IO|K ĐE|I JƠNE|I KƠ JĂP TRONG JANG PƠTĂM HRAU HRĂO TIU PĂNG CHE|HPHE

Pơtăm plăh sơlam tiu hăm tơm ‘long hơr^h lơm pơgar chehphe to\k bo\k jing trong jang đe\i lơ kon pơle\i tơ\ Dak Lăk iung jang kiơ\, vă jang sa đe\i io\k yua kơ jăp, pơm tơ jur sơdrông pơra\m, ato\k kơtang jang sa sơđơ\ng lơ\m pơgar. Hăm kơ jă tiu lơ\m 1 k^ 130.000 hlak jên lơ\m lơ sơnăm au ki, lơ pơgar chă pơtăm hrau hrăo hlôi io\k yua kơ jăp hlo\h 2 ‘măng pơtêng hăm pơgar chehphe pơtăm hơdro# chehphe.

U|nh hnam ‘nho\ng Lê Văn Nguyên tơ\ thôn Hiệp Đoàn, xăh Quảng Hiệp, apu\ng Chư M’Gar, dêh char Dak Lak đei 1 ha cà phê 10 xơnăm. Yuơ ưh kơ đei tơm pơm yơp noh pơgar ‘long tenh răm. Vei lăng tơnăp ră, mă lei duh đei yua hloh 2 tấn /1ha. Đei tơgu\m đơ\ng kang [o# choh jang xa lơ\m apu\ng, ‘nho\ng pơtăm atu\m hăm tơm keo vă ‘măn pơtăm tiu, păngd dei răh ‘long pơyua găh mu\k drăm păng pơm yơp ăn cà phê. Rim trong cà phê, ‘nho\ng pơtăm minh trong tiu.

Đơ\ng ro\ng hơmet pơgar ‘nho\ng đei yua dơ\ng đơ\ng je# 300 tơm tiu. Tơm cà phê đei yơp, đei dơ\t kial, noh xơdrai vơ\ pran hloh păng plei lơ hloh. Xơnăm âu ki, ‘nho\ng đei yua hloh 3 tấn cà phê găr păng vă je# 1 tấn 6 tă tiu, đei yua găh mu\k drăm ato\k hloh 2 ‘măng.  

            Duh pơtăm atu\m hăm tiu lơ\m pơgar cà phê, tơ\ Dak Lak oei đei lơ um ru\p jang đei io\k yua lơ nai dơ\ng, nhen ‘nho\ng Lê Đình Phục, thôn 13, xăh Tân Hòa, apu\ng Buôn Đôn; hăm hloh 300 tơm tiu; ko\ng ti cà phê Thắng Lợi, hăm kơ hre\ng rơbâu tơm ‘long kơxa pơgăn kial hlôi đei yua vă pơm jrăng tiu. Đei tơm pơyua truh 10 kg/1 xơnăm.

Tơdrong nhen băl kơ um ru\p pơtăm tiu atu\m hăm chehphe noh đei jơnei keh kong, adoi yua tơm ‘long erih noh tơm kei, tơm kơxa dăh mă tơm grăn da. Tơm ‘long erih âu kjung 5m, vă pơm ‘long yơp đei pơyua ăn cà phê, păng pơyua răh [ơ\t pơtăm tiu. Tơdrong atu\m kơ um ru\p pơtăm tiu lơ\m pơgar cà phê tơ\ Dak Lak dang ei noh cà phê duh jing ‘long pơtăm tơm, tiu noh ‘long pơtăm hadoi, trong vei lăng ưh kơ pha kiơ hăm pơgar cà phê hmă mơ\n.

Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, Kơdră che\p pơgơ\r An^h jang kih thuơ\t Dơno\ an^h chă tơche\ng khoa học Kih thuơ\t Cho\h jang sa bri ‘long Tây Nguyên hlôi ‘măn lơ sơnăm chă tơche\ng hơlen hăm rim trong jang pơtăm hrau tiu lơ\m pơgar chehphe. Tiến sĩ akhan, ‘ngoăih đe\i io\k yua găh muk drăm ‘no\h trong jang au oe\i pơm ăn kơ tiu dă [iơ\ răm sơdrông pơra\m, găh chehphe ‘no\h chă tơ ruih đak dă [iơ\ păng er^h sot hlo\h: “ Pơtăm tiu hrau lơ\m mir chehphe ‘no\h đe\i rơvơn ‘no\h dă [iơ\ sơdrông pơrang pơra\m hlo\h kơ yuơ chă pơtăm hrau lơ lau hăm đe\i sơlam hăm dôm dơnơn chehphe kơna tơdrong chă pơrang tơpo\h lang să đơ\ng dơnơm tiu au hăm dơnơm tiu to dă [iơ\ păng chehphe hăp đe\i pơm yơ\p kơ yuơ dơnơm tiu, mă đơ\ng ư\h kơ gan ple\i pơtêng hăm dôm pơgar chehphe pơtăm hơdro# mă le\i sơđơ\ng hlo\h.”

            Mă le\i kiơ\ đơ\ng tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, rim bơngai jang mir hre\i au pơtăm hrau tiu lơ\m mir chehphe găh chă ve\i lăng năng tông chehphe nhen dôm mir pơtăm hơdro# chehphe ‘no\h ư\h kơ [lep ôh. Kơ yuơ tiu pơtăm đơ\ng ro\ng chehphe, rơ\h chehphe đ^ granh kơtang, tơdăh ư\h kơ ve\i lăng năng tông kơ jăp hlo\h dơ\ng ‘no\h tiu ư\h kơ gan ple\i. Dôm sơnăm đơ\ng ro\ng ‘no\h, 2 kơ loăi ‘long pơtăm au vang trep mơ\r lơ\m hơgăt te\h ‘no\h, kơna kăl đe\i ve\i lăng năng tông kơ jăp hlo\h.

‘Ngoăih kơ ‘no\h, kon pơle\i kăl chă tơruih đak ăn kơ tiu lơ\m khe\i năr vă je# phe\ chehphe. Găh đak lơ\m khe\i năr ‘nau jing ư\h kơ kăl hăm chehphe, mă le\i hăm tiu ‘no\h tôch kơ kăl, kơ yuơ hăp pơm ăn ple\i tiu t^h vơ\. Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam pơtho: “Hmă hmă lơ\m khe\i 10 dương l^ch ‘no\h ‘mi kơte\ch bơ\n chă phe\ chehphe ‘no\h pă đe\i đak tơruih bơih, lơ\m mă au găh tiu kăl đe\i đak vă rong ple\i păng ‘me\h vă ple\i kơ jăp le\i kăl tơruih đak. M^nh [ar ‘nu bơngai pơtăm hrau tiu hăm chehphe ‘me\h vă tơ ruih đak ăn kơ tiu ră mă le\i hli chehphe pơkao ư\h kơ hrơ\p m^nh ‘măng, mă le\i bơ\n lăp chă tơruih đak lơ\m m^nh dơnơm đơ\ng 50 tru\h 70 kơlich đak păng 10 năr tơruih m^nh ‘măng lơ\m khe\i năr to\ phang pơđang lăng [o#h hla tiu nhen vă jô, mă le\i tơdăh dơnơm tiu ư\h kơ đe\i [o#h hla vă jô lơ\m khe\i năr rong ple\i le\i ư\h kơ kăl chă tơruih, gô chang tru\h tơruih đak ăn chehphe ‘măng mă blu\ng ‘no\h tơruih đak ăn kơ tiu hloi ư\h kơ đe\i tơdrong kiơ ôh.”

‘Ngoăih kơ ‘no\h, tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam je\i pơkă hăm kon pơle\i bơ\n, mư\h pơtăm tiu lơ\m mir chehphe ‘no\h kon pơle\i dăh kơ chăng ‘no\h bơ\n pơtăm tiu hăm hơdrơ\ng ‘long hơdr^h nhen pơtăm tơ\ ‘long kơsa, ‘long keo, kơ yuơ [ar dơnơm ‘long au hoe\i chă trep io\k mơ\r pho\ng pơ je\i đơ\ng tiu păng chehphe. Mư\h pơtăm hrau tiu, ‘no\h bơ\n pơtăm tơ\ plăh sơlam sơlu\ng chehphe. An^h au đe\i jơ\ng ‘năr pơ chrang, tiu hoe\i ju. Lơ\m pơgar chehphe, kon pơle\i bơ\n chă pơtăm tiu tơ\ kơnong sơlu\ng chehphe vă hoe\i răm đak lo\k tơ\ng, kơ yuơ mư\h tơ\ dơnơm tiu te\h ju ‘no\h pơm ăn đe\i pơrang pơra\m kơtang.

            M^nh tơ drong lăng ba kơ jăp dơ\ng mư\h tơ mơ\t yua tơ drong jang pơ tăm sơ lam âu m^h ma duch nă athei kơ chăng tru\h lơ\m kăt hơ le\h sơdrai ‘long, mă kăl ‘no\h lơ\m pơ yan ‘mi vă huei kơ hơ iu\ih, yua kơ mư\h pơ gar đei hơ iu\ih ‘no\h hơ mơt kơ đei [o#h pơ rang j^ ăn pơ đ^ ‘long tiu pa\ng che\h phe gô lơ.