VOV4.Bahnar – ‘Tơm lơ ve brê noh lơ\m kơtum hơdre\ch rơya jing minh kơloăi pơgang kăp g^t tơ\ Việt Nam, hlôi đei băt truh đơ\ng đunh xơ\, jing pơgang lơ\m tơdrong hơmet j^ kiơ\ kră xơ\ păng oei đei yua pơm tơmam pai xa [âu phu. Yuơ noh, găr lơ ve đei răt hăm kjăp kăp. Minh [ar xơnăm kơ âu, kon pơlei tơ\ tơring bri to\k bo\k– Tây Nguyên hlôi ơng hơdre\ch tơm âu vă pơtăm tơ\ hơla yơ\p bri, mă blu\ng đei io\k yua kơ jăp.

Đe\i chă tơgu\m djru đơ\ng tơdrong vă jang pơtăm ‘long lơve [rê tơ\ hơla yơ\p ‘long, u\nh hnam ‘nho\ng Đinh Văn Khoai, bơngai Bahnar, oe\i lơ\m pơle\i Hà Nưng, tơring Sơn Lang, apu\ng K[ang hlôi jang pơlong năng pơtăm 8 sao tơ\ hơla yơ\p ‘long tang kơ u\nh hnam đơ\ng sơnăm 2008. Đơ\ng ro\ng 7 sơnăm, pơgar lơve kơ ‘nho\ng Khoai hlôi đe\i lang să tru\h 1 ha păng hlôi đe\i io\k yua sơđơ\ng, hơnhăk ba đe\i io\k yua kơ jăp ăn u\nh hnam lơ\m 1 sơnăm dang 50 tr^u hlak jên. ‘Nho\ng Khoai tơbăt, pơtêng hăm ‘long pơtăm anai, pơtăm ‘long lơve [rê dă [iơ\ hiong năr jang păng dă [iơ\ tơ hiong kon jên tơmơ\t jang mă le\i đe\i io\k yua kơ jăp. Đơ\ng mă pơtăm tru\h dang e\i, ‘nho\ng ‘nao chă tu\h ăn mơ\r prôi pho\ng lăp m^nh ‘măng lơ\m pơtăm blu\ng, ư\h kơ nge# chă cho\h ‘ngie\t kơ yuơ mư\h ‘long lơve t^h, ‘no\h ‘ngie\t tơnap chă chăt. ‘Long lơve tôch kơ lăp hăm kon pơle\i bơngai Bahnar: “Lơve m^nh sơnăm phe\ 3 ‘măng, khe\i 7, khe\i 9 păng khe\i 11 ‘no\h đ^ pơyan bơih. Pơma atu\m ‘no\h jang au ư\h kơ hiong năr jang lơ, lăp năm phe\ ple\i đe\ch. Chă pơtăm lơve đe\i io\k yua kơ jăp, tơdăh ư\h kơ đe\i ‘long hơyơ\l le\i hăp ư\h kơ jing, kơna kăl jang hơdoi hăm ve\i lăng bri.”

Hăm kon pơle\i bơngai Bahnar oe\i tơ\ tơring Sơn Lang ‘no\h ‘long lơve pă đe\i chr^h yă kiơ bơih, kon pơle\i hlôi băt ‘long au păng hlôi chă phe\ ple\i lơ\m bri hơnhăk te\ch ăn kơ đe lơ\m dôm j^t sơnăm kơ au. Mă le\i, dang 5-7 sơnăm kơ au, mư\h [o#h u\nh hnam [ok Đinh Văn Khoai pơtăm lơve đe\i io\k yua kơ jăp, kon pơle\i lơ\m tơring mă dru\h kiơ\ chă ơng păng pơtăm lơ\m yơ\p ‘long bri. ‘Long lơve đe\i đơ\ng bri brăh lơ\m tơring kơna mư\h chă ơng pơtăm lơ\m bri, hui kơ đe\i sơdrông chă pơra\m, hơr^h lơ. Adoi, ‘long lơve au je\i chă pơtăm [ônh mơ\n. Kơ yuơ lơ lo\h, tôch kơ lăp hăp kon pơle\i tơring au chă lang xă pơtăm ‘long ‘nau. Tru\h dang e\i hlôi đe\i tru\h mơj^t u\nh hnam, găh lơ ‘no\h pơle\i Hà Nừng, tơring Sơn Lang chă pơtăm ‘long lơve tơ\ hơla yơ\p ‘long bri hăm hơgăt te\h xă chă pơtăm tru\h 20 ha. {ok  Đinh Dương, hơdrung Bahnar, oe\i tơ\ pơle\i Hà Nừng, tơring Sơn Lang je\i hlôi chă pơtăm hlo\h 1 ha lơve [rê lơ\m bri păng tru\h dang e\i hlôi ple\i đe\i io\k yua kơ jăp. {ok Đinh Dương chơt hơ iă pơma tơroi găh pơtăm ‘long lơve: “Chă pơtăm lơve ‘no\h lăp pơtăm lơ lo\h đe\ch. Hoei tơhoach ‘năr chă pơtăm păng năm chă phe\ đe\ch. Găh chă chong pơ ‘ngoăih ‘no\h m^nh sơnăm chong pơ’ngoăih ‘ngie\t 2 ‘măng. Pơtăm ‘long lơve lơ lo\h đe\i io\k yua kơ jăp, kon pơle\i chă pơtăm đe\i dơ\ng jang sa io\k yua kơ jăp ăn kon pơle\i, kon pơle\i chhôk hơ ia\ dêh. ”

Pơtăm lơve lơ\m hơla yơ\p ‘long bri adoi hơnhăk đe\i io\k yua kơ jăp găh mu\k drăm ăn kon pơle\i adoi đe\i ve\i lăng bri kơ jăp dơ\ng. Kơ yuơ lơ lo\h [ônh chă pơ tru\t kon pơle\i, Ko\ng ty Bri ‘long Hà Nưng păng Ko\ng ty bri ‘long Trạm Lập, apu\ng K[ang hlôi pơ jing rơvơn ăn kon pơle\i mơ\t chong ‘ngie\t lơ\m bri kơdrơ\ng vă chă pơtăm ‘long lơve. Nhen u\nh hnam yă Trương Thị Huệ, oe\i tơ\ thôn 3, tơring Sơn Lang ‘no\h m^nh lơ\m to\ se\t bơngai Yoăn đe\i mơ\t lơ\m bri pơtăm ‘long lơve. Yă Huệ tơbăt, chă pơtăm ‘long lơve tơdăh ư\h kơ đe\i ‘long hơyơ\l le\i hăp ple\i ư\h kơ lơ. M^nh [ar u\nh hnam ư\h kơ gan băt kih thuơ\t, hơnhăk pơtăm ‘long lơve tơ\ mir pơgar tôch kơ jing ‘lơ\ng, mă le\i tru\h pơyan ư\h kơ đe\i ple\i. Kơ yuơ lơ lo\h, ‘me\h vă ‘long lơve ple\i hơnơ\ng păng lơ ‘no\h u\nh hnam yă Huệ je\i ve\i lăng bri đe\i pơ jăp tôch kơ jăp ‘mơ\i. Yă Huệ pơma: “ Bơ\n chă pơtăm ‘long lơve au jing tơdrong đe\i io\k yua kơ jăp ăn u\nh hnam adoi sơđơ\ng ‘lơ\ng hơ ia\ lơ\m mă khe\i pơyan tim mă tru\h. Te\h đak pơ jing rơvơn ăn u\nh hnam pơtăm tơ\ hơla yơ\p ‘long bri ‘no\h tôch kơ ‘lơ\ng. Pơ jing dơ\ng đe\i io\k yua kơ jăp ăn kon pơle\i dă [iơ\ gle\h hrat. Păng chă pơtăm ‘long lơve au je\i oe\i ve\i lăng bri hrong dơ\ng. Kơ yuơ bơ\n chă chong ‘ngie\t, ư\h kơ ko\h ‘long, ư\h kơ đe\i pơm kơne# yă kiơ tru\h tơ\ bri kông ôh.”

Ple\i lơve ‘no\h m^nh kơ loăi pơgang g^t kăl kơna chă te\ch răt tôch kơ hlot. Lơ\m 1 k^ ple\i lơve hơdru\h hre\i au kơ jă dang 15.000-20.000 hlak jên, găh sơ\k kro ‘no\h lơ\m 1 k^ dang đơ\ng 180.000-200.000 hlak jên. Tơdăh đe\i ve\i lăng tơnăp, kơ jăp ‘lơ\ng, lơ\m 1 hektar ( sào) te\h bri pơtăm lơve ‘no\h phe\ io\k đe\i tru\h 1 tă ple\i kro te\ch mơdro io\k đe\i đơ\ng 15-20 tr^u hlak jên lơ\m 1 sơnăm. Hăm rơvơn ‘no\h tơring đe\i bri kơ drơ\ng xă, apu\ng K[ơang pơma hơdro# păng lơ tơring anai lơ\m tơring Tây Nguyên, gơ\h chă lang xă pơtăm ‘long lơve adoi tơgu\m ăn ato\k tơ iung mu\k drăm ăn kon pơle\i, adoi ve\i lăng bri hrong hlo\h dơ\ng.

Vă pơtăm lơ ve brê đei yua lơ, mih ma duch nă athei băt hơdăh dôm tơdrong kăl găh rơih hơdre\ch, tơle\ch pơtăm, pe\ yua păng vei lăng. {ok Chu Văn Mạnh, kang [o# pơtru\t choh jang xa xăh Sơn Lang, bngai kơtă pơgơ\r jang ato\k tơm lơ ve brê ăn tơbăt, mă blu\ng athei rơih bri mă [lep vă pơtăm tơm lơ ve: “Pơtêng hăm kon pơlei kon kông tơ\ tơring âu, pơtăm tơm lơ ve noh hăp pơ yua hloh kơ ‘long pơtăm nai. Kơlih, găh axong jang, vei lăng, kih thuơ\t pơtăm ưh kơ đei kăl dang yơ mă lei duh oei đei yua lơ. Bri tơ\ Tây Nguyên noh lơ, tơmơ\t pơtăm lơ\m hơgăt tro\ [lep noh đei to# chră 60%. Noh lăng atu\m, pơtăm atu\m lơ\m bri, pơjao bri ăn kon pơlei noh vei tơnăp mu\k drăm cham char păng kon pơlei adoi đei xa yua dơ\ng, tơdrong erih đei xđơ\ng”

Duh kiơ\ kơ [ok Chu Văn Mạnh, tơdrong ơng tơđăh lơ ve brê noh [ônh đe\ch, noh mih ma duch nă kơdih chă ơng tơđăh noh ưh kơ hoach lơ ôh. Mih ma duch nă duh gơh rơih tơm vă pơm hơdre\ch tơ\ dôm pơgar lơ ve brê mă hlôi pơtăm dơnơm lơ\m tơring, kơlih hơdre\ch lơ ve âu hlôi đei Anih jang hơlen Khoa ho\k choh jang xa tơring tơter đak dơx^ to\k bo\k rơih hơlen ‘nhăk pơtăm tơ\ xăh. Ăh io\k hơdre\ch noh athei io\k tơm mă tih pran, hla jơk giơ\ng, ưh kơ đei hơdrông pơrăm. Lơ\m khei plei đum noh ăh khei 7-9, rơih pe\ dôm plei tih, găr hơpôm, kơđoh kơmâu brê, găr kơmâu găm, ưh kơ đei benh kue vă io\k pơm hơdre\ch.

Đơ\ng ro\ng kơ pe\ plei pơm hơdre\ch noh ‘nhăk vih uh lơ\m minh [ar năr vă găr đum tôm đang kơ noh ‘lek kơđoh, io\k găr ôp rơgoh kơđoh hơtăng kok lôm găr. Rơih hu\t le# găr bo, adro# io\k dôm găr oei ‘lơ\ng păng đei kơmâu gôh găm, găr krăm tơ\ đak. Ôp găr mă rơgoh đang kơ noh le# hrăng ăh anih rơngơp dăh mă anih to# hơdah lơ\m 1-2 jơ. Đơ\ng ro\ng kơ găr kro noh tong lơ\m đak to# dang 50 - 55⁰C đơ\ng 7 truh 8 jơ đang kơ noh to\ng io\k, pơro hrăng đak păng ‘nhăk rei tơ\ teh chươh. Athei băt hơnơ\ng vei hơ iuch ăn kơ găr. Bơ\ hơdra klu\ yơ\p ăn kơnogn ơng găr lơ\m 50 - 60%. Pơgar ơng noh đơ\ng 15 - 20 tơm/m². Ăh tơm đăh đei 2 - 3 to\ hla noh pơtăm lơ\m ‘nu\ng kơ[i. ‘Nu\ng ơng noh kơdu\ng  polyetylen (PE) đei pơlôh ie\. Lơ\m lăm kơdu\ng tuh 90% teh chưoh lu\k lơ\k hăm teh pu\k atu\m hăm 10% ^ch kon tơrong uh bu\k, pho\ng lân vi sinh.

Ăh tơđăh ơng hloh 4 khei bơih noh tơm kjung truh 20 cm, hla lơ\m tơm đei đơ\ng 5- 6 to\ noh gơh ‘nhăk pơtăm bơih. Anih pơtăm [lep hăm tơm lơ ve noh tơ\ hơla bri hơ[ơ\l đơ\ng 0,5 - 0,6. Mưh yơ\p dêh hnang noh tơm lơ ve ưh kơ ke\ chôh pơkao kơtuen plei. Oei pơtăm tơ\ anih to# lơ mă ưh kơ đei yơ\p noh tơm lơ ve ưh kơ giơ\ng păng hla jing dreng adoi tơnap kơ đei plei mơ\n.

                Hăm tơdrong pe\ io\k plei lơ ve, noh tơm lơ ve hơnơ\ng kơ chôh pơkao kơtuen plei ăh 3 păng pe\ plei lơ\m 2 -3 ‘măng ăh khei 7 truh khei 9 păng 11. Kiơ\ kơ [ok Đoàn Thanh Hùng, Kdră Anih choh jang xa păng ato\k tơring pơxe\l pơxe\l apu\ng Kbang, noh pe\ plei lơ ve athei [lep pơyan noh mă ‘lơ\ng. Mă lei, dang ei, lơ mih ma duch nă tam mă tơre\k truh tơdrong mă âu noh plei lơ ve tam mă ‘lơ\ng ôh. {ok Đoàn Thanh Hùng pơtruh nơ\r: “Hơnơ\ng noh mih ma duch nă pe\ hrôih hloh, ưh kơ tro\ pơkăp kih thuơ\t noh plei lơ ve ưh kơ gan ‘lơ\ng, pơm ăn kjăp te\ch ưh kơ đei kăp. Pơtruh nơ\r hăm mih ma duch nă băt noh athei le# plei đum ‘mơ\i vă chă pe\ yua, xơ\k kro noh găr lơ ve gô ‘lơ\ng păng te\ch đei kăp kơ jên hloh”

Tơblơ\ nơ\r păng rapor: Amazư\t - Lan