạnh, tơdrong rei hdre\ch tơm lơve [ônh [iơ\ noh kon pơlei kơdih rei hdre\ch gô da [iơ\ hoach jên. Hăm xăh Sơn Lang, mih ma duch nă duh gơh rơih hdre\ch tơ\ dôm pơgar ‘long lơve hlôi pơtăm hơlen adrol lơ\m tơring, kơlih hdre\ch lơve âu hlôi đei anih jang hơlen Khoa học choh jang xa tơring tơter đak dơx^ to\k bo\k rơih hơlen hơdăh vă ‘nhăk pơtăm tơ\ xăh. Ăh io\k hdre\ch pơtăm noh tơm tih pran, hla jơk găm, ưh kơ đei [ơm hdrông pơrang. Lơ\m khei năr plei đum noh ăh khei 7 -9 chọn pe\ dôm plei tih, găr hơpôm, kơđoh kơmâu brê, găr găm [enh, ưh kơ be\nh vă io\k găr pơm hdre\ch.

Kiơ\ kxo# hơlen pơtho găh rei hdre\ch tơm lơve, đơ\ng ro\ng kơ pe\ plei hdre\ch đang noh athei ‘nhăk uh lơ\m 2-3 năr vă găr đum tôm noh ‘lek kơđoh, io\k găr ôp rơgoh kơđoh kok hơtăng văr tăp dăr găr. Tong lơ\m đak vă rơih io\k găr găm krăm tơ\ đak. Găr ăh ôp rơgoh noh tăh lơ\m kơđo\ng ‘măn hrăng ăh anih rơngơp dăh mă xơ\k ăh to# hơda lơ\m 1-2 jơ. Đơ\ng ro\ng kơ găr hrăng noh tong lơ\m đak tơno\ đơ\ng 50 - 55⁰C tong lơ\m 7 truh 8 jơ đơ\ng ro\ng kơ noh tuh io\k găr ‘măn hrăng păng ‘nhăk pơtăm găr tơ\ teh. Teh pơtăm noh lu\k lơ\k teh pu\k hăm teh chưoh dăh mă teh chưoh hloi. Athei băt hơnơ\ng vei hơyuih iơ iă ăn kơ găr tơđăh. Hơto\k kơnong păng ‘măn tơmam pơm yơp lơ\m 50 - 60%. Lơ\m pơgar ơng tơđăh noh đơ\ng 15 - 20 tơm/m². Ăh tơm đăh đei 2 - 3 to\ hla noh tăh lơ\m kơdu\ng ơng. Kơdu\ng ơng tơđăh noh kơdu\ng polyetylen (PE) đei đo\t pơlôh ie\ tăp dăr. Lơ\m kơdu\ng đei tôm kơchơ\t giơ\ng ‘lơ\ng nhen 90% teh pu\k lu\k lơ\k hăm to\ xe\t chuơh, lu\k lơ\k hăm 10% ^ch kon tơrong uh bu\k păng pho\ng lân vi sinh.

{ơ\t tơm tơđăh hon đei 4 khei, kjung đei 20 cm, hla lơ\m tơm đei đơ\ng 5- 6 to\ noh gơh ‘nhăk pơtăm bơih. Anih pơtăm noh athei tro\ [lep hăm tơm lơve, đei to# chră tơ\ hơla tơm ‘long bri đơ\ng 0,5 - 0,6. Mưh yơp hơ[ơ\l, noh tơm lơve ưh kơ đei lơ plei dăh mă ưh kơ đei plei hloi. Oei pơtăm kơtă ăh to# chră mă ưh kơ đei tơm pơm yơp noh tơm lơve ưh kơ giơ\ng, hla jing dreng.

            Hăm tơdrong pe\ plei lơve, yuơ tơm lơve hơnơ\ng chôh pơkao ăh khei 3 păng pe\ plei lơ\m 2-3 ‘măng ăh khei 7- 9 păng khei 11. Kiơ\ kơ [ok Đoàn Thanh Hùng, kdră anih choh jãng a apu\ng Kbang, noh pe\ plei lơve athei [lep pơyan noh mă gơh ‘lơ\ng: “Hơnơ\ng noh kon pơlei pe\ hrôih hloh, ưh kơ ơlep nhen xkơ\t găh kih thuơ\t noh plei lơve ưh kơ gan ‘lơ\ng, pơm ăn kjă te\ch tơjur mơ\n. Athei tơroi hăm kon pơlei băt noh le# plei đum đang ‘mơ\i noh mă pe\ yua, xơ\k hrăng noh găr ‘lơ\ng păng đei io\k yua lơ hloh”.

Hơdăh hloh, kiơ\ kơ hla bar chih tơroi noh athei pe\ plei đum pơhlom 20 năr, kơđoh brê găm, chơla plei hôi păng hơrăng. Le# plei đum găm hloh 5-7 năr noh plei jing rơmuơn găr jing ‘ngam pă đei hăng bơih, ưh kơ gan đei rơmă noh plei lơve jing ưh kơ kăp. Plei lơve oei pơda noh găr ưh kơ đei hơpôm, găr iu\. Đơ\ng ro\ng kơ pe\ đang xơ\k tôm 4 -5 ‘măng to# noh pơtơm hrăng ‘lơ\ng. Hơnơ\ng lơ\m 10 k^ plei lơve hơdrih noh ăh kro đei 1,5- 1,8 k^, ‘lek kơđoh noh đei 0,7 -0,8 k^ găr.